Ünite 8: Bireysel Emeklilik Sistemi Yasal Mevzuatı

GİRİŞ

28.03.2001 Tarih ve 4632 sayılı “Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu”, TBMM’de kabul edilmiş ve 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kanun, sistemin amacını, kamu sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak, bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamın artırılması ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulmasını teminen, gönüllü katılıma dayalı ve belirlenmiş katkı esasına göre oluşturulan bireysel emeklilik sisteminin düzenlenmesi ve denetlenmesi şeklinde belirlemiştir.

BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ İLE İLGİLİ HUKUKİ KAYNAKLAR

Kanun, hukukun yazılı kaynaklarının temelini oluşturur ve Türkiye Cumhuriyeti’nde kanun koyma yetkisi yasama organı olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne verilmiştir.

Yönetmelikler, bakanlıkların ve kamu tüzel kişilerin kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanması için çıkardıkları hukuk kurallarıdır.

Tebliğ, sözcük anlamıyla “duyurma, bildirme, haber verme” anlamına gelmektedir. Sistemin işlerliği açısından çeşitli dönemlerde Hazine Müsteşarlığınca, Türkiye Sigorta Birliğince, Sermaye Piyasası Kurulunca çeşitli tebliğler yayınlanmıştır.

Kararlar, sistemin işletilmesi hususunda ilgili kamu otoritelerince yapılan işlem ve kararları ifade etmektedir.

Genelgeler, yasa ve yönetmeliklerin uygulanmasında yol göstermek, herhangi bir konuda aydınlatmak, dikkat çekmek üzere ilgililere gönderilen yazılardır.

BİREYSEL EMEKLİLİK TASARRUF VE YATIRIM SİSTEMİ KANUNU

Ülkemizde gönüllü katılıma dayalı ve katkı esasıyla oluşturulan bireysel emeklilik sisteminin 4632 sayılı Kanuna göre amaçları, kanunun “amaç ve kapsam” başlıklı ilk maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Buna göre kanunun amacı, kamu sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak, bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamın artırılması ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulmasını teminen, gönüllü katılıma dayalı ve belirlenmiş katkı esasına göre oluşturulan bireysel emeklilik sisteminin düzenlenmesi ve denetlenmesidir.

Emeklilik Sözleşmesi;

• Katılımcının sisteme girmesine,
• Sistemden ayrılmasına,
• Emekli olmasına,
• Katkı paylarının ödenmesine,
• Bu katkı paylarının bireysel emeklilik hesaplarında izlenmesine, fonlarda yatırıma yönlendirilmesine,
• Katılımcı veya lehdarına yapılacak ödemelere ilişkin esaslar ile tarafların diğer hak ve yükümlülüklerini düzenleyen, esas olarak katılımcı ve emeklilik şirketinin taraf olarak yer aldığı bir sözleşmedir.

Katılımcıların ve Şirketin Hak ve Yükümlülükleri Katılımcı, emeklilik sözleşmesinde belirtilen esaslar dahilinde, şirket nezdinde açılacak bireysel emeklilik hesabına katkı yapar. Katılımcının bu ödemesi, katılımcı açısından bir haktır fakat bir yükümlülük değildir. Katılımcı, katkı payının aynı birden fazla fon arasında paylaştırılmasına karar verebilir ve katılımcı bu hakkını emeklilik sözleşmesinde yer alacak şartlar çerçevesinde kullanabilir.Katılımcı,bireysel emeklilik hesabındaki birikimlerinin başka bir emeklilik şirketine aktarılmasını talep edebilir.Başka bir şirkete aktarım talebinde bulunulabilmesi için şirkette en az bir yıl süreyle kalınmış olması gereklidir. Şirket, bildirimden itibaren en geç yedi iş günü içerisinde talebi yerine getirmekle ve birikimlerle birlikte bu hesaba ilişkin bilgi ve belgeleri aktarmakla yükümlüdür. Şirket, katkı paylarını, en geç şirkete intikalini takip eden ikinci iş gününde yatırıma yönlendirmek zorundadır.

