Ünite 2: Hayat Sigortaları: Kavramsal Çerçevesi ve Tarihsel Gelişimi

Giriş

Kis¸ilerin ve bakmakla yükümlü oldukları kimselerin hayatlarını devam ettimek için gerekli yapıyı düzenleyen kurum hayat sigortalarıdır. İnsanlar varoldukları günden bu yana risklerle dolu bir dünyada yas¸amış ve nasıl gerçekles¸ecegˆi ve ne zaman ortaya çıkacagˆı bilinmeyen risklerin yol açacagˆı zararların giderilmesi amacı ile birles¸mis¸lerdir ve böylece tek bas¸larına kars¸ılamak zorunda kalacakları zararları aralarında bölüs¸mek suretiyle, sigorta kavramının temellerini atmıs¸lardır.

Hayat Sigortaları

Doğumundan itibaren ölüm riskini tas¸ıyan ve bunun bilincindeki varlık olan insanogˆlunun, toplumsal yas¸am gelis¸tikçe, ölümü, hastalanması veya yaralanması durumunda, bakmakla yükümlü oldugˆu kimselerin geçiminin sagˆlanması veya kendisinin sakatlanarak çalıs¸ma gücünün geçici veya sürekli kaybolması yüzünden, ekonomik gücünün sarsılmasının önüne geçmek ve yaşlılığında sıkıntıya düşmeden hayatını devam ettirme imkanı sağlamak hayat sigortalarının varlıklarının temel sebebidir.

Hayat sigortalarının güvence altına aldığı rizikolar;

• Kaza

• Hastalık

• İşsizlik

• Yaşlılık

• Ölüm

• Sakatlık şeklinde sıralanabilir.

Hayat Sigortalarının Kavramsal Çerçevesi

İnsanlar, hayatları boyunca gereksinimlerini karşılayabilmek için çalışıp gelir elde etmektedirler. Hayat, insanların çalışmalarına engel olabilecek bir çok riziko içermektedir. Bu rizikolar sonucunda insanlar çalışamayıp gelir elde edemeyecek duruma gelebilir, böyle durumlarda bireyin düşeceği zor durumu telafi edebilmesi için hayat sigortaları kavramı geliştirilmiştir.

Hayat sigortası sosyal ve ekonomik bir araç olup, toplum ve birey açısından iki s¸ekilde tanımlanabilir. Fert açısından bakıldıgˆında; sigorta ettirenin sigortacıya prim ödemesi kars¸ılıgˆında, sigortalıyı (yas¸lılık, maluliyet ve ölüm gibi risklere kars¸ı koruma amacı ile) teminat altına alan bir güvencedir. Toplum açısından bakıldıgˆında ise; bir birey ya da grubun yas¸amlarına ilis¸kin mali riskleri transfer ettikleri sosyal bir araçtır.

Hayat sigortasını diğer sigortalardan ayıran en önemli unsur koruma ve tasarruf fonksiyonlarına birlikte sahip olması ve de genellikle uzun vadeli sigortalar olmasıdır.

Hayat sigortalarında, bir kimsenin hayatı, ya o kimse veya onun bilgi ve izni olmasa bile, diledigˆi bir veya birkaç sigortacıya çes¸itli bedellerle üçüncü bir kis¸i tarafından sigorta ettirilebilir. Ancak üçüncü kis¸inin, o kimsenin hayatının devamında maddi veya manevi menfaatının bulunması, sigortanın geçerliligˆi için s¸arttır.

Hayat Sigortalarının Tarihsel Gelişimi

17.y.y.’da bir I·talyan banker olan Tonti’nin getirdigˆi “Tontines” denilen sistemle prim esasına dayalı sigortacılık ilk olarak İtalyada denizde başlamıştır. Bir diğer örnekte ise M.Ö. 4500’de, Mısır’daki is¸çilerin kendi aralarında yardım sandıklarıyla para toplamaları ve bir fon olus¸turarak, biriken parayı ölen bir is¸çi oldugˆunda onun ailesine vermeleri s¸eklindedir. I·lk hayat sigortası 1583 yılında Williams Gibbons’ın yas¸amı üzerine 1 yıl süreyle yapılmıs¸tır.

