ÜNİTE 6: ÖZEL EMEKLİLİK FONLARI: KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ VE TARİHSEL GELİŞİMİ

Özel Emeklilik Fonları

Özel emeklilik fonları, kamu emeklilik fonlarınca sağlanan emeklilik ödemelerine ilave fayda sağlamayı amaçlayan finansal yapılar şeklinde tanımlanmaktadır. Özel emeklilik fonlarının katılımcıları bireylerdir. Fonlara yapılan katkılar bireyler adına yapılmaktadır. Fona yapılan katkı, bireyin kendisi tarafından yapılabileceği gibi işveren tarafından da yapılabilmektedir. Bireyin hesaba katkı yapması için mutlaka çalışmasına gerek yoktur. Bu sistem, bireylerin tasarruf etmesini teşvik etmek, bu tasarrufları şeffaf bir biçimde güvence altına almak ve bireylerin istekleri doğrultusunda birikimlerinin en uygun yöntemlerle değerlendirilmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Hesapta biriken fonlar, fon yönetimi tarafından yatırıma yönlendirilmekte ve buradan elde edilen getiriler, yasal kesintiler düşüldükten sonra katılımcı hesaplarına yansıtılmaktadır. Bu sistemi dağıtım modelinden ayıran en önemli özellik çalışanların aylıklarından yapılan kesintilerin bir fon havuzunda toplanarak yine kendisine ödenmesidir.

Özel Emeklilik Fonlarının Kavramsal Çerçevesi

Dünya uygulamalarında özel emeklilik fonlarının yönetimi açısından iki sistem öne çıkmaktadır. Bunlar basiretli sistem ve sınırlamalı sistemdir. Basiretli sistem, fon yönetiminde sınırlamaların en az düzeyde olduğu sistemdir. Fon yöneticilerinin piyasanın durumuna göre en iyi getiriyi en düşük riskle elde etmek için basiretli davranmak zorunda olmalarından dolayı, basiretli sistem uygulanan ülkelerde getiriler, uzun vadede sınırlamalı sisteme göre çok daha yüksektir. Sınırlamalı sistem ise emeklilik fonlarının değerlendirilebileceği alanlara yönelik sınırlamaların olduğu ve spekülatif varlıklara yüksek düzeyde yatırım yapılarak, emekliliğe yönelik tasarrufların riski yüksek alanlarda değerlendirilmesini engellemenin amaçlandığı sistemdir.

Özel emeklilik fonları kişilerin istekleri doğrultusunda yapıldığı için ödeme mantığı aynı olmasına rağmen, ödenen tutarlar kişiler arasında farklılık gösterebilmektedir. Dağıtım esaslı sistemler aktif çalışan nüfusun ödediği primler ile yaşlı nüfusun emeklilik maaşlarının finanse edilmesi üzerine kurulmuştur. Fon esaslı sistemlerde ise katılımcının ödediği katkı payları yatırım fonlarında değerlendirilir ve emeklilik döneminde katılımcıya maaş olarak geri ödenir. Çok basamaklı sistemler genellikle 3 basamaktan oluşmaktadır;

1. Basamak: Kamu tarafından yönetilen, belirli bir emeklilik geliri sağlayan, katılımın mecburi olduğu ilk basamaktır. Bu basamakta tüm çalışanlar devletin sosyal güvenlik sisteminde yer almak zorundadır. Ayrıca gelir dağılımı ve sigortacılık fonksiyonları birlikte gerçekleştirilmekte ve zorunlu sigortacılık tekniğine dayanmaktadır. Emeklilik planları dağıtım esaslı sisteme göre finanse edilmektedir.
2. Basamak: Daha çok işverenlerin sağladığı, Genellikle fonlama yöntemiyle işleyen, işverenlerce de finanse edilen katkı esaslı veya fayda esaslı özel emeklilik hesaplarına dayalı basamaktır. Bu basamakta kamu tamamen sistem dışında kalmamakta ve sigortalıların menfaatlerini korumak üzere düzenleyici ve denetleyici müdahaleler yapmaktadır. Sigorta ve tasarruf fonksiyonlarını yerine getirme işlevine sahiptir.
3. Basamak: Katılımın gönüllü olduğu ve kişilerin emeklilik döneminde yaşam standartlarının aktif çalışma hayatındaki seviyesinde devam etmesini güvence altına almayı hedefleyen ek emeklilik geliri sağlayan son basamaktır. Özel emeklilik kurumlarından oluşmaktadır. Tasarruf ve sigortacılık fonksiyonunun birlikte gerçekleştiği bu basamak tamamen fon esasına göre işlemektedir.

