Ünite 7: Türkiye’de Bireysel Emeklilik Uygulamaları

Giriş

Ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerini yeniden yapılandırma çalışmalarında genel tercih, ülkelerin özel emeklilik fonlarının finansmanı desteklemesi şeklinde gerçekleşmiştir. Sermaye birikimi, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyüme ve gelişmenin en temel unsurlarından biridir ve özel emeklilik fonları piyasalara uzun vadeli fon yaratan en önemli unsurlardan biri olmuştur. Bireysel Emeklilik Sistemi (BES), bireylerin düzenli olarak tasarrufta bulunmaları ve birikimlerin fonlarda değerlenmesi ile emeklilikte gelir elde edilmesi üzerine kurulmuş bir sistemdir. Gelişmiş ülkelerde uzun yıllardan bu yana mevcut olan özel emeklilik sistemleri, Türkiye’de yakın bir geçmişe sahiptir. Ülkemizde Bireysel Emeklilik Sistemi, yasal düzenleme ve denetleme, vergi avantajları gibi politikalarla da desteklenmektedir.

Bireysel Emeklilik Sisteminin Tanımı

BES, bireylerin yapmış oldukları birikimleri yatırıma dönüştürmek ve toplam birikimlere ulaşmalarını sağlamak üzere kurulmuş bir sistemdir.

Türkiye’de Bireysel Emeklilik Sisteminin Tarihsel Gelişimi

Türkiye’de 2000’li yıllarda gerçekleşen Sosyal Güvenlik Reformu mevcut yapısal reformlardan biri olarak gerçekleşmiştir. 1999 senesinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı kontrolünde “Bireysel Emeklilik Komisyonu” kurulmuş, “Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu” 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bazı Vergi Kanunlarında Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı sayesinde bireysel emeklilik sisteminde katılım aşamasında katılımcılara ve işverenlere, fonların yatırıma yönlendirilmesi aşamasında ve birikimlerin toplu para veya maaş şeklinde geri alınması aşamasında vergi teşvikleri getirilmiştir. Sistemin işleyişini tamamlayıcı nitelikte 2001 yılından günümüze çeşitli yönetmelikler ve tebliğler yayınlanmıştır. Emeklilik şirketleri ülkemizde 2003 yılından beri faaliyetlerini sürdürmeye devam etmektedirler. 2011 yılı sonu itibariyle ülkemizde 14,3 milyar liralık fon tutarı ve 15 emeklilik şirketi bulunmakla birlikte, BES 2,6 milyon kişiye ve emeklilik hakkını kazanan katılımcı sayısı 3.857 kişiye ulaşmıştır. BES, katılımcılarına ek bir emeklilik geliri sağlama işlevini başarılı bir şekilde yerine getirmeye başlamıştır.

Bireysel Emeklilik Sisteminin Önemi

Ülkemizde uygulanmakta olan bireysel emeklilik sisteminin ekonomiye olan katkıları;

• Sistem, yeni istihdam olanakları yaratacaktır.

• Yurtiçi tasarruf seviyesi artacaktır.

• Kamu sosyal güvenliğinin yükü azalacaktır.

• Mali sektör daha sağlıklı işleyecektir.

• Enflasyonla mücadele ve istikrarlı büyümeye katkı sağlayacaktır.

• Sermaye piyasası derinleşecek, piyasalardaki dalgalanmalar ve spekülasyonlar azalacaktır.

Bireylere olan katkıları;

• Bireyler, sosyal güvenlik aylıklarının yanı sıra ikinci bir emeklilik geliri ile refah seviyelerini arttıracaktır.

• Vergi avantajları ile tasarrufta bulunma olanağı sağlanmaktadır.

• Emeklilik tasarruflarının değerlendirme aşamasında bireyler tercihte bulunabileceklerdir.

• Bireysel emeklilik sistemi şeffaftır ve katılımcılarını sürekli bilgilendirmektedir.

Türkiye’de Bireysel Emeklilik Sistemi’nin Yapısı

Türkiye’de bireysel emeklilik sisteminin kurumsal yapısının en üstünde Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu (BEDK), merkezinde ise emeklilik şirketleri ile katılımcılar bulunmaktadır. Takasbank, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafından saklayıcı kurum olarak görevlendirilmiştir ve sistemin kontrol noktası Emeklilik Gözetim Merkezi tarafından gerçekleştirilmektedir. (S: 140, Şekil 7.3)

Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu (BEDK): Bireysel emeklilik sisteminde organizasyon yapısının en üstünde bulunur.