Emekli Olma ve Emeklilik Seçenekleri Bireysel Emeklilik Sistemine göre, katılımcının emekli olmaya hak kazanabilmesi için iki şart vardır:

• Katılımcı, sisteme giriş tarihinden itibaren en az on yıl sistemde bulunmak zorundadır.
• Katılımcı 56 yaşını doldurmuş olmalıdır. Emekliliğe hak kazanan katılımcı kanuna göre şu haklardan birine sahip olmaktadır:
• Bireysel emeklilik hesabındaki birikimlerinin bir kısmının kendisine ödenmesini istemek.
• Bireysel emeklilik hesabındaki birikimlerinin tamamının kendisine ödenmesini istemek.
• Yıllık gelir sigortası sözleşmesi çerçevesinde kendisine maaş bağlanmasını talep etmek.

Yıllık gelir sigortası sözleşmelerinde;

• Yıllık gelir sigortası genel şartları çerçevesinde ilgili şirketin üstlenmiş olduğu rizikonun,
• Tazminat yükümlülüğünün türü ve kapsamının,
• Tarafların hak ve yükümlülüklerinin,
• Ödeme dönemlerinin,
• Sözleşme süresi ve sözleşmeyi sona erdiren hallerin,
• İlgili diğer hususların belirtilmesi zorunludur.

Şirket, katılımcının sisteme ilk kez katılması s ırasında ve yeni bir bireysel emeklilik hesabı açtırması halinde giriş aidatı talep edebilir. Söz konusu giriş aidatları bireysel emeklilik hesabına ödenen katkılardan ayrı olarak azami bir yıl içerisinde taksitler halinde de ödenebilir.

Emeklilik Şirketine İlişkin Düzenlemeler Kuruluş Esasları ve Kuruluş İzni;

Şirket kuruluş izni Bakan tarafından verilir. Kurulacak şirketin ticaret unvanında “emeklilik” ibaresinin bulunması zorunludur. Kuruluş izni için Müsteşarlığa başvuruda bulunulur. Kurulacak şirketin;

• Anonim şirket şeklinde kurulması,
• Faaliyet konusunun bu kanunda belirtilen faaliyetlerle sınırlandırılmış olması,
• Sermayesinin yirmi trilyon liradan az olmaması ve ödenmiş sermayesinin asgari on trilyon olması ve kalanının üç yıl içerisinde ödenmesinin taahhüt edilmesi,
• Hisse senetlerinin nakit karşılığı çıkarılması ve tamamının nama yazılı olması,
• Ana sözleşmesinin bu kanun hükümlerine uygun olması,
• İş planı ve sistem tasarımı ile yapılabilirlik raporlarının sunulması, Kurucularının;
• Tasfiyeye tabi tutulan bankerler, bankalar, sigorta şirketleri ile para ve sermaye piyasalarında faaliyet gösteren diğer kurumlarda doğrudan ve dolaylı yüzde on veya daha fazla bir oranda pay sahibi olmaması,
• İlgili mevzuat çerçevesinde faaliyetlerinin tamamen veya belirli faaliyet alanları itibariyle sürekli veya başvuru tarihinden önceki bir yıl içerisinde bir ay veya daha fazla süreyle geçici süreyle durdurulma kararı verilmemiş olması,
• Türk Ceza Kanununun 53 üncü maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa bile; kasten işlenen bir suçtan dolayı beş yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına ya da devletin güvenliğine karşı suçlar, Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, milli savunmaya karşı suçlar, devlet sırlarına karşı suçlar ve casusluk, zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye kullanma, hileli iflas, ihaleye fesat karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, bilişim sistemini engelleme, bozma, verileri yok etme veya değiştirme, banka veya kredi kartlarının kötüye kullanılması, suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama, kaçakçılık, vergi kaçakçılığı veya haksız mal edinme suçlarından mahkum olmaması,
• Emeklilik şirketi olmanın gerektirdiği mali güç ve itibara sahip olması gerekmektedir.

Faaliyet Ruhsatı;Şirketin faaliyete geçebilmesi için, emeklilik branşında faaliyet ruhsatı alması zorunludur. Emeklilik branşı faaliyet ruhsatı, Müsteşarlık tarafından verilir. Faaliyet ruhsatı almak üzere Müsteşarlığa yapılan başvurularda;

• İki yıl içinde en az yüz bin katılımcıya hizmet verecek biçimde gerekli her türlü planlamanın yapılmış olması,

• İş planı ve sistem tasarımında öngörülen düzenlemelerin yapılmış olması,

• Fiziksel mekan, teknik ve idari altyapı ile insan kaynakları uyumunun sağlanmış olması şartları aranmaktadır.

