Ünite 1: Havayolu İşletmeciliğine İlişkin Temel Kavramlar

Taşımacılık Kavramı

Taşımacılık; insanın, canlı ve cansız diğer varlıkların bir noktadan başka bir noktaya yer değiştirmesini sağlayan, belirli ihtiyaçlar karşısında fayda sağlamak üzere, kişilerin ve eşyanın yer değiştirmesini mümkün kılan bir hizmettir.

Ulaştırma sistemleri;

• Ulaştırma ağları (kara, hava, deniz, demiryolu, nehir yolu
• ve boru hattı),
• Uluslararası ve yerel düzenlemeler,
• Lojistik hizmeti sağlayanlar ve
• Bu hizmetten yararlananlar ile
• Bilgi ve iletişim teknolojileriyle çevrelenmektedir.
• İklim rasatlarında sıcaklık, yağış, nem, rüzgâr, güneşlenme ve bulutluluk başta gelen faktörlerdendir.

Genel Havacılık ve Havayolu Taşımacılığı

Hava taşımacılığı; insanların, yükün (kargonun) ve postanın yer ve zaman faydası sağlayacak şekilde, bir hava aracı ile havadan yer değiştirmesi olarak tanımlanır. Hava taşımacılığı;

• Genel havacılık ve
• Havayolu taşımacılığı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) genel havacılığı; “Ticari hava taşımacılığı kapsamında olmayan yolcu ve yük taşımacılığı ile ücret karşılığı olup olmadığına bakılmaksızın yapılacak hava işi ve eğitim faaliyetlerini kapsamaktadır.” şeklinde tanımlamıştır.

Bir başka tanıma göre ise genel havacılık; “ücret karşılığı veya kiralama yolu ile yapılan tarifeli ve tarifesiz hava taşımacılık faaliyetleri dışındaki tüm sivil havacılık faaliyetleri (eğitim ve sportif amaçlı faaliyetler, hava taksi, vb.) olarak” tanımlanır.

Havayolu taşımacılığının tanımı, genel havacılık ve havayolu taşımacılığı arasındaki farklılıklar sıralandığında ortaya çıkacaktır. Bu farklar şöyle sıralanabilir:

• Havayolu taşımacılığında verilen temel hizmet yer değiştirmedir. Genel havacılıkta ise hava taksi, sıcak hava balonu vb. ticari alanlar dışında zevk, hobi amaçlı uçuşlar da gerçekleştirilebilmektedir.
• Havayolu taşımacılığında kullanılan araçların büyüklükleri, uçuş mesafeleri ve fiyatları genel havacılıkta kullanılanlara göre çok daha fazladır.
• Havayolu taşımacılığında birincil amaç kâr elde etmektir (desteklenen, sübvanse edilen hatlar hariç). Genel havacılıkta kâr elde etme amacıyla faaliyette bulunan hava taksi, sıcak hava balonu, uçuş eğitim merkezleri vb. işletmeler olduğu gibi kâr amacı gütmeyen paraşüt ve planör eğitimi veren kurumlar da vardır.
• Havayolu taşımacılığına yatırımcılar tarafından yatırım yapılırken (kârlı olması dolayısıyla) genel havacılık düşük kârlılık oranı veya kâr elde etmesindeki potansiyel problemler dolayısıyla yatırımcıların ilgisini çekememektedir.
• Havayolu taşımacılığı büyük havalimanları arasında dünya çapında bir ağda hizmet verirken genel havacılık ticari taşımacılığın kapsamı dışındaki alanlarda, az yoğunluklu bir hizmet vermektedir. Dünyada yaklaşık 1.400 havayolu işletmesi yaklaşık 25.000 uçakla, 4.000 civarında havaalanına hizmet vermektedir.
• Havayolu taşımacılığında ücretini ödediğiniz takdirde ilgili hizmeti alabiliyorken genel havacılıkta ücreti ödenip alınabilen hava taksi, sıcak hava balonu vb. alanlardan başka, eğitim, paraşütçülük gibi alanlarda sağlıkla ilgili belgeler zorunludur.