BEDK’nın görevleri;

• Bireysel emeklilik sistemi ile ilgili politikaları belirlemek,

• İlgili politikaların hayata geçirilmesi için gerekli önlemler konusunda önerilerde bulunmak ve mevzuat düzenlemeleri hakkında tavsiye niteliğinde kararlar almaktır.

Emeklilik Gözetim Merkezi (EGM): Merkezi İstanbul'dadır ve 10 Temmuz 2003 tarihinde kurulmuştur.

EGM’nin görevleri;

• Bireysel emeklilik sisteminde faaliyetlerin güven içerisinde devamını sağlamak,

• Katılımcıların hak ve menfaatlerini azami düzeyde korumak,

• Sorunların ivedi olarak belirlenmesine ve müdahalede bulunulmasına olanak sağlamak,

• Gerekli verilerin, bilgilerin oluşturulması ve saklanması faaliyetlerinde bulunmaktır.

Bireysel Emeklilik Şirketleri: Emeklilik Şirketleri, 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu ile kurulan ve bireysel emeklilik sisteminde faaliyet göstermek üzere bu kanun ile ihdas edilen emeklilik branşında ruhsat almış şirketlerdir.

Emeklilik şirketlerinin görevleri;

• Emeklilik sözleşmelerine ilişkin bankalardan hizmet almak,

• Tahsil edilen katkıların fona yönlendirilmesini sağlamak ve bireysel emeklilik hesaplarının ve ilgili diğer kayıtların güncelleştirilmesi işlemlerini gerçekleştirmek,

• Portföy yöneticilerinin fon portföyünü yönetmesini sağlamak,

• Katılımcılarının bireysel emeklilik hesaplarına ait günlük bilgilere erişimine olanak sağlamak,

• Katılımcılara düzenli bilgi verilmesini sağlamak,

• Müsteşarlık ve Kurul tarafından istenecek bilgi, belge ve tablolar ile bireysel emeklilik kayıt sisteminin belirlenecek esas ve usullere göre hazırlanmasını sağlamak,

• Şirketin ve fonun iç denetimini sağlamak,

• Kayıtların ve varlıkların saklanması konusunda gerekli tedbirleri almakla sorumludurlar.

Bireysel Emeklilik Aracıları: Emeklilik şirketlerinin emeklilik sözleşmelerine aracılık eden veya bunları emeklilik şirketi adına yapan kişilerdir.

Saklama Kuruluşu: Bireysel emeklilik sistemi fon portföyündeki varlıkların saklandığı kuruluş olarak, Sermaye piyasası kurumunca onaylı, İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) kullanılmaktadır.

Takasbank’ın görevleri;

• Fon varlıklarının saklanması,

• Fon adına yapılan varlık alım ve satım işlemlerinin takasının yapılabilmesi için gerekli ortamın sağlanması ve kontrolü,

• Fon paylarının katılımcı bazında tutulması ve katılımcılara fon hesaplarında yatırıma yönlendirilecek katkı payı tutarı ile bunlara karşılık gelen pay sayılarını fon bazında izleme imkanı sağlanması,

• Fon portföyünün yönetilmesinin kontrolü,

• Portföy değerinin ve birim pay değerinin hesaplandığının kontrolü,

• Fon hesaplarında yatırıma yönlendirilecek katılımcı katkı paylarının fona aktarımında pay sayısının doğru hesaplanıp hesaplanmadığının kontrol edilmesi,

• Fon hesabından yapılacak ödeme ve virman işlemlerinin kontrolü,

• Fon portföyündeki menkul kıymetler üzerindeki hakların portföy yönetim şirketinin talimatı çerçevesinde kullanılmasına aracılık,

• Fon ile ilgili bilgileri izleme imkanının ve gerekli raporların elektronik ortamda sağlanması,

• Fon işlemleri ve varlıkları ile ilgili bilgilerin elektronik ortamda sağlanmasıdır.

Bireysel Emeklilik Sistemi Yatırım Fonları

Emeklilik Yatırım Fonları, doğrudan fonu tanıtması, fonun risk ve getiri yapısı hakkında yanıltıcı bilgi vermemesi, izahnamede belirtilmesi ve SPK tarafından uygun görülmesi koşuluyla, izahnamelerinde belirtilecek portföy yönetim stratejisine uygun olarak kurulabilir. Emeklilik yatırım fonları altı ana tür ve bu ana türlerin altında yirmi beş alt tür olarak düzenlenmiştir. (S: 143, Şekil 7.4)

Gelir Amaçlı Fonlar: Yatırım yapılacak varlıkların, bunlardan elde edilecek temettü ve faiz gelirlerine ağırlık verilerek belirlendiği fonlardır.

