Ünite 8: Rasyon Hazırlama ve Yemleme Yöntemleri

Rasyonun Tanımı

Rasyon hayvanların bir günlük enerji, protein, mineral ve vitamin gibi besin madde gereksinimlerini karşılayan yemlerin toplam miktarıdır.

Rasyon Hazırlamanın Temel İlkeleri

Hayvancılık işletmelerinde, toplam üretim masraflarının yaklaşık % 50-70’ini yem yani rasyon giderleri oluşturmaktadır. Bu nedenle, hayvanların besin madde gereksinimlerini karşılarken hangi yem kaynaklarının seçileceği ve bunların rasyonlarda ne düzeyde kullanılacağı ekonomik bir faaliyet yapılabilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Hayvanların besin madde ihtiyaçlarını karşılayan, ancak son derece pahalı yem kaynakları ile oluşturulan bir rasyon bilimsel açıdan değer taşısa dahi ekonomik açıdan bir getirisi olmayacağı için her kg et, süt ve yumurtanın yüksek maliyette üretilmesi anlamına gelmektedir. Bu ise, hayvansal ürünün piyasa değerinden yüksek maliyette üretilmesinden dolayı ekonomik zarara yol açacaktır. Buradan anlaşılacağı gibi, hayvansal üretim esas itibari ile hem teknik hem de ekonomik bir faaliyettir. Diğer yandan hayvanların besin madde gereksinimlerini karşılamayan rasyonlar ise ekonomik dahi olsa hayvansal ürünlerin miktarını düşürdüğü gibi hayvanın metabolizmasını da olumsuz yönde etkileyecek ve beslemeye bağlı pek çok hastalığın oluşmasına yol açacaktır. Bu olumsuz durum daha da uzun süreli olursa hayvan kayıpları oluşacağından işletmenin ciddi düzeyde zarara uğraması anlamına gelecektir. Başarılı bir hayvansal üretim faaliyeti için, hayvan beslemede dengeli ve verim seviyesine uygun en ekonomik rasyonların oluşturulması gerekmektedir. Bu nedenle, hayvanlara rasyon hazırlarken uyulması gereken en temel ilkeleri şöyle sıralamak mümkündür;

Hayvanların canlı ağırlığı, fizyolojik durumu ve besin madde gereksinimleri bilinmelidir: Rasyon hazırlamadan önce, rasyonu hazırlanacak ruminant (süt ineği, besi sığırı, koyun, keçi) ve kanatlı (yumurtacı, etlik piliç) hayvanların canlı ağırlığı bilinmelidir.

Rasyonları oluşturacak yem hammaddelerinin besin madde içerikleri bilinmelidir: Rasyonda kullanılması düşünülen yem hammaddelerinin besin madde (enerji, protein, mineral ve vitamin) içeriklerinin bir başka ifade ile kimyasal kompozisyonlarının bilinmesi büyük önem taşımaktadır. Yemlerin hangi düzeyde besin madde içerdiği bilinmeden hayvanların ihtiyaçlarının karşılanması mümkün değildir.

Yem hammaddelerinin en yüksek kullanım oranları ve sınırlayıcı özellikleri bilinmelidir: Rasyonlar hazırlanırken yem hammaddelerinin en yüksek kullanım düzeyleri ve bu yemlerdeki beslemeyi sınırlayıcı maddelere (antinutritiv maddeler) dikkat etmek gerekmektedir. Yemlerde bulunan beslemeyi engelleyici maddelere pamuk tohumundaki gossipol, soya fasülyesindeki tripsin inhibitörleri örnek olarak verilebilir.

Diğer yandan, özellikle süt sığırlarına verilen yemlerle süt kalitesi arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır.