Yaşlı nüfustaki artış, yaşlanma ile birlikte bağımlı nüfusun ve sağlık hizmeti giderlerinin artması, sosyal güvenlik sisteminin finansmanını sağlayan çalışan nüfus artışının sınırlı kalması gibi demografik nedenlerin yanı sıra, ekonomik trendlerdeki değişime bağlı olarak sosyal güvenlik kuruluşlarının finansman açısından ekonomide ağır bir yük oluşturması, dünyada özel emeklilik sistemlerinin oluşmasını gerekli kılmıştır.

Her toplum özel emeklilik sistemleri programlarını;

• Fonların kurum içinde ya da harici fon yöneticilerine emanet edilerek değerlendirilmesi,
• Katılımcıların ayrıca sigortalanıp sigortalanmaması,
• Emeklilik gelirinin satın alma gücüne göre endekslenip endekslenmemesi,
• Katkı payının kim tarafından ödendiği,
• Özel emeklilik hesabı sayısı ya da fon varlıklarının düzeyi itibariyle sınıflandırması,
• Özel emeklilik sisteminin sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı mı yoksa alternatifi mi olması,
• Sisteme katılımın zorunlu veya isteğe bağlı olması

yönlerinden değerlendirmelidir.

Özel Emeklilik Fonlarının Tarihsel Gelişimi

Bilinen ilk özel emeklilik fonu, 1862 yılında Avustralya’da Bank of New South Wales tarafından kurulmuştur. özel emeklilik fonlarının ilk uygulandığı ülke ABD’de ise ilk özel emeklilik fonu, 1875 yılında Amerikan Demiryolu Şirketi tarafından kurulmuştur. 1902 yılında İngiltere’de Equitable Life Assurance Society tarafından sunulan emeklilik aylığı planı, hayat sigortası poliçesiyle sunulan ilk üründür.

1929’daki büyük ekonomik buhran ve hemen ardından yaşanan İkinci Dünya Savaşı, insanların gelecekleri konusunda kuşkuya düşmelerine ve bu konuda arayışlara yönelmelerine neden olmuştur. Özel emeklilik fonları, bu dönemde insanların bu ihtiyaçlarına cevap verebilen kuruluşlar olarak ön plana çıkmıştır. 1940 yılında ABD’de kamu ve sanayi çalışanlarının yaklaşık %20’sini oluşturan 4 milyon kişi özel emeklilik fonlarına üye olmuş, 1976 yılına gelindiğinde bu fonlara üye olanların sayısı 50 milyona ulaşmıştır. 1990’lı yıllara gelindiğinde ABD’de 117 milyon civarındaki özel sektör çalışanının %57’si, yani 67 milyon kişi mesleki emeklilik planlarına dahil olmuştur.

Emeklilik gelirinin sadece dağıtım modeline bağımlı olmaktan çıkartılıp, dağıtım ve fonlama modellerinin birbirini tamamladığı birden çok kaynaktan gelmesi esasına dayalı çok basamaklı bir emeklilik sistemini içeren Dünya Bankası raporu, bu alanda 1990’ların sonuna kadar bir çok ülkede gerçekleştirilen sosyal güvenlik reformunun temelini oluşturmuştur. Ülkemizde Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu, 7 Nisan 2001 tarihinde yayımlanmıştır. Kanun 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 27 Ekim 2003 tarihinde fiilen başlamıştır.