• Hisse Senedi Fonu,

• Kamu Borçlanma Araçları Fonu,

• Özel Sektör Borçlanma Araçları Fonu,

• Karma Borçlanma Araçları Fonu,

• Karma Fon,

• Uluslararası Hisse Senedi Fonu,

• Uluslararası Borçlanma Araçları Fonu,

• Uluslararası Karma Fon,

• Esnek Fon

gelir amaçlı fonlardır.

Büyüme Amaçlı Fonlar: Yatırım yapılacak varlıkların, bunlardan elde edilecek sermaye kazancına ağırlık verilerek belirlendiği fonlardır.

• Hisse Senedi Fonu,

• Küçük Şirketler Hisse Senedi Fonu,

• Karma Fon,

• Uluslararası Hisse Senedi Fonu,

• Uluslararası Karma Fon,

• Esnek Fon

büyüme amaçlı fonlardır.

Para Piyasası Fonları: Devamlı olarak portföyünde vadesine en fazla 180 gün kalmış likiditesi yüksek para ve sermaye piyasası araçları yer alan ve portföyünün ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan fonlardır.

• Likit Fon-Kamu,

• Likit Fon-Özel Sektör,

• Likit Fon-Karma

para piyasası fonlarıdır.

Kıymetli Madenler Fonları: Fon portföyünün en az %80’ini kıymetli madenler ve altına dayalı varlıklardan oluşturmak amacıyla kurulan fonlardır.

• Kıymetli Madenler Fonu,

• Altın Fonu

kıymetli madenler fonlarıdır.

İhtisaslaşmış Fonlar: Coğrafi bölge, ülke, sektör ve endeksler bazında yatırım yapan fonlardır.

• Yabancı Ülke Fonu,

• Sektör Fonu,

• Endeks Fon,

ihtisaslaşmış fonlardır.

Diğer Fonlar: Yukarıdaki fon türlerine girmeyen fonlardır.

• Dengeli Fon,

• Esnek Fon

diğer fonlardır.

Bireysel Emeklilik Sözleşmeleri

Emeklilik sözleşmesi;

• Katılımcının sisteme girmesine,

• Sistemden ayrılmasına,

• Emekli olmasına,

• Katkıların ödenmesine,

• katkıların bireysel emeklilik hesaplarında izlenmesine,

• Katkıların fonlarda yatırıma yönlendirilmesine,

• Katılımcı veya lehdara yapılacak ödemelere,

• Tarafların diğer hak ve yükümlülüklerine ilişkin esasların yer aldığı bir sözleşmedir.

Emeklilik sözleşmesi bireysel veya grup emeklilik sözleşmesi olarak yapılabilir. Grup emeklilik sözleşmesi ise gruba bağlı bireysel veya işveren grup emeklilik sözleşmesi olarak düzenlenir. Emeklilik sözleşmesinin yürürlük tarihi, katılımcının bireysel emeklilik sistemine giriş tarihi olarak kabul edilir ve şirket, emeklilik sözleşmesini, en geç beş iş günü içinde matbu halde katılımcıya veya varsa sponsor kuruluşa göndermekle yükümlüdür.

Bireysel Emeklilik Sisteminde Denetim

Bireysel emeklilik sisteminde katılımcıların hak ve menfaatlerini korumak maksadıyla çeşitli düzenlemeler ve denetimler mevcuttur. Bu denetimler;

• Olağan Denetim,

• Aktüeryal Denetim,

• Günlük Gözetim ve Denetim Sistemi,

• Bağımsız Dış Denetim,

• İç Kontrol Sistemi ve İç Denetim,

• Kurul Denetimi,

• Muhasebe Belge ve Kayıt Düzeni ve Bağımsız Dış Denetim

dir.

Bireysel emeklilik aracılarının da Müsteşarlıkça denetimi söz konusudur. Aracılar aynı zamanda emeklilik şirketleri tarafından da denetime tabidir. Ayrıca portföy yönetim şirketleri ve saklama kurumları da SPK tarafından en az yılda bir kez olmak üzere genel denetime tabidirler.

Bireysel Emeklilik Sisteminde Vergilendirme

Bireysel emeklilik sisteminde vergi düzenlemeleri üç ana başlık altında toplanabilir:

Katkı Payı Ödemelerine Sağlanan Vergi Teşviki: Katılımcıların, kendileri ve eşleri adına Bireysel Emeklilik Sistemi'ne ödedikleri katkı paylarının bir kısmı gelir vergisi matrahından düşülebilmektedir. Ücretli çalışanlar tarafından emeklilik şirketine ödenecek katkı payları, katılımcının aylık brüt ücretinin %10'unu ve yıllık olarak da asgari ücretin yıllık tutarını aşmamak kaydıyla gelir vergisi matrahından düşülebilir. Serbest meslek sahiplerinin emeklilik şirketine ödedikleri katkı paylarının, beyan edilen yıllık gelirin %10'unu ve yıllık olarak da asgari ücretin yıllık tutarını aşmamış olması koşuluyla, beyan edilen gelir tutarından indirilebilmesi mümkündür.