Şirketin Sorumlulukları ve Bireysel Emeklilik Aracıları; Şirket;Müsteşarlığın belirleyeceği esaslara göre bankalardan hizmet almakla, tahsil edilen katkıların fona yönlendirilmesini sağlamak ve bireysel emeklilik hesaplarının ve ilgili diğer kayıtların güncelleştirilmesi işlemlerini gerçekleştirmekle, Portföy yöneticilerinin, şirketin genel fon yönetim stratejisine ve kararlarına göre fon portföyünü yönetmesini sağlamakla,Katılımcılarının bireysel emeklilik hesaplarına ait günlük bilgilere erişimine olanak sağlamakla, fonun performansı, mali tabloları gibi konularda katılımcılara düzenli bilgi verilmesini sağlamakla, Müsteşarlık ve Kurul tarafından istenecek bilgi, belge ve tablolar ile bireysel emeklilik kayıt sisteminin belirlenecek esas ve usullere göre hazırlanmasını sağlamakla,

Şirketin Teşkilat ve Organları; Şirketin yönetim kurulu beş kişiden az olamaz.

• Şirket genel müdürü ve yokluğunda vekili, yönetim kurulunun doğal üyesidir.
• Yönetim kurulu üyelerinin salt çoğunluğunun bu maddede genel müdür için öngörülen mesleki deneyim süresi hariç diğer şartlara haiz olması gerekir.

Fon portföyü, portföy yöneticileri tarafından yönetilir. Alınacak portföy yönetim hizmetine ilişkin esaslar bu konuda şirket ve portföy yöneticileri arasında yapılacak portföy yönetim sözleşmesi ile belirlenir. Portföy yönetim sözleşmelerinin Kurulca belirlenen asgari unsurlara uygun olması zorunludur. Şirket, portföy yöneticilerinin;

• Fon yönetiminde gerekli özen ve basireti göstermemeleri,

  • Kurulun portföy yöneticiliğine ilişkin ilkelerine aykırı hareket etmeleri,
  • Mali bünyelerinin zayıfladığının tespit edilmesi gibi durumlarda, portföy yönetim sözleşmesini feshedip, Kurulca uygun görülen başka portföy yöneticileri ile portföy yönetim sözleşmesi imzalayabilir.

BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ HAKKINDA YÖNETMELİK

Bireysel emeklilik sistemine giriş, sözleşme taraflarının karşılıklı hak ve yükümlülükleri ve sistemin işleyişine ilişkin esas ve usullerin düzenlenmesini amaçlamaktadır.

Dayanak;Yönetmelik 28/3/2001 tarihli ve 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanununa dayanılarak hazırlanmıştır.

Bakan veya Bakanlık:Hazine Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakan veya Bakanlığı,

Birikim:Bireysel emeklilik hesabına ödenen katkı payları ve bunların getirilerinden oluşan tutarı,

Emeklilik gözetim merkezi:Müsteşarlıkça emeklilik gözetim merkezi olarak görevlendirilen tüzel kişiyi,

Emeklilik planı:Emeklilik sözleşmesinin uygulama biçimini belirleyen teknik esasları,

Fon: Emeklilik yatırım fonunu,

Giriş bilgi formu:Bireysel emeklilik sisteminin işleyişine ilişkin önemli hususlar hakkında katılımcıya veya sponsor kuruluşa bilgi vermek için hazırlanan ve içeriği Müsteşarlıkça belirlenen formu,

Grup kurucusu:Çalışanları veya üyeleri adına şirket ile birlikte grup emeklilik planı oluşturan, bu plana ilişkin şartları müzakere eden ve planın işletilmesine yardımcı olan işveren, dernek, vakıf, tüzel kişiliği haiz meslek kuruluşu ve sair kuruluşu,

Kanun: 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanununu,

Katılımcı:Emeklilik sözleşmesine göre ad ve hesabına şirket nezdinde bireysel emeklilik hesabı açılan fiil ehliyetine sahip gerçek kişiyi,

Katkı payı:Emeklilik sözleşmesine göre şirkete ödenen tasarrufa yönelik tutarı,

Kurul:Sermaye Piyasası Kurulunu, Müsteşarlık: Hazine Müsteşarlığını,

Risk getiri profili formu:İçeriği Kurulca belirlenen, katılımcının risk ve getiri tercihini belirlemeye yardımcı olan formu,

Sponsor kuruluş:İşveren sıfatıyla, bir işveren grup emeklilik sözleşmesine göre çalışanları ad ve hesabına katkı payı ödeyen grup kurucusunu,

Şirket: Kanuna göre kurulmuş emeklilik şirketini,

Teklif formu: Emeklilik planı, plan kapsamında sunulan fonlar, yapılan kesintiler, katkı payı tutarı ile emeklilik sözleşmesinin taraflarına ilişkin bilgileri içeren ve şirket hariç diğer taraflar ile bireysel emeklilik aracısı tarafından imzalanan formu, ifade eder.