Modern hayat sigortacılığının oluşmasına zemin hazırlayan gelişmeler,

• Matematikçilerin olasılık teorisini gelis¸tirmeleri,

• Sigorta matematigˆinin olus¸ması,

• Anonim anlayıs¸ının kabul görmesidir.

Modern anlamda hayat sigortacılığı ölüm riskinin hesaplanması ve ölüm tablolarının oluşturulmasıyla başlamıştır.

Aktüerler, yatırım, finansman ve demografi konularında olasılık ve istatistik teorilerini uygulayarak yasal düzenlemelere uygun prim, kars¸ılık ve kâr paylarını hesaplayan, tarife ve teknik esasları hazırlayan uzman kis¸ilerdir.

Hayat Sigortalarının Özellikleri

Hayat sigortalarının digˆer bütün sigorta türlerinden en önemli farkı; süreli sigortalar dıs¸ında sigortaya konu olan ölümün günün birinde mutlaka gerçekles¸ecek olmasıdır. Digˆer sigorta türlerinde güvence, tesadüfî bir olaya kars¸ı verilir ve hasarın ne zaman gerçekles¸ecegˆi bilinmemektedir. Ayrıca hayat sigortalarında ölüm halinde ödeme esasına dayanmayan poliçelerde de, gerçekles¸me olasılıgˆını matematiksel anlamda hesaplamak mümkündür.

Yani diğer sigorta türlerinde poliçenin amacı police sahibinin uğradığı zararı telafi etmek iken, hayat sigortası öncelikli amacı, police sahibinin ölümünde geride kalanları güvence altına almaktır.

Hayat sigortalarının diğer sigortalardan ayıran en önemli farklar,

• Koruma fonksiyonlarını,

• Tasarruf fonksiyonlarını içerir.

Çağdaş toplumlarda hayat sigortaları hem bireylerin geleceklerini garantiye almak amacıyla onların küçük birikimlerini değerlendirir hemde topladığı fonlarla yatırımlara yön vererek ülke ekonomisine büyük yarar sağlarlar.

Hayat Sigortalarını Etkileyen Faktörler

Günümüzde hayat sigortalarının arz ve talebini etkileyen çes¸itli faktörler bulunur ve bu faktörler ülkemiz açısından hayat sigortaları ile ilgili potansiyeli degˆerlendirebilmek adına önem arz etmektedir.

Bu faktörler,

• Enflasyonist yapı,

• Gelir düzeyi,

• Vergilendirme,

• Ürün geliştirme

• Sosyal çevredir.

Hayat Sigortalarının Türleri

Başlangıçta kişinin sigorta süresi içerisinde ölmesi durumunda tazminat ödenmesi prensibine dayanan hayat sigortaları ilerleyen zamanla birlikte emeklilik programlarını da destekleyerek ileriye dönük yatırım halinide almıştır. Bireylerin gereksinimlerinin veya bakmakla yükümlü oldukları kis¸ilerin yükümlülüklerinin farklı olması nedeniyle çok degˆis¸ik biçimlerde hayat sigorta poliçesi düzenleme olanagˆı bulunmaktadır.

Hayat sigortaları temel olarak,

• Risk ağırlıklı hayat sigortaları ,

• Birikimli hayat sigortaları olarak ikiye ayrılır.

• Süreli hayat sigortaları,

• Yaşam boyu hayat sigortaları,

• Süre ve/veya ölüme bağlı hayat sigortaları,

• Yıllık gelir esaslı hayat sigortalarıdır.

Hayat Sigortalarının İşlevleri

Kişiler kendilerini sürekli tehdit eden riskleri; dikkatli ve güvenceli olanlar, dikkatsiz ve güvencesiz olanlardan daha az bir zararla atlatabilirler. Ancak, tehlike ve risk olasılıklarından tamamen kaçabilmek imkânsızdır. Ayrıca, fazla önlem kısıtlama getirdigˆinden; cesareti kırar, yeni yatırımları ve giris¸imleri engeller.