Havayolu taşımacılığının özelliklerini yukarıda açıkladıktan sonra havayolu işletmelerini bu tür taşımacılık hizmetini veren işletmeler olarak tanımlamak mümkündür.

Havayolu Taşımacılığı Hizmetine İlişkin Temel Kavramlar

Havayolu Ürünü

Havayolu ürünü; emniyet, dakiklik (zamanında varış), uygunluk (havaalanı yakınlık veya koltuk rahatlığı açısından), süreklilik ve frekans sıklığı, kabin hizmetleri, bilet-bagaj ve yer hizmetleri, uçak tipi ve işletmenin imajı da dâhil müşterinin ihtiyaçları doğrultusunda sunulan hizmetlerin tümüne denir.

Havayolu ürünü doğrudan bir uçuşla değil, çok bacaklı bir uçuşla da elde edilebilir. Bir uçuşta birden fazla havayolu işletmesi olabilir ve hatta diğer ulaşım seçenekleri de havayolu ürünün kullanılmasından önce ve sonra kullanılabilir.

Havayolu Taşımacılığında Hizmet Süreci

Havayolu taşımacılığında hizmet süreci;

• Uçuş öncesi yapılanlar,
• Uçuş esnasında verilen hizmetler ve
• Uçuş sonrası yapılan hizmetler olmak üzere üçe ayrılır (S:7, Şekil 1.1).

Havayolu taşımacılığına ilişkin hizmet sunumu süreci yolcunun havayolu işletmesinden (veya acenteden ve internetten) uçuş ve tarifeyle ilgili bilgi almasıyla başlar. Yolcunun istek ve ihtiyaçları doğrultusunda uçuş için rezervasyon yapılır ya da doğrudan bilet satın alımı gerçekleştirilir. Yolcu havaalanına gelir ve varsa güvenlik kontrollerinden geçerek terminal binasına girer. Havayolu işletmesinin ya da hizmet aldığı yer hizmetleri işletmesinin yolcu bankolarında bilet kontrolü, uçuş kayıt ve bagaj işlemleri yapılır. Yolcu, kimlik (uçuş bir dış hat uçuşuysa pasaport) güvenlik kontrol işlemlerinin ardından uçağa geçiş için kullanılacak arındırılmış salona geçer. Uçağa alım işlemi başladığında yolcu kimlik ve uçuğa biniş kartı kontrol edilerek uçağa alınır. Yolculuk süresinde varsa kabin içi ikram hizmetlerinden faydalanılır. Uçağın havaalanına inmesiyle uçuş tamamlanmış olur. Yolcu uçaktan ayrıldıktan sonra dış hat uçuş ise pasaport kontrolünden geçer, (varsa) bagajını teslim alır ve havaalanından ayrılır. Yolcunun havaalanından ayrılmasıyla uçuş sonrası hizmetler de son bulmuş olur.

Havayolu Ürününün Bileşenleri

Havayolu ürününün genel bileşenleri kısaca şöyle açıklanabilir:

• Fiyat ile İlgili Bileşenler: Bunlar hizmet sunumunun tüketicilere olan maliyeti ve ücrete ilişkin diğer koşullardır.
• Tarife ile İlgili Bileşenler: Bu bileşen grubunun en önemli ve en temel bileşeni kuşkusuz toplam seyahat süresidir.
• Konfor ile İlgili Bileşenler: Bunlardan;
  • İlki koltukların tipi, tuvaletlerin sayısı, kabinin ferahlığı ve görüntüsü gibi kabin içi tasarımına ilişkin bileşenlerdir.
  • İkinci bileşen grubu, uçuş sırasında gerçekleşen kabin içi hizmetleri kapsar (yiyecek-içecek servisi, kabin görevlilerinin sayısı ve davranışları, uçuş esnasında film gösterileri vb.).
  • Diğer bir bileşen grubu, havaalanlarındaki özel bekleme salonları, bilet kontrol işlemlerinin kalitesi gibi yolculara yerde verilen hizmetlerden oluşur.
• Hizmet Sunumunun Uygunluğu: Müşterilerin hizmet sunumuna ve buna ilişkin bilgilere kolaylıkla ulaşabilmeleri için geliştirilen hizmetler bu gruptaki bileşenlerdir.
• Havayolu İşletmesinin İmajı ile İlgili Bileşenler: Hizmet sunumunun bu tür bileşenleri havayolu işletmelerinin müşterileri ve daha geniş kitleler üzerinde yaratmaya çalıştıkları imaj ile ilgili bileşenlerdir.

