Ünite 9: Hayvanlarda Nakil ve Refah

Giriş

Hayvanlar çeşitli amaçlarla karayolu, demiryolu, denizyolu ve havayoluyla çeşitli sürelerde bir yerden bir yere nakledilebilmektedirler.

Naklin refaha etkisi: Hayvanların nakil araçlarına yüklenme ve boşaltılmaları, aracın dizaynı, nakil zamanı ve süresi, sürüş kalitesi, uzun nakillerde yiyecek ve suyun sağlanması, dinlenme süresi ve nakil planı hayvan refahını etkiler.

Avrupa Birliği’nde Hayvan Nakliyle İlgili Yasal Düzenlemeler

5 Ocak 2005 Tarihinde Nakil ve Nakille İlgili Uygulamalar Sırasında Hayvanların Korunması (1/2005/EC) adlı AB Konseyi Regülasyonu kabul edilmiştir. Avrupa Birliği ülkelerinde nakille ilgili işlemler bu direktif ve regülasyona göre düzenlenmektedir. Regülasyonun ekinde, teknik kurallar başlığı altında nakille ilgili kurallar ayrıntılı olarak verilmiştir. Bu regülasyonda, 91/628 nolu direktiften farklı olarak nakil araçlarının standartlarının yükseltilmesi, uzun nakillerle ilgili kuralların daha da sertleşmesi ve araçların uzaktan izlenmesi (örneğin uyduyla) söz konusu olmuştur. Yeni nakil araçları 1 Ocak 2007’den, eskiler ise 1 Ocak 2009’dan itibaren uzaktan izleme sistemine sahip olmak zorundadırlar.

Nakille İlgili Uygulamalarda Refahın Değerlendirilmesi

Davranışlar: Bir hayvanın nakil öncesi, sırası ve sonrasında zorlukla karşılaştığının yani refahın olumsuz etkilendiğinin en önemli belirtilerinden biri, hayvanın normal davranışlarını değiştirmesi ve anormal davranışlar göstermesidir.

Nakil başladıktan sonra, türlere göre değişen bir zaman içinde hayvanlar uygun bir yer bularak yatma davranışı gösterirler. Ancak sürüş kalitesi düşükse yani ani fren veya hızlanma yapılıyorsa hayvanlar yatamazlar.

Nakil sırasında refahla ilgili önemli bir davranış ölçüsü de hayvanların gösterdikleri kavga davranışlarıdır. Kavga davranışları nakilden ziyade, farklı çiftliklerden veya sosyal gruplardan hayvanların birbirleriyle karışmasından kaynaklanmaktadır.

Bazı Fizyolojik ve Biyokimyasal Kriterler: Uygun olmayan koşullara hayvanların verdikleri tepkiler, bazı fizyolojik ve biyokimyasal parametreleri etkilemektedir.

Kalp atış hızı hayvan refahının ölçülmesinde kullanılan bir kriterdir. Hayvanlar korkutulduğunda kalp atış hızı genellikle artmaktadır. Kalp atış hızı, özellikle kısa etkili stres yapıcı faktörlerin etkilerinin ölçülmesinde kullanılır. Solunum hızı da refahı değerlendirmede kullanılmaktadır. Rahatsız edilen hayvanda solunum hızı aniden yükselir. Vücut sıcaklığındaki artış da refahın değerlendirilmesinde kullanılır.

Nakille ilgili işlemlerde refahın değerlendirilmesinde çeşitli hormonlardan (adrenalin, noradrenalin, kortizol, kortikosteron) da yararlanılabilir.

Bazı enzim ve metabolitlerin kandaki düzeyleri de refahı değerlendirme bakımından önemlidir.

Yaralanma ve Mortalite Oranları: Nakil sırasında en şiddetli yaralanma kemik kırıklarıdır. Kırık olayları sığır, koyun, domuz veya atlarda oldukça nadirdir. Tavukların naklinde kırık olaylarına daha fazla rastlanmaktadır.

Karkasın Durumu ve Et Kalitesi: Kesim sonrasında karkasın incelenmesi, nakil sırasında refah durumuyla ilgili bilgi verir. Karkasta ezilme, yırtık ve lekeler olması, nakil sırasında, kesim öncesi veya sırasında refah şartlarının zayıf olduğunu göstermektedir.

Hayvanların Nakile Uygunluğu

Hayvanlar nakile uygunluk bakımından kontrol edilmelidir. Bazı durumlarda nakile izin verilmezken, bazı durumlarda ilave koşullar yerine getirilerek nakil yapılabilir.