Hayat sigortaları, ekonomilerin en önemli ihtiyacı olan ve yatırımların finansmanını sagˆlayan fonların olus¸turulmasına katkıda bulunmaktadır.

Hayat sigortalarının işlevleri,

• Ekonomik işlevler,

• Sosyal işlevlerdir.

Ekonomi içerisinde üretkenliği artıran, gelişme ve büyümeyi desteleyen ekonomik işlevler, sigorta işletmelerine mali kurum kimliği kazandırır.

Hayat sigortalarının temelinde bireylerin tek başına karşılayamayacakları aynı tür riskleri çoğunluğa dağıtır, hayat sigortaları şirketleri ise bu dayanışma işlemlerini organize eder ve yürütür. Yani risklerin gerçekleşmesinden kaynaklanan sosyo-ekonomik çöküntülerin önü alınmış olur.

Hayat Sigortalarında Kullanılan Temel Kavramlar

Hayat sigortalarında kullanılan bazı temel kavramlar,

Hayat sigorta şirketlerinde yatırım, finansman ve demografi konularında olasılık ve istatistik olarak yasal düzenlemelere uygun prim, karşılık ve kar paylarını hesaplayan, tarife ve teknik esasları sağlayan kişilere aktüer denir.

Hayat sigortalarında birikim üzerinden ayrılan ve primin tamamını kapsayan ihtiyat tutarına birikim ihtiyatı adı verilir.

Sigorta poliçelerinde sadece birikime yönlendirilmek amacıyla sigortalıdan tahsil edilen prime birikim primi adı verilir.

Hayat sigortalarında sigortanın başlangıcında taraflardan birinin sigortadan cayması halinde sigorta poliçesinin feshedilmesine fesih denir.

Hayat sigortalarında yapılan ödemeler kişinin hayatta kalma şartına bağlanmış ise buna hayat iradı denir.

Benzer özelliklere sahip belirli bir grup kişi için özel olarak hazırlanmış hayat sigortası tarifesine grup hayat sigortaları denmektedir.

Sigortalının sözleşmede belirttiği ve hayatta kaldığı süre boyunca periyodik olarak gelir sağlayan sigorta teminatına irat (yıllık gelir) denir.

Yasalar gereği sigortalının poliçesi karşılığında kar paylı birikim tutarunun belli bir oranına kadar yıllık faizle sigorta lirketinden borç para alma hakkı bulunmasına ikraz (borç verme) denir.

Hayat sigortalarında sigortalı en az ü. Yıl prim ödedikten sonra sigortaya devam etmek istemezse, ödediği primden o güne kadar işleyen kısım ve bazı masraflar düşüldükten sonra kalan tutarın poliçe karşılığı sigortalıya ödenmesine iştira (satın alma) denir.

Hayat sigorta poliçelerinin pazarlanması karşılığında aracılara yasal oarak ödenebilecek tutara komisyon denir.

Hayat sigortalarında, sigorta sözles¸mesine taraf olmamakla birlikte, hayat kaybı (vefat) riskinin gerçekles¸mesi halinde, poliçede belirtilen hakların ödenecegˆi kis¸ilere lehdar (menfaattar) adı verilir.

Sigortalıdan alınan ve içinde riziko primi ile birlikte digˆer tüm masraf paylarının ve varsa birikime ayrılacak tutarın yer aldıgˆı prime tarife primi adı verilir.

Sigortalıdan tüm sigorta süresini ve teminatlarını kapsamak kos¸ulu ile bir seferde alınan prime tek prim denir.

Hayat sigortalarının teknigˆinde yer alan primlerin hesaplanmasında kullanılan ve sigortacının kesin taahhüdü olarak da nitelendirilen yıllık faize teknik faiz denir.

Hayat sigortalarında sigortalıdan yıllık taksitler halinde alman prime yıllık prim denir.