Yem hammaddelerinin güncel maliyetleri bilinmelidir: Hayvanların beslemede yaygın olarak kullanılan yem hammaddeleri yılın belli dönemlerinde daha ucuz olmaktadır. Genellikle ülkemizde üretim mevsiminde arpa, buğday ve mısır gibi rasyonlarda enerji kaynağı olarak kullanılan temel yem hammaddeleri ve pamuk tohumu küspesi (PTK) ve ayçiçeği tohumu küspesi (ATK) gibi protein kaynakları daha ucuza temin edilebilmektedir. Bunun dışında un sanayi yan ürünü olan kepeklerde mevsiminde ucuz olmaktadır. Bu nedenle, rasyonlarda kullanılacak yem hammaddelerinin en ucuz oldukları mevsimde yıllık ihtiyaç düzeyinde satın alınarak depolanması büyük önem taşımaktadır. Burada en önemli konu depolamada uygun koşulların sağlanması ve yemlerin bozulmalarının önüne geçilecek bir sistemin kurulmasıdır.

Rasyon Hazırlama Yöntemleri

Rasyon hazırlamada kullanılan pek çok metod olmakla birlikte Pearson-Kare yöntemi ve Denklem yöntemi en eski ve en temel iki metod olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu yöntemlerde, rasyonlar önce bir besin maddesi için formüle edilmekte ve daha sonra diğer besin madde ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılmaktadır. Yöntemlerde öncelikle hayvanların protein ihtiyaçları gözden geçirilir daha sonra ise enerji ihtiyaçlarını karşılayıp karşılamadığı kontrol edilmektedir. Eğer bunlar karşılandı ise diğer besin maddelerinden minerallerin (kalsiyum, fosfor) karşılanıp karşılanmadığı dikkatle ele alınır. Rasyonların oluşturulmasında, yem hammadde sayısı az olduğunda basit hesaplamalar ile uygun maliyetli bir rasyon ortaya konabilmekte ancak, hammadde sayısı arttığında bu yöntemler yetersiz kalmaktadır. Bu durumda, daha geliştirilmiş matematiksel programlama yöntemleri kullanılarak uygun rasyonlar hazırlanmaktadır.

Genel manada farklı hayvan türleri için rasyon hazırlama, hayvanların besin madde gereksinimlerini, farklı hammadde kombinasyonları ile karşılama olayıdır. Rasyon hazırlamada kullanılan pek çok metod olmakla birlikte Pearson-Kare Metodu ve Denklem Metodu en eski ve en temel iki metod olarak karşımıza çıkmaktadır. Sözkonusu metodlarda, rasyonlar önce bir besin maddesi için formüle edilmekte ve daha sonra diğer besin madde ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılmaktadır. Yöntemlerde öncelikle hayvanların protein ihtiyaçları gözden geçirilir daha sonra ise enerji ihtiyaçlarını karşılayıp karşılamadığı kontrol edilmektedir. Eğer bunlar karşılandı ise diğer besin maddelerinden minerallerin (kalsiyum, fosfor) karşılanıp karşılanmadığı dikkatle ele alınır. Rasyonların oluşturulmasında, yem hammadde sayısı az olduğunda basit hesaplamalar ile uygun maliyetli bir rasyon ortaya konabilmekte ancak, hammadde sayısı arttığında bu yöntemler yetersiz kalmaktadır. Bu durumda, daha geliştirilmiş matematiksel programlama yöntemleri kullanılarak uygun rasyonlar hazırlanmaktadır. Bu yöntem doğru kullanıldığında hayvanların ihtiyaçları ve ekonomik parametreler aynı anda dikkate alınmakta ve böylece hem ekonomik hem de dengeli bir rasyon hazırlanmaktadır. Diğer iki metod ise; Deneme-Yanılma Metodu ile Doğrusal Programlama Metodudur.

Ruminant Hayvanlar İçin Rasyon Hazırlama

Ruminant hayvanlarda et ve süt üretiminin verimli ve ekonomik olması yapılacak rasyonların başarısı ile doğrudan ilişkilidir. Çünkü üretilecek her kg et ve sütün maliyetinin yaklaşık % 50-70’i yem giderlerinden oluşmaktadır. Bu nedenle yem giderlerinin sürekli kontrol altında tutulması gerekmektedir. Aksi takdirde işletmenin yönetilmesi oldukça zorlaşacaktır. Bu bölümde, kolay anlaşılması amacıyla ruminant hayvanlar için örnek bazı rasyon çözümlerine yer verilmiştir.