Emeklilik Sözleşmesi ve Bireysel Emeklilik Sistemine Giriş;

Emeklilik sözleşmesi,katılımcının bireysel emeklilik ile ilgili sahip olduğu hak ve hükümlülükleri düzenleyen sözleşmedir.

Şirket, bireysel emeklilik sistemine girmek isteyenlere:

• Sisteme girme kararını etkileyebilecek hususlar hakkında bilgi vermelidir.

• Emeklilik sözleşmesinin müzakeresi ve yapılması s ırasında katılımcıya veya varsa sponsor kuruluşa sistemin işleyişine ilişkin teknik konularda yardımcı olmalıdır.

• Tarafların hak ve yükümlülüklerine ilişkin gerekli her türlü bilgiyi sözlü ve yazılı olarak sağlamalıdır.

• Yanıltıcı her türlü hâl ve davranıştan kaçınmalıdır.

Emeklilik sözleşmesi, şirket tarafından reddedilmediği takdirde teklif formunun katılımcı veya varsa sponsor kuruluş tarafından imzalandığı tarihi takip eden otuzuncu günde yürürlüğe girer.

Katılımcı veya varsa sponsor kuruluş emeklilik sözleşmesi yürürlüğe girmeden önce cayma hakkına sahiptir. Cayma halinde durum, şirketin çağrı merkezine veya mektup, faks yahut güvenli elektronik imza ile şirkete bildirilir; ödemeye ilişkin olarak şirkete verilen her türlü ödeme talimatı iptal ettirilir.

Emeklilik planı, plan kapsamında katılımcıya sunulan fonların unvanlarını, asgari katkı payı tutarını, giriş aidatını, yönetim giderini, fon işletim giderini ve bunlara ilişkin hesaplamalar ile emeklilik sözleşmesinin uygulanmasına ilişkin diğer teknik esasları içerir.

Asgari katkı payı, bireysel emeklilik sözleşmesinde katılımcının arzu ettiği birikime ulaşabilmesi bakımından yerine getirmesi gereken asgari tasarrufa yönelik tutarı ifade etmektedir.

Katkı payı, emeklilik sözleşmesinin yürürlüğe girmesinden sonra ve şirket hesaplarına intikalini takip eden en geç ikinci iş gününde katılımcı veya varsa sponsor kuruluş tarafından belirlenen fonlar için gerekli talimatlar verilerek yatırıma yönlendirilir.

Bireysel emeklilik hesaplarındaki birikimlerin ve ödenen katkı paylarının fonlar arasındaki dağılım oranları veya tutarları, bir yılda azami altı kez değiştirilebilir.

Emeklilik planı bir yılda azami dört kez değiştirilebilir.

Birikimlerin Aktarımı:Katılımcı sözleşmesini mevcut şirketten başka bir şirkete aktarabilir. Ancak katılımcı sözleşmeyi başlattığı andan itibaren iki yıl geçmiş olması gerekmektedir. Müşteri iki yılı geçtikten sonraki aktarım yaptığı şirketlerden de başka bir şirkete aktarım yapabilmesi için en az bir yıl şirkette kalınmış olması gerekmektedir.

Katkı Payının Değiştirilmesi ve Ödemeye Ara Verme: Emeklilik sözleşmesi süresi içinde katkı payı tutarı, emeklilik planında tanımlı asgari katkı payından daha az olmamak üzere değiştirilebilir.

Emeklilik sözleşmesi süresi içinde katkı payı ödenmesine ara verilebilir. Ancak katkı payı ödenmeyen süre emekliliğe hak kazanılması için gereken sürenin hesabında dikkate alınmaz.

