Ünite 3: Yemler ve Yem Katkı Maddeleri

Giriş

Yem, hayvanların yaşamlarını sürdürmelerini ve verim vermelerini sağlayan, organik ve inorganik besin maddeleri olarak tanımlanmaktadır. Yemlerin besin maddeleri sağlama dışında, dolgu maddesi oluşturma ve hayvansal ürünlere istenen renk, koku ve tat verme gibi fonksiyonları da vardır.

Yemlerin Tanımlanması ve Sınıflandırılması

Kaba Yemler

Sulu Kaba Yemler

1. Otlatılan çayır-mera ve yayla bitkileri
2. Biçilerek veya doğranarak yedirilen bitkiler (yeşil yemler)
3. Silajlar
4. Konservecilik veya insan gıdası artığı olan yeşil yemler

Kuru Kaba Yemler

1. Buğdaygil kuru otları
2. Baklagil kuru otları
3. Baklagil-buğdaygil karışımı kuru otlar
4. Baklagil-buğdaygil samanları

Yoğun Yemler

Enerji Yemleri

1. Tahıl daneleri
2. Değirmencilik yan ürünleri
3. Şeker pancarı posası
4. Melas
5. Selektör altı ve elek üstü ürünler
6. Hayvansal ve bitkisel yağlar
7. Diğer enerji yemleri

Protein Ek Yemleri (Ham Protein içeriği %20’den Yüksek Yemler)

1. Bitkisel kaynaklı protein ek yemleri (baklagil tohumları)
2. Yağlı tohumlar ve küspeleri
3. Hayvansal kaynaklı protein yemleri
4. Protein olmayan azotlu bileşikler

Yem Katkı Maddeleri

1. Koruyucular
2. Antioksidanlar
3. Yem tüketimini artırıcılar
4. Enzimler
5. Probiyotikler
6. Prebiyotikler
7. Toksin bağlayıcılar
8. Metan oluşumunu önleyiciler
9. Gaz oluşumunu önleyiciler
10. Tampon maddeler
11. Pelet bağlayıcılar
12. Vitamin ve mineraller

Kaba Yemler

Bu gruba giren yemlerin ham selüloz içerikleri yüksek, buna karşın protein ve enerji düzeyleri düşüktür. Kaba yemler ot yiyen hayvanlar için aynı zamanda sindirim sistemi hareketlerini düzenlemeleri nedeniyle de önemlidirler.

Doğal ve Yapay Çayır-Meralar

Çayır ve meraların hayvan beslemede vazgeçilemez yem kaynakları olarak aşağıda sıralanan üstünlükleri de vardır;

1. Birçok bitki bir arada bulunduğundan çayırmeraların besleme değerleri yüksektir.
2. Buralarda otlayan hayvanlar açık hava ve güneşten yeterince yararlandıkları için hastalıklara karşı dayanıklıdırlar.
3. Otlarken devamlı dolaşma, hareket organlarının iyi gelişmesini ve hayvanların kuvvetli olmasını sağlar.
4. Çayır-meralarda bulunan körpe ve taze otlar hayvanların iştahlarını yüksek tutar, metabolizma işlevlerini düzenler.
5. Yem giderlerinin azalmasını sağlar.

Baklagil Yeşil Yemleri

Baklagil yeşil yemlerinin protein, mineral ve vitamin içerikleri buğdaygillere göre çok yüksektir.

Yonca: Değişik iklim koşullarında yetişebilen yonca, dünyada en fazla yetiştirilen baklagil yem bitkisidir. Protein, mineral maddeler ve vitaminlerce zengindir.

Korunga: Yonca gibi çok yıllık bir bitki olup, protein içeriği, yoncadan biraz düşük olmakla birlikte, kalsiyum bakımından daha zengin, mineral madde içeriğinin yüksek olması nedeniyle, gelişme dönemindeki hayvanlar için çok yararlı bir yemdir.

Fiğ Türleri: Fiğler hayvan beslemede danelerinin yanı sıra otlarından taze, kuru ot, silaj ve saman olarak yararlanılan yem bitkileridir.

Yem Bezelyesi: Yem bezelyesinin kalsiyum, fosfor ve demir içeriği yüksektir.

Buğdaygil Yeşil Yemleri

Mısır Hasılı: Diğer yeşil yemlere göre protein düzeyi düşük, şeker ve nişasta düzeyi çok yüksektir.

Darı Hasılı: Besin maddeleri içeriği bakımından mısıra benzerler. Proteince yetersiz olduklarından baklagil yeşil yemleri ya da protein ek yemleri ile birlikte yedirilmelidirler.