Havayolu Taşımacılık Hizmetinin Özellikleri

Diğer hizmet türlerinde olduğu gibi havayolu taşımacılığı hizmetinin de kendine özgü bir takım özellikleri vardır. Bu özellikler şöyle sıralanabilir:

• Havayolu taşımacılığı ürünü, talepte meydana gelen dalgalanmalar karşısında sonradan sunulmak üzere depolanamaz.
• Havayolu taşımacılığında hizmet kişiseldir. Yani sunulan hizmet her yolcu tarafından farklı algılanabilir.
• Diğer ürünlerden farklı olarak sunulan kötü hizmetin telafisi söz konusu değildir.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde kalitenin hizmet sunumundan önce sınanması çok zordur.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde ürünün sunumu kesin değildir. Teknik aksaklıklar ya da meteorolojik şartlarda yaşanan olumsuzluklar nedeniyle hizmet sunumu yapılmayabilir.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde ürünler büyük miktarda üretilmektedir. Dolayısıyla tek tek ürün sunumu söz konusu değildir.

Havayolu Pazarına İlişkin Temel Kavramlar

Havayolu Pazarı

Havayolu pazarı, iki şehir arasında havayoluyla yapılan yolculuk, şehir çifti pazarında gerçekleştirilmiş bir yolculuktur. Ancak bazı şehirlerde birden fazla havaalanı olduğundan şehir-çifti yerine havaalanı çifti tanımlaması da kullanılmaktadır.

Havayolu Pazarının Bölümlendirilmesi

Havayolu şirketleri yolcularını bir takım ölçütlere göre bölümlendirerek fiyat farklılaşmasına gidebilirler ve bu sayede elde ettikleri gelirleri arttırmayı hedeflerler. Bilindiği üzere havayolunun geliri, her yolcunun “ödemeye razı olduğu” fiyatın bilet fiyatı olarak belirlenmesinden oluşur.

Havayolu pazarı bölümlendirmesi genellikle seyahat amacı dikkate alınarak yapılır. Bu bölümlendirme de;

• “İş amaçlı seyahat” ve
• “İş dışı seyahat” (eğlence amaçlı) şeklinde bölümlendirilir.

İş dışı seyahatlerin kapsamına tatil amaçlı seyahatler, akraba ziyaretleri okul geziler i vs. dâhil edilebilir. Bir seyahatin “iş amaçlı seyahat” kapsamına dâhil edilmesi için kongre, konferans, seminer veya iş/dinlenme amacıyla yapılan bir yolculuk olması gerekir.

Havayolu pazar bölümlendirmede kullanılan ölçütler şöyle sıralanabilir:

• Seyahatin yapılış amacı,
• Seyahatin uzunluğu ve
• Seyahati yapan kişilerin kültürel özellikleri.

Havayolu pazarında yapılan uçuş uzunlukları (yolculuğunun kaç saat sürdüğü) dikkate alındığında kısa mesafeli uçuşlarla uzun mesafeli uçuşlar arasında birtakım temel farklılıkların olduğu görülmektedir.

Havayolu pazar bölümlendirmesinde dikkate alınacak diğer bir husus, seyahat yapan kişilerin ülkeleri ve kültürel özellikleridir. Havayolu pazarında müşterilerin istek ve ihtiyaçlarının karşılanması önemli olduğundan yukarıda sözü edilen özellikler dikkate alınarak uçuş gerçekleştirilmesi hem talebin artırılması hem de müşteri memnuniyeti açısından önemlidir .