Emeklilik Yatırım Fonlarının Kazançlarından Sağlanan Vergi Teşviki: Bireysel Emeklilik Sistemi'ne ödenen katkı payının değerlendirildiği emeklilik yatırım fonlarının kazançları, kurumlar vergisi ve gelir vergisinden istisna edilmiştir.

Sistemden Ayrılmalarda Vergi Uygulamaları: Emekliliğe hak kazanarak sistemden ayrılma durumunda, katılımcıya yapılacak ödemelerin vergi uygulamasında emeklilik hakkı kazananlara yapılan ödemelerin %25'i gelir vergisinden muaf tutulur ve geri kalan tutara %5 stopaj uygulanır. Emeklilik süresini tamamlamadan sistemden ayrılma durumunda, katılımcıya yapılacak ödemelerde vergi uygulaması iki türlüdür:

1. Katılımcı, 10 yıl ödeme yapmadan sistemden ayrılması durumunda emeklilik hesabında oluşan toplam birikim üzerinden %15 stopaj kesilerek birikimlerini alır.

2. Katılımcı, sisteme 10 yıl katkıda bulunduktan sonra 56 yaşını tamamlamadan sistemden ayrılması durumunda emeklilik hesabında oluşan toplam birikim üzerinden %10 stopaj kesilerek birikimlerini alır.

Bireysel Emeklilik Sistemi Temel Kavramları

Aktarım Bilgi Formu emeklilik şirketi tarafından, katılımcıya veya sponsor kuruluşa gönderilen ve mevcut planın kesintileri, avantajları vb. bilgileri içeren formdur.

Aktarım Talep Formu katılımcı veya sponsor kuruluş tarafından imzalanan ve aktarım yapacak şirkete gönderilen, sözleşme kapsamındaki birikimlerin başka bir şirkete aktarımı talebini içeren formdur.

Aktüerya sigorta, uzun vadeli yatırımlar ve emeklilik ile ilgili fiyatlandırma ve risk analizine yönelik hesaplama ve tahmin yöntemlerinin bütününü içeren bilim dalıdır.

Aktüer sigortacılık tekniği ile buna ilişkin olasılık ve istatistik teorilerini uygulayarak, prim, karşılık ve kar paylarını hesaplayan tarife ve teknik esasları hazırlayan kişidir.

Anüite (Yıllık Gelir Sigortası) yapılan primlere karşılık, sigortalının yaşaması halinde hemen veya belli bir süre sonra başlayan, sigortalı, sigorta ettiren veya lehdarlarına ömür boyu veya belirli süreler için yapılan düzenli ödemelerdir.

Asgari Katkı Payı hedef kitlenin gelir durumu ile emeklilik planının, aylık brüt asgari ücretin yüzde beşinden az olmamak üzere belirlenen tutardır.

Başlangıç Katkı Payı katılımcının ya da sponsor kuruluşun yaptığı, emeklilik sözleşmesinde belirtilen düzenli katkı payı tutarının üzerindeki ödemelerdir.

Belirlenmiş Fayda Modeli (Esası) emeklilik maaşının başlangıçta tespitinden sonra, bu emeklilik maaşını sağlayacak birikim toplamına ulaşılabilmesi için hesaplanılan katkıların biriktirilmesine dayanan modeldir.

Belirlenmiş Katkı Modeli (Esası) kişilerin belirlemiş oldukları katkı paylarının bir emeklilik hesabında belirli süre ve/veya yaşa kadar yatırıma yönlendirilmesi sonucunda elde edilen birikimin dönem sonunda topluca ya da aylıklar şeklinde hesap sahiplerine geri ödenmesine dayanan modeldir.

Bireysel Emeklilik Aracıları Sınavı (e-BEAS) bireysel emeklilik aracılarında aranan nitelikleri taşıyan kişilerin başvurabildiği, mesleki bilgi ve becerileri ölçmek amacıyla düzenlenen, elektronik ortamda gerçekleştirilen çoktan seçmeli sınavdır.

Cayma Hakkı emeklilik sözleşmesi yürürlüğe girmeden önce katılımcının sözleşmeden vazgeçebilmesi durumudur.