Tahıl Hasılları: Buğday, arpa, yulaf ve çavdar gibi tahıllar yeşil yem olarak bazen tek başına ve bazen de çiğ, bezelye gibi tek yıllık baklagillerle karışık ekilerek yeşil yem, silaj ya da kuru ot üretiminde kullanılmaktadırlar.

Sudan Otu: Kurağa dayanıklı olduğu için, yaz döneminde kuraklık halinde süt inekleri için iyi bir yeşil yem kaynağıdır. Protein düzeyi düşük olduğundan yeşil yem ve silaj yapmak amacıyla genellikle baklagillerle karışık ekilir.

Silo Yemleri

Silaj, su içeriği yüksek yeşil yemlerin, havasız ortamda laktik asit bakterilerinin etkinliğine bırakılarak doğal fermantasyona uğratılmaları sonucu elde edilen bir yem çeşididir. Silaj her türlü doğal çayır ve mera otları ile mısır, sorgum, buğday, arpa, yulaf, ayçiçeği, fiğ, yonca, korunga gibi yeşil bitkilerden yapılabilir. Ayrıca gıda sanayi yan ürünleri de silajı yapılan materyaller arasındadır.

Buğdaygil Samanları

Besin maddeleri içeriği ve sindirilme derecelerinin çok düşük olması nedeniyle tek başlarına hayvanların besin maddeleri gereksinimlerini karşılayamazlar. Önemli buğdaygil samanlarının başında buğday, arpa, yulaf ve çeltik samanları gelmektedir.

Baklagil Samanları

Protein ve diğer sindirilebilir besin maddeleri buğdaygil samanlarından daha yüksek, sellüloz düzeyleri ise daha düşüktür. Çiğ, mercimek, yonca, korunga ve fasulye samanları önemli baklagil samanlarıdır.

Gıda Sanayi Atıkları

Gıda sanayi atıkları; ya taze olarak ya da silajları yapılarak hayvan beslemede kullanılırlar.

Yoğun Yemler

Proteince zengin olan bu yemlerin hayvan beslemedeki önemleri çok büyüktür.

Buğdaygil Dane Yemleri

Buğdaygil (tahıl) daneleri özellikle enerji kaynağı olarak değerlendirilirler. Bu yemler olmadan ekonomik bir rasyon hazırlamak çok güçtür.

Mısır: Çok sayıda çeşidi vardır. Selüloz oranı çok düşük olduğundan sindirilme derecesi yüksek, yağ içeriği bakımından zengin, protein içeriği %9-10 arasında değişir.

Buğday: Buğdayın protein içeriği; iklim, çeşit, toprak ve gübreleme gibi etkenlere bağlı olarak değişir.

Arpa: Arpanın protein içeriği ve protein kalitesi çok yüksek olmamakla birlikte bütün hayvanlara yedirilebilmekle birlikte özellikle ruminantlar için daha uygundur.

Çavdar: Çavdarın protein içeriği çeşide, çevre koşullarına, danenin iri ve cılız oluşuna bağlı olarak değişir. Düşük sellüloz içeriği nedeniyle sindirilme derecesi yüksektir.

Yulaf: Yulaf genellikle kavuzlu olarak tüketilen bir dane yemdir. Kavuzsuz yulaf besleme değeri açısından buğdaya eşdeğerdir. Kavuz oranı arttıkça besleme değeri düşer.

Darılar: Besin maddeleri eksikliklerinin tamamlanması halinde bütün çiftlik hayvanları ağırlık artışına olumlu etkileri nedeniyle tercihen verilirler.

Baklagil Dane Yemleri

Baklagil tohumları proteinlerin yanı sıra bazı beslenmeyi engelleyici ya da toksik etkili çeşitli bileşikleri içerirler.

Fiğ Türleri: Fiğ ülkemizde fazla miktarda yetiştirilir ve daha çok daneleri yem olarak değerlendirilir.

Burçak: Ham protein ve enerji düzeyi oldukça yüksektir. Burçak tohumu, herhangi bir ısıl işlemden (pişirme, haşlama, kavurma vb.) geçirildikten sonra bileşimindeki acı bileşiklerin bünyeden uzaklaştırılması sonucu her hayvan türüne tehlikesizce verilebilmektedir.

Soya: Genellikle yağ üretiminde kullanılan bir tohumdur. Yağı alındıktan sonra yedirilen bitkisel yemler içerisinde proteinin biyolojik değeri en yüksek olanıdır.