Havayolu pazar bölümlendirmesinde yolcuların gereksinimleri kısaca şöyle açıklanabilir:

• Uçuş sıklığı ve zamanlama: Özellikle iş seyahati yapanlar açısında uçuş sıklığının yeterli seviyede olması (iki nokta arasında günde kaç sefer düzenlendiği) ve uçuşların zamanlaması (planlanan zamanda havaalanından kalkış ve gidilecek havaalanına varış) önemlidir.
• Havaalanının konumu ve havaalanına ulaşım: Özellikle kısa mesafeli, uçuşlarda havaalanına ulaşım diğer bir ifade ile havaalanının konumu yolcular açısından önemli hâle gelir.
• Esnek uçuş olanakları: Burada esnek uçuştan kast edilen yolcuların uçuştan kısa bir süre önce bilet temin edebilmeleri, uçuş iptalleri gerçekleştirebilmeleri ya da bir sonraki uçuşa bilet bulabilmeleridir.
• Sık uçan yolcu programları: Havayolu işletmeleri tarafından yolcuların seyahat ettikleri sürece ödül puan kazanmaları ve bu ödüllerin yolculara ne gibi faydalar sağladığıyla ilgilidir.
• Havaalanında sunulan hizmet: Yolcular açısından bazen havaalanında geçirilen süre, uçuş süresinden daha fazla olabilir.
• Uçuş esnasında verilen hizmetler: Özellikle uzun mesafeli uçuşlarda havayolu işletmesinin uçuş esnasında sunduğu hizmetler yolcular açısından büyük bir öneme sahiptir. Uzun mesafeli uçuşların yorucu ve sıkıcı özellikleri bertaraf edilmelidir.

Havayolu Taşımacılığında Arz ve Talep

Havayolu Taşımacılığında Talep

Talep genel olarak müşterilerin satın almaya razı oldukları ya da satın almaya güçleri yeten mal veya hizmet miktarı şeklinde tanımlanır. Diğer bir ifadeyle talebi, tüketicilerin bir zaman diliminde çeşitli fiyat seviyelerinden farklı miktarlardaki mal veya hizmetleri satın alma istekleri olarak tanımlamak mümkündür.

Talebi doğru olarak tahmin edebilmek havayolu işletmelerinin yüksek doluluk oranlarına ulaşmasını sağlamak için çok önemlidir. Havayolu işletmesi müşterilerinin isteklerine tam olarak cevap veremezse gelirleri azalabilir ve hatta zarar edebilir. Talebin doğru olarak tahmin edilememesi iki sonucu doğurur:

• Eğer pazara sunulan kapasite fazla olursa düşük doluluk oranları ve zarar ile karşı karşıya kalınır.
• Sunulan kapasite talebin altında kalırsa havayolu işletmesi elde edebileceği gelirden olur ve yolcular rakip havayolu işletmeleri tarafından taşınabilir.

Arz ve talep birbirlerini etkilemektedir.

Havayolu Taşımacılığı Talebinde Elastikiyet

Genel olarak elastikiyet, tüketici ve üreticilerin piyasa koşullarındaki değişmelere ne kadar tepki göstereceklerini ifade eden bir ölçü birimi olarak tanımlanabilir. Elastikiyet formülü aşağıda verilmiştir:

Havayolu Taşımacılığında Arz

Arz, üreticilerin belirli bir fiyattan satmaya razı oldukları ya da satabilecekleri mal veya hizmet miktarı şeklinde tanımlanır. Havayolu arzı ise belirli bir zaman diliminde, belirli bir pazarda, belirli bir fiyattan, belirli sayıdaki koltuk kapasitesinin işletme tarafından müşterilere sunulmasıdır. Havayolu arzında birtakım kısıtlamalar vardır. Bunlar;

• Uçak kapasitesi,
• Havaalanı kapasitesi,
• Havayolu kapasitesi,
• Yolcu talebi,
• Slot tahsisi şeklinde sıralanabilir.