Özel Emeklilik Fonlarının İşleyişi

Sistemin özü katılımcı ve özel emeklilik şirketi arasında yapılan emeklilik sözleşmesine dayanmaktadır. Özel emeklilik fonlarının işleyişinde; emeklilik şirketi, sisteme girmek isteyen katılımcının, ortalama gelir düzeyini, risk profilini, önceliklerini, ihtiyaçlarını ve emeklilik dönemindeki beklentilerini göz önüne alarak, katılımcıya en uygun planı hazırlar. Katılımcı, emeklilik sözleşmesi başvuru formunu doldurarak, ilgili yerleri imzalar ve ilk katkı payını vadesinde öder. Böylece emeklilik şirketi ile katılımcı arasında emeklilik sözleşmesi yürürlüğe girmiş olur. Katılımcı adına özel emeklilik hesabı açılır. Katılımcının ödediği katkı payları ve getirileri, emeklilik şirketini değiştirse bile, aynı hesapta takip edilir. Katkı payları, portföy yöneticisi tarafından seçilen emeklilik planında belirlenmiş emeklilik yatırım fonlarında değerlendirilir. Katılımcı emekliliğe hak kazandığında hak kazandığında, emeklilik hesabındaki birikimin bir kısmını ya da tamamını toplu olarak alabileceği gibi, yapacağı yıllık gelir sigortası sözleşmesi çerçevesinde, emeklilik maaşı şeklinde de alabilir.

Özel Emeklilik Fonlarının Türleri

Prim Esaslı Emeklilik Programları: Ödenecek faydaya ilişkin bir taahhütte bulunmamaktadır. Fayda miktarı ile katkı miktarı arasında doğru orantı vardır. Fonlama riski çalışan üzerindedir ve çalışan ödediği katkı payları sonucunda oluşan fonun miktarından bireysel olarak sorumludur. Enflasyonun olmadığı ve istikrarın hakim olduğu koşullara daha uygundur. Fonlama yönteminde kolaylıkla uygulanabilmektedir. Özel sigortalarda daha yaygın olarak kullanılmaktadır.

Maaş Esaslı Emeklilik Programları: Önceden belirlenmiş bir fayda sunmaktadır. Fayda miktarı ile katkı miktarı arasında doğru orantı yoktur. Fonlama riski işveren üzerindedir. Aktüeryal fazla verildiğinde işveren katkısı azaltılır, aktüeryal açık oluştuğunda işveren katkısı artırılır. Yüksek enflasyon ve belirsizliğin hakim olduğu koşullara daha uygundur. Dağıtım yönteminde kolaylıkla uygulanabilmektedir. Sosyal sigortalarda daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Maaş esaslı emeklilik programlarını dağıtım modelindekilerinden ayıran özellik, ödenen katkı paylarının mevcut emeklilerin aylıklarının ödenmesinde kullanılmayıp, bir fon havuzunda biriktirilerek yatırımlara sevk edilmesidir.

Özel Emeklilik Fonlarının Temel Özellikleri

Ülkemizdeki özel emeklilik sisteminin temel özellikleri:

• Sistem, gönüllülük esasına göre işlemekte ve her kesimin katılımına açık bulunmaktadır.
• Kamu sosyal güvenlik sistemine alternatif değil, tamamlayıcı niteliktedir.
• Belirlenmiş katkı esasına dayanmaktadır.
• Tasarruflar, Hazine Müsteşarlığı'nın denetimine tabi olarak kurulan emeklilik şirketleri tarafından, Sermaye Piyasası Kurulu mevzuatı çerçevesinde oluşturulan emeklilik yatırım fonlarında değerlendirilmektedir.
• Katılımcıların birikimlerini tercihlerine göre yönlendirme hakkı bulunmaktadır.
• Emeklilik şirketleri en az 3 farklı risk ve getiri bileşimine sahip emeklilik yatırım fonu kurar. Bu şekilde bireylerin kendi risk ve gelir beklentilerine uygun yatırım tercihleri yapabilmelerine olanak tanınmaktadır.
• Katılımcıların birikimleri, bireysel hesaplarda ayrı ayrı izlenmektedir.
• Yatırımların kamu borçlanma senetleri, repo ve ters repo gibi sabit getirili yatırım araçlarının yanısıra, hisse senedi gibi değişken getirili yatırım araçlarına da yönlendirilmesi mümkün olmaktadır.
• Özel emeklilik hesapları, farklı emeklilik şirketlerine aktarılabilmektedir.
• Kamu otoritesi denetim ve gözetimden sorumludur.
• Şeffaflık ve katılımcıların bilgilendirilmesi sistem için önemlidir.
• Emeklilik yatırım fonları, Sermaye Piyasası Kurulu'na tabi portföy yönetim şirketleri tarafından profesyonel portföy yönetim ilkeleri çerçevesinde yatırıma yönlendirilmektedir.
• Emeklilik yatırım fonunun varlıkları, emeklilik şirketinin malvarlığından ayrı olarak, Sermaye Piyasası Kurulu'nca uygun görülen merkezi bir saklama kuruluşunda saklanır.