Sistemden Ayrılma:Katılımcı, emekliliğe hak kazanmadan sistemden ayrılması halinde bireysel emeklilik sistemine giriş tarihinden kaynaklanan süreye ilişkin haklarını kaybeder. Şirket ayrılma amacı ile kendisine yapılan başvuru üzerine, sistemden ayrılmanın doğuracağı mali sonuçları içeren ayrılma bilgi formunu ve hesap özetini katılımcının tanımlı elektronik posta adresine veya faksına, bunlar yoksa posta adresine iki iş günü içinde gönderir. Katılımcının ayrılma talep formunu imzalayarak şirkete göndermesi halinde, bireysel emeklilik hesabındaki birikimler yasal kesintiler yapılarak formun şirkete ulaştığı tarihten itibaren yedi iş günü içinde katılımcıya ödenir.

Emekliliğe Hak Kazanma ve Birikimlerin Ödenmesi: Katılımcı, bireysel emeklilik sistemine giriş tarihinden itibaren en az on yıl sistemde bulunmak ve on yıl süreyle katkı payı ödemek koşuluyla 56 yaşını tamamladıktan sonra emekliliğe hak kazanır.

Grup Emeklilik

Katkı Paylarının Takip Edileceği Hesaplar: Sponsor kuruluş tarafından bir işveren grup emeklilik sözleşmesine dayanarak çalışanlarının ad ve hesabına ödenen katkı payları ile bunların getirileri, işveren grup emeklilik sözleşmesine bağlı olarak açılan katılımcılara ait bireysel emeklilik hesaplarında takip edilir.

Hak Kazanma Süresi ve Hak Kazanılan Birikim:Hak kazanma süresi, sponsor kuruluş tarafından ödenen katkı payları ile bunların getirilerinin tamamına katılımcı tarafından hak kazanılması için işveren grup emeklilik sözleşmesinde belirlenen süredir. Bu süre beş yılı aşamaz.

İşveren grup emeklilik sözleşmesinde, birikimlerin tamamına hak kazanılması için beş y ıl süre öngörülmesi durumunda katılımcı, her bir yıllık sürede bireysel emeklilik hesabındaki birikimin yüzde yirmisine, dört yıl süre öngörülmesi durumunda ise her bir yıllık sürede birikimin yüzde yirmi beşine hak kazanır. Üç yıl ve daha az hak kazanma süresinin öngörüldüğü durumlarda bu sınırlamalar uygulanmaz.

Hak Kazanılan Birikimlerin Aktarılması ve Ödenmesi:

Emeklilik sözleşmesinde belirtilen hak kazanma süresi tamamlandıktan sonra, işveren grup emeklilik sözleşmesi kapsamındaki hesabında bulunan birikimler katılımcının hesabında kalır veya yazılı talebi doğrultusunda katılımcının bireysel veya gruba bağlı bireysel emeklilik sözleşmesine aktarılır. Katılımcının sistemden ayrılmak istemesi halinde bu şekildeki birikimler yasal kesintiler yapılarak kendisine ödenir.

Standart Fon ve Finansal Bilgilendirme: Grup emeklilik planındaki katılımcıların, fon tercihlerini bilinçli bir şekilde yapabilmesini teminen, grup kurucusu ve şirket, grup katılımcılarına yönelik olarak uygun dönemlerde ortaklaşa bilgilendirme programı düzenler. Program asgari olarak;

• Yatırım araçlarına ilişkin genel bilgilere,

• Finansal piyasalardaki güncel gelişmelere,

• Grup emeklilik planında sunulan fonlara ilişkin yatırım ve performans bilgilerine,

• Katılımcıların maruz kalabileceği yatırım riski ve diğer finansal risklere ilişkin konuları kapsar.

Giriş Aidatı, Yönetim Gideri ve Fon İşletim Gideri:

• Katılımcının, bireysel emeklilik sistemine ilk defa katılması s ırasında veya yeni bir bireysel emeklilik hesabı açtırması halinde, katılımcıdan veya sponsor kuruluştan, teklif formunun imzalandığı tarihte geçerli aylık brüt asgari ücretin yarısını aşmamak üzere giriş aidatı alınabilir.

• Bireysel emeklilik hesabına yapılan katkı payları üzerinden azami yüzde sekiz oranında yönetim gideri kesintisi alınabilir.

• Fon net varlık değeri üzerinden hesaplanmak suretiyle günlük azami yüz binde on oranında fon işletim gideri kesintisi alınabilir.

• Bir yıldan fazla ödemeye ara verme durumunda, bireysel emeklilik hesabına ilişkin olarak emeklilik gözetim merkezine ve saklayıcı kuruluşa şirket tarafından ödenen sabit giderler, emeklilik planında belirtilmek kaydıyla bireysel emeklilik hesabındaki birikimlerden indirilebilir.