Havayolu taşımacılığında arz ve talep ölçüm göstergeleri kısaca şöyle açıklanabilir:

• Arz edilen koltuk kilometre-AKK (Available seat kilometers-ASK): AKK, havayolu işletmesinin üretip pazara arz (sunacağı) edeceği havayolu hizmet miktarının ölçülmesi için kullanılır. Satışa sunulan bir koltuğun muhtemel yolcusunu kaç km öteye taşıyacağı anlamına gelir.
• Arz edilen ton kilometre-ATK (Available ton kilometers-ATK): Havayolu işletmesinin üretip pazara arz (sunacağı) edeceği havayolu hizmet miktarının ağırlık açısından ölçülmesi için kullanılır. Kargo taşımacılığında tercih edilen bir ölçüm göstergesidir.
• Ücretli yolcu kilometre-ÜYK (Revenue passenger kilometers-RPK): Ücret karşılığı taşınan tüm yolcuların kilometre cinsinden kat ettikleri mesafeyi vermektedir.
• Ücretli ton kilometre-ÜTK (Revenue ton kilometers-RTK): Ücretli olarak taşınan toplam yük miktarının kilometre cinsinden taşındığı mesafeyi vermektedir. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen km yerine mil de kullanılır.

Doluluk oranı (load factor), pazara arz edilen kapasitenin ne kadarının satıldığını gösteren ve % oranı ile ifade edilen bir verimlilik ölçüm göstergesidir. Doluluk oranı formülü aşağıda verilmiştir:

Havayolu Talebini Etkileyen Faktörler

Havayolu taşımacılığı sektöründe talebin temel belirleyicileri şöyle sıralanabilir:

• Bilet fiyatları,
• Yolcuların finansal durumu ve gelir seviyeleri,
• Rakiplerin ve ikame ulaşım araçlarının fiyatları,
• Belirli bir pazardaki yolcu sayısı,
• Gelecekte yolcuların fiyat ile ilgili beklentileri,
• Ekonomik koşulların durumu,
• Yolcu tercihleri,
• Müşteri bağlılığı,
• Uçuşta sağlanan kolaylıklar,
• Uçuş sıklığı,
• Havacılık emniyet düzeyi,
• Sıra dışı gelişen salgın hastalıklar (örneğin SARS salgını) veya terör saldırıları (örneğin 11 Eylül saldırıları) gibi durumlar.

Havayolu talebini etkileyen faktörler ise şöyle sınıflandırılabilir:

• Demografik,
• Coğrafi,
• Ekonomik,
• Sosyokültürel,
• Havayolu ürünü bileşeni özellikleri ve
• Havayolu ürününün ikame ürünlere göre durumu.

Demografik Faktörler: Bir ülke veya bölgedeki nüfus sayısı o bölgenin havayolu taşımacılığına olan talebini etkileyecektir. Toplam nüfus, çalışan nüfus, seyahat etme oranları gibi unsurlar havayolu taşımacılığına olan talebi etkilemektedir.

Coğrafi Faktörler: Sefer düzenlenen şehir çiftleri arasındaki coğrafi konum ve iklim şartları talebi etkileyen bir diğer unsurdur.

Ekonomik Faktörler: Gelir seviyesi en önemli talep belirleyicilerinden birisidir. İnsanların gelirleri arttıkça, gerçekleştirdikleri seyahatler de artmaktadır. Dünya genelinde havayolu trafiğinde kıtaların pazar paylarına bakıldığında yaklaşık olarak Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya’nın %30’ar payı olduğu görülür. Fakat bu bölgelerin nüfusları birbirinden çok farklıdır. Bunun tam tersi gelir düzeyi yüksek olan ülkelerde havayolu taşımacılığına olan talep daha fazla olacaktır. Ayrıca şehirler, bölgeler ya da ülkeler arasındaki ekonomik ve ticari etkileşimler arttıkça seyahat talebi dolayısıyla havayolu taşımacılığı talebi de artacaktır.

Sosyokültürel Faktörler: Havayolu işletmesinin faaliyette bulunduğu pazardaki sosyokültürel faktörler yani insanların tatil alışkanlıkları, resmi ve dini bayramların süreleri, seyahate etmeye karşı tutumları, çalışmak için göç edenlerin gerçekleştirdiği uçuşlar, dini vecibeler için gerçekleştirilen seyahatler de talebi etkileyen faktörler arasındadır.