Yağlı Tohum Küspeleri

Yağlı tohumlardan yağ elde edildikten sonra arta kalan kalıntılarına küspe denir. Ayçiçeği tohumu küspesi, pamuk tohumu küspesi, soya küspesi, fındık küspesi, kolza (kanola) küspesi, haşhaş küspesi, keten tohumu küspesi, susam küspesi, yer fıstığı küspesi vb. yağ sanayi kalıntıları bu gruba girer.

Ayçiçeği Tohumu Küspesi

Ayçiçeği tohumu küspesinin besleme değeri, kabuklu ve kabuksuz oluşuna göre büyük ölçüde değişir.

Pamuk Tohumu Küspesi

Kabuğunun soyulmuş olup olmamasına göre ham sellüloz ve protein düzeyi değişir. Pamuk tohumu küspesi çoğunlukla toksik düzeyde gossipol içerir. Fazlası hem et hem de yumurta kalitesini düşürür.

Soya Küspesi

Soya küspesinin kabuklusu %44, kabuksuzu ise %50 protein içerir ve proteinin biyolojik değeri diğer bitkisel yemlere göre çok yüksektir.

Kolza (Kanola) Küspesi

Kolza bir yağ bitkisi olup, %0.3’den daha yüksek düzeyde hardal yağı içermesi durumunda hayvan beslemede kullanılmamalıdır.

Fındık Küspesi

Fındık küspesi fındık yağı üretimi sırasında elde edilen bir ürün olup, kolay sindirilebilen, proteininin kalitesi de oldukça yüksektir.

Değirmencilik Atıkları

Değirmenlerde işlenen danelerin elenme ve soyulmalarından başlayarak un haline gelinceye kadar geçen aşamalarda elde edilen kalıntılardır. Bu kalıntılar buğday kepeği, razmol, bonkalit, bulgur kepeği, çavdar kepeği, mısır kepeği, pirinç kepeği, baklagil kepekleri gibi kepeklerdir. Bunlardan en fazla kullanılanı buğday kepeği ve razmoldür.

Kepek

Buğday kepeğinin, içerdiği besin maddeleri nedeniyle iki temel diyetetik özelliği vardır. Birincisi, ağır ve yoğun yem karmalarını hafifleterek daha lezzetli olmalarını ve sindirimlerini kolaylaştırır. İkincisi, yumuşatıcı etkiye sahip oluşudur.

Razmol

Değişik oranlarda endosperm, kepek ve embriyodan oluşan, az miktarda un içeren ve en çok %8 ham sellüloz ve en az %14 ham protein içeren bir değirmencilik yan ürünüdür. Kepeğin tersine kümes kanatlıları için çok iyi bir yemdir.

Nişaşta Sanayi Atıkları

Mısır Gluteni

Mısır gluteni, mısır danesinden nişasta elde edilirken kepek ve embriyonun ayrılmasından sonra kalan danenin endosperm kısmıdır.

Mısır Özü Küspesi

Nişasta elde edilirken ayrılan mısır özünün (embriyosunun) yağının alınmasından sonra geriye kalan küspesi, ham sellüloz düzeyince oldukça yüksektir. Mısır özü küspesinin hayvan beslemede kullanım düzeyini ham yağ içeriği belirler.

Mısır Kepeği

Mısır kepeği daha çok süt ve besi sığırları için uygun bir yemdir. Yüksek düzeyde ham sellüloz içerdiği için kümes kanatlılarının rasyonlarında kullanılabilir ve sarı mısır kepeği hayvansal ürünlerin rengini olumlu yönde etkiler.

Buğday Posası

Buğday posası, özellikle nişasta yapımı sırasında elde edildiği andaki su içeriği oldukça yüksek olduğundan taze tüketilmesi en uygundur. Buğday posası hayvanlara tek yem olarak verilmez.

Şeker Endüstrisi Atıkları

Şeker Pancarı Posası

Şeker pancarı posası çok yaş olduğundan kısa sürede tüketilmesi, hemen silolanması veya kurutulması gerekir. Şeker pancarı posasının besleme değeri düşük olduğundan kepek ve küspe gibi protein ve mineral maddelerce zengin yemlerle birlikte kullanılması gerekir.

Melas

Melas, şeker üretimi sırasında şekerin buharlaştırılması ve kristalleşmesinden sonar geriye kalan pekmez kıvamında koyu bir üründür.

Hayvansal Kaynaklı Yemler

Balık Unu

Balık unu, balıkların tamamının veya bir kısmının (baş, et, deri, kılçık ve iç organlar) yağlarının alındıktan sonra kurutulup öğütülmesi sonucu elde edilen bir yemdir.

Et Unu

Et unları, kesimhanelerden ve/veya et işleme tesislerinden elde edilen et kalıntılarının veya insan yiyeceği olarak değerlendirilemeyen etlerin çeşitli yöntemlerle işlenip, kurutulup, öğütülmesi sonucu ortaya çıkan atıklardır.