Nakil sırasında hastalanan veya yaralanan hayvanlara en kısa sürede ilk yardım sağlanmalı, bir veteriner hekim tarafından tedavi edilmelidir. Eğer gerekirse, hayvanlara acı vermeden acil kesim veya öldürme yapılmalıdır.

Çok gerekli olmadıkça sedatifler kullanılmamalıdır. Bu konuda veteriner hekim karar vermelidir.

Nakil Süresi

Yükleme ve nakile alışık olmayan hayvanların refahı, yüklemeden sonra ilk birkaç saat içinde oldukça düşüktür. Nakil süresinin uzaması hayvanlarda refahın kötüleşmesine neden olmaktadır. Çünkü hayvanlarda yorgunluk, enerji yetmezliği, hastalıklara duyarlılık, yeni patojenlerle karşılaşma riski artmakta ve böylece hastalanma olasılığı yükselmektedir.

Nakil edilen bir hayvanın, aradan 48 saat geçmeden yeni bir naklinin yapılmaması tavsiye edilmektedir. Bu hayvanlar çiftlik koşullarında dinlendirilmeli, yeterli su ve yiyecek sağlanmalıdır.

Karayoluyla nakil süresi 8 saati geçmemelidir. Sekiz saati geçecekse ek tedbirlerin alınması zorunludur.

Domuzlar ve tek tırnaklılarda maksimum nakil süresi 24 saattır. Ruminantlarda ise 14 saat nakil + 1 saat dinlenme + 14 saatlık ikinci bir nakil yapılabilir.

Uzun nakillerde (8 saatten fazla süren), nakil araçlarında şeffaf bir çatı olmalı; türe, hayvan sayısına, nakil süresine ve hava koşullarına uygun altlık olmalı; altlık dışkı ve idrarı absorbe etmeli; yeterli yiyecek maddesi bulunmalı; nakil araçlarında hareketli bölmeler oluşturulabilmelidir.

Nakilde Görevli Personel

Hayvanları nakil araçlarına yükleme ve boşaltmada görevli personel ile sürücülerin durumu, refahı etkiler. Sürücüler bilerek veya bilmeyerek hayvanlarda korku veya ağrıya neden olabilirler. Sürücülerin virajlara çok hızlı girmeleri, ani fren veya ani hızlanma yapmaları hayvanlarda olumsuzluğa neden olur. Sürücülerle ilgili sorunlar eğitim, iyi bir idare ve iyi bir ücret ile çözümlenebilir. Nakilde hayvanlardan sorumlu kişilere, konuyla ilgili eğitim verilmelidir.

Nakil Araçları

Araçların tek veya çok katlı olması, süspansiyon sistemi, araçların yan ve çatılarının içten ve dıştan yalıtımı, araç içi mikroklima koşulları naklin kalitesine doğrudan etkilidir. Yüksek sıcaklık, refahın azalmasına ve mortalitenin artmasına neden olur. Nakil araçlarının yanları ve tavanı aşırı sıcak ve soğuk şartların etkisini azaltmak için izolasyonlu olmalıdır. Araçlar temizlenebilir ve dezenfekte edilebilir olmalı; yüzeyi kaygan olmamalı; aydınlatma sistemi olmalı; yavruların naklinde uygun bir altlık olmalıdır.

Çeşitli Türlerde Nakil Öncesi ve Sırasındaki Uygulamalar İle Hayvanların Araçlara Yüklenmesi Ve Boşaltılması

Yükleme sırasında ortaya çıkan stres, nakil başladıktan sonra birkaç saat daha devam etmektedir. Daha sonra hayvanlar nakile alıştıkça stres azalmaktadır.

Nakil öncesi, sırası ve sonrasında hayvanların insanlar tarafından yapılan muamelelerden etkilenme durumuna tür, ırk ve önceki deneyimler etkili olmaktadır.

Hayvanlara bir sopayla, özellikle duyarlı bölgelere (göz, ağız, karın gibi) vurulmasına, kuyruğun veya kulağın bükülmesine, elektrikli üvendirenin kullanılmasına izin verilmemelidir.

Koyunlarda birbirine alışık olmayan hayvanların karıştırılmasıyla kavga davranışı fazla görülmezken, domuzlarda ve sığırlarda bu durum ciddi bir sorun oluşturmaktadır.