Havayolu Ürünü Bileşenlerinin Özellikleri: işletmeleri müşteri isteklerini karşıladıkları sürece ürünlerine olan talebi de arttıracaklardır. Müşteri isteklerini karşılayamazlarsa talep başka bir havayoluna veya ulaşım seçeneğine kayabilir. Ürün bileşenlerinden talebi etkileyen faktörler şöyle özetlenebilir:

• Bilet fiyatı, talebi en fazla etkileyen faktörlerden birisidir. Yolcuların fiyat elastikiyetleri birbirinden farklıdır. Genel olarak iş amaçlı uçan yolcuların fiyat elastikiyetlerinin, eğlence amaçlı uçanlardan daha az olduğu söylenebilir.
• Talebi etkileyen diğer bir ürün bileşeni seyahat süresidir. Havayolu işletmeleri yolculara seyahatte zaman faydası sağlar.
• Seyahat süresini etkileyen faktörler; uçuş sıklığı, zamanında kalkış başarımı, doğrudan veya aktarmalı olup olmamasıyla ilgili ürün özellikleridir.
• Uçuş sıklığı özellikle iş amaçlı yolcular için önemli bir talep belirleyicisidir. Yolcuya günün belirli saatlerinde ulaşım imkânı sunmak havayolu işletmesinin rekabetçi gücünü artıran bir uygulama olacaktır. Uçuşların aktarma süreleri toplam uçuş süresine ekleneceğinden yolcu talebini önemli şekilde etkilemektedir.
• Ülkelerin, bölgelerin ulaşım ağları birbirinden farklı özelliklere sahip olduğu için, seyahat süresi ve uçuş sıklığı hakkında söylenecek şey iş amaçlı seyahat edenler için fiyattan daha önemli talep belirleyicileri olduklarıdır. Hızlı tren ağının yaygın olduğu Batı Avrupa’da yolcunun başka bir ulaşım seçeneğine geçme ihtimali varken, ikame ulaşım seçeneklerinin sınırlı olduğu bölge ve ülkelerde bu ihtimal daha azdır.
• Diğer yandan uçuş ağının büyüklüğü, bağlantılı uçuşların uyumu (İstanbul-Bangkok), kalkış ve varış zamanlarının yolcu için uygunluğu (Eskişehir-İstanbul) talebi belirleyen diğer önemli faktörlerdendir.
• Özellikle uzun mesafeli hatlarda konfor temelli bileşenler talebi etkileyen faktörlere dönüşmektedir. Havayolu işletmeleri uçuş sırasında, öncesinde ve sonrasında yolcularına sundukları hizmetler önem kazanmaktadır. O yüzden pek çok havayolu işletmesi havaalanlarında belirli müşterileri için dinlenme salonları açmaktadırlar. Uzun mesafeli hatlarda kabin konfor ve olanakları, uçuş eğlence sistemleri, ikram gibi olanaklar kısa mesafeli uçuşlardan daha önemli hale gelmektedir.

Diğer Taşımacılık Seçeneklerinin Özellikler: İkame taşımacılık seçeneklerinin mevcut durumu havayoluna olan talebi etkilemektedir. İnsan, mevcut seçenekler arasında kendisine en uygun olanı seçme eğilimindedir. Fiyat, seyahat süresi, seyahat zamanı, konfor gibi faktörleri bir araya getirerek kararını verir.

Havayolu Taşımacılığı Sektörünün Özellikleri

Havayolu taşımacılığı sektörünü diğer sektörlerden ayıran birtakım özellikler söz konusudur. Bu özellikler;

• Ölçek ve kapsam ekonomileri,
• Oligopolistik pazar özellikleri,
• Kapasite yönetiminin güçlüğü,
• İşgücü ve yakıt maliyetlerinin yüksekliği,
• Serbestleşme liberalleşme ve özelleştirmedir.