Kanatlı Kümes Hayvanları İçin Rasyon Hazırlama

Kanatlı kümes hayvanlarının beslenmesinde kullanılan yemler, bu üretim dalının en önemli maliyet unsurudur. Bu nedenle hazırlanacak karma yemlerin en düşük maliyetle hazırlanması gerekmektedir. Bu sağlanırken aynı zamanda bütün besin maddeleri gereksinimlerinin de tam olarak karşılanması büyük önem taşımaktadır. Bunun için uygun yem maddelerinin seçilmesi, karma yemlerin doğru hazırlanması ve içerdiği besin maddelerinde herhangi bir kayba uğratılmadan en kısa zamanda hayvanlara yedirilmesi gerekmektedir. Kanatlı kümes hayvanları için hazırlanan rasyonların yapısına giren yemler 100 kg karma yemde % olarak veya bir ton karma yemde kg olarak formüle edilirler.

Ruminant Hayvanlarda Yemleme Yöntemleri

Ruminant hayvanların yemleme yöntemleri ülkeden ülkeye değişim göstermekle birlikte hayvanların sağım yerinde, ahırda ya da kaba ve yoğun yemlerin birlikte veya ayrı ayrı verilmesine göre de değişmektedir. Hangi yemleme yöntemi olursa olsun, bireysel yemleme kadar etkili ve ekonomik bir yemleme yoktur. Bu yemleme aynı zamanda hayvanların ihtiyaçlarının rahatlıkla karşılandığı ve metabolik problemlerin olmadığı bilimsel bir yemlemedir. Hayvanların verim düzeyleri dikkate alınmadan yapılan bir yemleme hiçbir zaman ekonomik ve bilimsel değildir. Ruminant hayvanların yemleme yöntemleri farklı gruplar altında toplanmakla birlikte genel anlamda iki grupta özetlemek mümkündür;

• Faz veya Dönem Yemlemesi: Bu yemleme yönteminde hayvanlar (süt sığırı, koyun, keçi) laktasyon süresine göre 3 döneme bölünmekte ve her dönemde ayrı ayrı yemleme düzeyi uygulanmaktadır. 4 Dönemden oluşur.
• Grup Yemlemesi: Bu yemleme yönteminde hayvanlar süt verimine göre gruplara bölünmekte ve her grubun gereksinim duyduğu besin maddeleri dikkate alınarak yemlenmektedir. Bu yöntemde hayvanlar, yüksek verimliler, orta verimliler, düşük verimliler ve kurudakiler olmak üzere dört gruba bölünmektedir.

Kanatlı Kümes Hayvanlarında Yemleme Yöntemleri

Bu üretim dalında yem giderleri ve hayvanların tükettiği yem miktarı ekonomik yönden büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle yemleme programları yetiştirme amacı ve koşullarına uygun olarak belirlenmelidir. Bunun için gereksinimleri karşılayacak bir karma yem ile uyumlu bir tüketim düzeyi belirlenmeli ve yem savurganlığı önlenmelidir. Kanatlı kümes hayvanlarının beslenmesinde yetiştirmek amacı ve eldeki hayvan materyaline göre başlıca iki yemleme yöntemi kullanılmaktadır. Bunlar serbest yemleme ile sınırlı yemleme yöntemleridir.

Sınırlı yemleme temel olarak iki şekilde uygulanır. Bunlardan birincisi, belirli yaşam dönemlerinde hayvanların tükettikleri yem miktarının sınırlandırılmasıdır ve Nicel Sınırlama (Kantitatif Sınırlama) olarak isimlendirilir. Diğer sınırlama yöntemi ise belirli bir yaşam döneminde hayvanlara sunulan yemin niteliğinin sınırlandırılması olup Nitel Sınırlama (Kalitatif Sınırlama) olarak isimlendirilir.

Nicel Sınırlama uygulamaları iki şekilde yapılabilir. Birinci uygulama yemleme süresinin sınırlandırılması ikinci uygulama ise yem miktarının sınırlandırılmasıdır.

Nitel Sınırlama uygulamaları da iki şekilde yapılabilir. Birinci uygulama enerji sınırlaması ikinci uygulama ise protein veya amino asit sınırlamasıdır.