Nakil sırasında hayvanlarda ciddi bir yaralanma oluşursa, uygun bir yerde bu hayvanlar boşaltılmalı veya insancıl yöntemlerle araçta kesimi yapılmalıdır. Bu nedenle araçta kesim için uygun ekipman olmalı, görevli bu konuda eğitimli olmalıdır.

Genel olarak bütün türler için yükleme ve boşaltma sırasında bazı kurallara uyulmalıdır. AB’nin ilgili regülasyonunda (1/2005/EC) bu konu ele alınmıştır. Buna göre;

• Yeterli aydınlatma olmalıdır. Araçta mümkün olduğunca gölge olmamalıdır.
• Hayvanların hareketi kolaylaştırılmalı ve keskin köşeli yollardan geçilmemelidir.
• Zemin kaygan olmamalıdır. İyi bir drenaj olmalıdır.

Yükleme ve boşaltma için rampalar olmalıdır. Rampalar hayvanların güvenliğini sağlamalı, kaygan olmamalı, yan tarafta koruyucular olmalıdır. Temizlenebilmeli ve dezenfekte edilebilmeli ve uygun bir eğime sahip olmalıdır.

Hayvanlara vurmak; özellikle duyarlı bölgelere basınç uygulamak; mekanik aletlerle askıya almak; baş, boynuz, kulaklar, ayaklar, kuyruk veya yapağıdan tutularak sürüklemek veya asansöre bindirmek yasaktır.

Hayvanlar boynuzlarından, varsa burun halkalarından ve ayaklarından bağlanmamalıdırlar.

Hayvanlar aşağıdaki durumlarda nakil öncesi ve sırasında ayrı olarak muamele edilmelidirler;

• Farklı türden hayvanlar
• Canlı ağırlığı veya yaşı farklı olan hayvanlar
• Ergin erkek damızlık domuzlar ve aygırlar
• Erkekler ve dişiler
• Boynuzlu hayvanlar boynuzsuzlardan
• Saldırgan hayvanlar ile bağlı hayvanlar serbest olanlardan

Çeşitli türlerde nakile hazırlık, nakil araçları, yükleme ve boşaltma işlemleri ile nakil sırasında uyulması gerekli kurallarla ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir.

Sığırlar : Sığırlar gölgelerden, düz olmayan zeminlerden veya masif nesnelerden korkma veya şaşırma eğilimindedirler.

Sığırların naklinde kullanılan nakil araçları bazı özelliklere sahip olmalıdır. Nakil edilecek sığırlar bireysel veya grup halinde (4-8) nakledilirler. Birbirlerine alışık olmayan hayvanların bireysel nakli uygundur. Sığırların bulunduğu bölmelerin yüksekliği (veya katın yüksekliği) hayvanlar ayakta rahat pozisyonda iken başın en üst noktasından 20 cm daha fazla olmalıdır.

Yükleme sırasında rampanın dar olması, birbirlerini takip ederek kolay bir şekilde yüklemeye imkan vermekte ve rampada geri dönmeye engel olmaktadır. Ancak boşaltma rampasının geniş olması hayvanların beraberce hareketlerini kolaylaştırmaktadır.

Hayvanları bağlamak yerine araçlarda uygun boyutlarda bölmeler yapılması gereklidir.

Koyunlar : Nakil araçlarına yükleme ve boşaltma sırasında koyunlar davranışlardan ziyade, fizyolojik olarak tepki verirler.

Farklı sürülerden ergin olmayan koyunların karıştırılması domuz ve sığırların aksine agresif davranışlarda artışa yol açmamaktadır.

Çok katlı araçlarda her bir katta, başın üst tarafı ile tavan arasında, zorlamalı havalandırma yapılıyorsa 15 cm, normal havalandırma yapılıyorsa 30 cm olmalıdır.

Koyunlar, sığır ve domuzlara göre dik rampadan daha az etkilenirler. Rampanın eğimi en fazla 26 dereceye kadar çıkabilir. Ortamda gölge olmaması çok önemlidir. Nakil araçlarının içi aydınlık olmalıdır.

Koyunlar diğer türlere göre açlığa ve susuzluğa daha dayanıklı olmalarına rağmen uzun süre aç ve susuz kalmaları refah açısından olumsuz bir durumdur.

Atlar : Atlar yarışma, damızlık, boş zaman aktiviteleri, satış veya kesim gibi değişik amaçlar için nakledilirler.