Dağıtım Kanalı bireysel emeklilik ürünlerinin katılımcı adaylarına ulaşmasını sağlayan çeşitli kişi ve kurumlardır.

Emeklilik Gelir Planı birikimlerini programlı geri ödeme şeklinde almak isteyen katılımcıların plan değişikliği yoluyla dahil olacakları ve emeklilik şirketince oluşturulacak plandır.

E-plan sistemi emeklilik planlarının elektronik ortamda takibi amacıyla kurulan Elektronik Plan Tanımlama Sistemi’dir.

Fesih teklif formunun imzalanmasından itibaren altmış gün içinde hiç bir ödeme yapılmamış olması halinde, şirket tarafından yapılan emeklilik sözleşmesinin tüm sonuçları ile birlikte yürürlükten kaldırılmasıdır.

Fon İşletim Gideri Kesintisi fon portföyünün giderlerini karşılamak üzere yapılan, fon net varlık değeri üzerinden günlük azami yüz binde 10 oranını aşmamak üzere fon kurucusu tarafından serbestçe belirlenen ve fon içtüzüğünde, emeklilik planlarında ve emeklilik sözleşmelerinde açıkça belirtilmesi gereken kesintidir.

Giriş Aidatı katılımcının, bireysel emeklilik sistemine ilk defa katılması sırasında veya yeni bir bireysel emeklilik hesabı açtırması halinde, katılımcıdan veya sponsor kuruluştan, teklif formunun imzalandığı tarihte geçerli aylık brüt asgari ücretin yarısını aşmayacak miktarda peşin, azami bir yıl içinde taksitlendirilmiş ya da tahsilatı beş yılı geçmemek üzere ertelenmiş olarak alınan ücrettir.

Giriş Bilgi Formu bireysel emeklilik sisteminin işleyişine ilişkin önemli hususlar hakkında bilgi vermek için hazırlanan ve içeriği Hazine Müsteşarlığınca belirlenmiş olan formdur.

İntifa Hakkı başkasına ait bir maldan yararlanma, başkasına ait bir malı kullanma hakkıdır.

İrad Tarifesi emekli maaşının ödenme usül ve miktarını gösteren tarifedir.

Katkı Payı emeklilik sözleşmesine göre şirkete ödenen tasarrufa yönelik tutardır.

Lehdar katılımcının emeklilik sözleşmesi devam ederken vefatı halinde ödemenin yapıldığı, katılımcı tarafından tayin edilen ve kimliği sözleşmede belirtilen kişi veya kişilerdir.

Portföy Yöneticisi SPK'dan portföy yöneticiliği yetki belgesi almış ve Kurulca uygun görülen portföy yönetim şirketidir.

Portföy Yönetim Şirketi özel olarak portföy yöneticiliği faaliyetinde bulunmak üzere Sermaye Piyasası Kurulu’ndan yetki belgesi almış anonim şirkettir.

Risk Getiri Profili katılımcının yatırım stratejilerinin oluşturulmasına yardımcı olabilmek için çeşitli sorularla tespit edilmeye çalışılan risk algı düzeyidir.

Saklayıcı emeklilik yatırım fonu portföyündeki varlıkların saklandığı, SPK tarafından uygun görülen saklama kuruluşudur.

Sponsor Kuruluş işveren sıfatıyla, bir işveren grup emeklilik sözleşmesine göre çalışanları ad ve hesabına katkı payı ödeyen grup kurucusudur.

Stopaj katılımcının sistemden ayrılması aşamasında birikimleri üzerinden yapılan gelir vergisi kesintisidir.

Takasbank İMKB Takas ve Saklama Bankası Anonim Şirketi’dir.

Tanıtım Kartı Bireysel Emeklilik Aracılığı lisansına sahip olan kişilerin emeklilik şirketi adına bireysel emeklilik aracılığı yapma yetkisini gösteren belgedir.

Temerrüt herhangi bir sebebe dayanmaksızın borcu ödememekte direnme, direnimdir.

Temettü ortaklıkların dönem içinde elde ettikleri kardan mevcut ortakların pay alma hakkıdır.

Yıllık Hesap Bildirim Cetveli katılımcılara hesap dönemlerini takip eden on işgünü içinde emeklilik şirketleri tarafından gönderilmesi gereken ve katılımcının hesabı ile ilgili bilgilerin bulunduğu belgedir.

Yönetim Gideri Kesintisi bireysel emeklilik faaliyetlerinin gerektirdiği giderlerin karşılanması için, katkı payı üzerinden yapılan miktarı katkı payının % 8'ini aşmayacak şekilde belirlenmiş kesintidir.