Özel Emeklilik Fonlarının Tarafları

• Emeklilik şirketi: İlgili kanunlar ile özel emeklilik branşında ruhsat almış şirkettir.
• Katılımcı: Sözleşmeye kendi ad ve hesabına taraf olan gerçek kişidir.
• Özel emeklilik aracısı: şirketlerin emeklilik sözleşmelerine aracılık eden kişidir.
• Özel emeklilik hesabı: K atılımcı ad ve hesabına ödenen katkılar ve bu katkılara ilişkin her türlü getirinin katılımcı bazında izlendiği hesaptır.
• Emeklilik yatırım fonu: Özel emeklilik şirketi tarafından emeklilik sözleşmesi çerçevesinde alınan ve katılımcılar adına özel emeklilik hesaplarında izlenen katkıların, riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre işletilmesi amacıyla oluşturulan malvarlığıdır. Süresiz olarak kurulan fonun tüzel kişiliği yoktur.
• Portföy yönetim şirketi: İlgili üst kuruldan portföy yöneticiliği yetki belgesi almış, emeklilik fonlarını yönetmek üzere anlaşma yaptığı portföy yönetim şirketidir.
• Portföy yöneticisi: Fon portföyüne yapılan işlemlerde, işlemin büyüklüğünü, alınan varlıkların fiyatını, piyasa koşullarını, komisyon oranlarını, yapılan işlemlerin zaman fiyat açısından uygunluğunu gözeten ve işlemleri bu şartlar çerçevesinde gerçekleştiren kişidir.
• Saklayıcı: Fon portföyündeki varlıkların saklandığı saklama kuruluşudur.

Özel Emeklilik Fonlarının Önemi ve Faydaları

Özel emeklilik fonlarının, katılımcılar açısından faydaları:

• Bireylerin emeklilikte refah seviyelerinin artmasını sağlamak,
• Bireylerin yaşlılıklarında kullanmaları amacıyla, güvenli bir şekilde tasarruf yapmalarını sağlamak,
• Tasarrufu teşvik etmek, yatırıma yönlendirmek ve düzenlemek,
• Uzun vadede emeklilerin yaşam koşullarının iyileştirilmesine olanak vermek,
• Emekli aylığı veya toptan geri ödeme yoluyla katılımcılara emeklilik dönemlerinde ek gelir sağlanarak, refah düzeylerini artırmak,
• Katılımcıların bireysel risk ve getiri tercihi yapmasını sağlamak.

Özel emeklilik sisteminin ekonomi üzerindeki faydaları da şöyle özetlenebilir:

• Sosyal güvenliğin kapsamının artmasını ve kamunun sosyal güvenlik sisteminden kaynaklanan yükünün azaltılmasını sağlamak,
• Finansal sisteme uzun vadeli fon girişinin artmasıyla faiz oranlarının düşmesine, bunun sonucunda kamu kesiminin daha uzun vadeli ve düşük faiz oranından borçlanmasına olanak tanımak,
• Enflasyonla mücadeleye ve istikrarlı büyümeye olumlu katkı sağlamak.
• Kurumsal yatırım stratejileri ile piyasalardaki dalgalanmaları azaltmak,
• Ekonomiye kaynak yaratmak,
• Alt yapı yatırımları ve uzun vadeli yatırımlara kaynak yaratılarak sistemin yeni iş ve istihdam olanakları yaratmasını sağlamak,
• Sosyal güvenlik sisteminin kapsamının artmasını sağlamak,
• Mali sektörde uzun vadeli fonların artmasıyla birlikte, mali sektörün daha sağlıklı işlemesini sağlamak,
• Kurumsal yatırım stratejileri ile piyasalardaki dalgalanmaların ve spekülasyonların azaltılmasını sağlamak,
• Sermaye piyasasının derinleşmesine destek olmak.