Kan Unu

Kan unu, kesimhanelerde toplanan kanın kurutulmasıyla elde edilip özellikle genç hayvanlar ve kümes kanatlılarının beslenmesinde protein kaynağı olarak değerlendirilebilmektedir.

Kümes Hayvanları Kesimhane Atıkları Unu

Kümes kanatlıları kesimhane atıklarından elde edilir.

Hayvansal Yağlar

Hayvansal yağlar, besin maddeleri içerisinde en yüksek enerji değerine sahip olan yağlardır.

Yem Katkı Maddeleri

Koruyucular

Gerek tek ve gerekse karma yemlerin bozulmadan uzun süre saklanabilmelerini sağlayan maddelere koruyucular adı verilir.

Antioksidanlar

Bu bileşikler doymamış yağ asitleri bakımından zengin yağları oksidasyona (acılaşmaya) karşı korurlar ve olumsuzlukları gidermek amacıyla yemlere katılan, doğal veya yapay olarak üretilen bileşiklerdir.

Yem Tüketimini Artırıcılar (Tad Vericiler)

Tad vericiler, yemlerin lezzet ve tüketimini artırdığı kabul edilen doğal ve yapay katkı maddeleridir.

Enzimler

Enzimler, genel olarak sindirimi zor yemlerden yararlanmayı artırmak amacıyla üretilen yem katkılarıdır.

Probiyotikler

Probiyotikler bağırsak mikrobiyal dengesini geliştirerek konakçı hayvanda yararlı etkiler oluşturan canlı mikrobiyal yem katkı maddeleridir.

Prebiyotikler (Oligosakakritler)

Prebiyotikler yararlı mikroorganizmaların aktivitesini olumlu yönde etkileyerek bağırsak hareketlerini düzenlerler. Kalsiyum ve magnezyum gibi minerallerin emilimini ve vücutta kullanımını artırırlar. Kan kolesterol düzeylerini olumlu yönde düzenlerler. Kanser riskini azaltırlar fakat fazla tüketilmemelidir.

Toksin Bağlayıcılar

Mikotoksinlere karşı alınabilecek önlemler arasında, küf gelişimi ve mikotoksin oluşumunu engellemek için organik asitler (propiyonik, sorbik,benzoik ve asetik asitler), organik asit tuzları (kalsiyum propiyonat ve potasyum sorbat gibi), organik boyalar, göztaşı ve amonyak gibi kimyasal bileşikler kullanılmaktadır.

Metan Oluşumunu Önleyiciler

Oluşan enerji kayıplarını engellemek amacıyla yem katkı maddesi olarak kullanılan bileşiklerin başında sıvı yağlar, kloral, nişastanın hemiasetat ürünleri ve halojenize edilmiş bileşikler gelmektedir.

Gaz Oluşumunu Önleyicileri

Oksitetrasiklin gibi antibiyotikler şişme üzerinde kısa süreli kullanımda etkili oldukları halde, uzun süreli kullanımda etkili olmamaktadırlar. Polioksalen gibi yüzey etkili bileşikler ise daha çok merada görülen şişmeler üzerinde etkilidirler. Antibiyotikler, köpük kırıcı maddeler, bitkisel ve hayvansal yağlar şişmeyi önler.

Tampon Maddeler

Bu tür maddeler genellikle ruminantlarda aşırı miktarda yoğun yem kullanımı sonucunda ortaya çıkan rumen pH’sındaki düşmeleri engellemek amacıyla kullanılırlar.

Pelet Bağlayıcılar

Pelet bağlayıcılar; pelet yemlerin sağlamlığını artırarak, ufalanmasını engellemek amacıyla yemlere peletleme sırasında karıştırılan katkı maddeleridir. Pelet bağlayıcısı olarak kullanılan katkı maddeleri arasında toz sodium bentonit, yağ ve melas gibi ürünler sayılabilir.

Vitamin-Mineraller

Vitamin-mineral karmaları üretici firmalarca belirtilen miktarlarda katılmaktadır. Süt veriminin artması, geçiş oranının hızlanması ve ruminal fonksiyonda düşme vitamin gereksinmesini değiştirmektedir. Bu şartlar altında yüksek verimli hayvanlar rumen koşulları tarafından oluşturulamayan ve eksik kalan B grubu vitaminlere gereksinim duymaktadırlar. Vitamin A, vitamin D ve vitamin E ise tüm hayvanların rasyonlarına yem mevzuatlarında belirtilen miktarda katılmalıdır.