Atlarda görüş alanı iyi bir yükleme için önemlidir. Atlar aydınlık bir alandan karanlık bir alana girmede isteksiz davranırlar ve çevredeki akut seslere karşı tepki gösterirler.

Nakilden bir gün önce belli süreyle yulara alıştırma yapılması, nakilde atların yular kullanılarak yüklenmesini kolaylaştırmaktadır.

Atlar genellikle bireysel bölmelerde nakledilirler. Bölmenin içeriden yüksekliği, atın cidago yüksekliğinden en az 75 cm daha fazla olmalıdır.

İlk nakilde yapılan yükleme yüksek düzeyde bir stres oluşurken, daha sonraki nakillerde daha az stres oluşmaktadır. Atların nakil araçlarında ters yönde yerleştirilmeleri, öne doğru yerleştirmeye göre tercih edilmelidir. Yönü öne doğru olan atların daha fazla hareket ettikleri, boyunlarını yukarıda tutmaya çalıştıkları ve daha fazla ses çıkardıkları görülmüştür.

Atlara nakil sırasında kaba yem ad libitum olarak verilmeli, su her 6-8 saatte bir verilmelidir.

Domuzlar : Yüklemenin stres oluşturması, domuzların yeni bir çevreye yönlendirilmeleri ve alışık olmayan hayvanların bir araya getirilmesi nedeniyledir.

Domuzların barınaklardan doğrudan nakil araçlarına yüklenmeleri yerine, sürüden ayrılıp başka bir bölmede bir süre bekletildikten sonra nakil araçlarına yüklenmeleri tercih edilmektedir.

Domuz yavrularının (yaşı 4 haftadan az) nakli yapılacaksa soğuk havalarda ısıtma sağlanmalıdır. Çünkü bu hayvanlarda termoregülasyon yeteneği azdır. Araçta kasaplık domuzların 15’erlik gruplar halinde olması tavsiye edilmektedir. Nakil aracının bölmeli olması, bu bölmelerin sırayla boşaltılmaları refah bakımından daha uygundur. Nakil araçlarında katlar arası yükseklikte de önemlidir. İyi bir havalandırmanın sağlanması ve hayvanların ayakta normal pozisyonlarını sürdürebilmeleri için baş üzerinde yeterli bir boşluğun olması gerekir. Çok katlı araçlarda her bir katın yüksekliği, hayvanların en yüksek noktalarından, zorlamalı havalandırma yapılıyorsa 15 cm, doğal havalandırma yapılıyorsa 30 cm daha fazla olmalıdır. Böylece zorlamalı havalandırma yapılıyorsa nakil aracı üç katlı olabilir. Yükleme sırasında çeşitli tip asansörler, mobil ve sabit rampalar kullanılmaktadır. Domuzlar özellikle yaşlı domuzlar dik bir rampaya tırmanmada zorlanırlar.

Molalarda su verilmelidir. Domuzların nakli sırasında 6 saat veya daha uzun süren dinlenme döneminin başında hafif bir rasyon verilmelidir. Laktasyondaki domuzların naklinden kaçınılmalı (yavruları nakilden önce 48 saat içinde ayrılmalı), eğer nakil gerekiyorsa da 4 saatten fazla olmamalıdır.

Nakil Araçlarında Hayvan Başına Ayrılan Alan (Yükleme Yoğunluğu)

Hayvanlarda konforun sağlanması ve yaralanmaların engellenmesi için nakil araçlarında hayvanların doğal pozisyonlarında ayakta durması veya yatması gerekli alanın ve yüksekliğin sağlanması gerekir.

Yükleme yoğunluğu , hayvan başına ayrılan m ² alan (m ² /hayvan) veya belli bir canlı ağırlığa ayrılan m ² alan (örneğin m ² /100 kg) veya m ² alana düşen canlı ağırlıkla (kg/m ² ) ölçülebilir. Ancak yükleme yoğunluğu hayvan başına m ² alan (m ² /hayvan) olarak ölçülecekse hayvanlardaki canlı ağırlık variyasyonu dikkate alınmalıdır.

Nakil sırasında hayvanların rahat bir şekilde ayakta durması; diğer hayvanlara, araca veya bölmelere temas etmeksizin dengelerini sağlaması için belli bir alanın sağlanması gerekir. Bu alan hayvanların doğal pozisyonlarında yatmalarına ve diğer hayvanların yürümelerine engel olmayacak düzeyde olmalıdır.

Yükleme yoğunluğu, nakil aracında hayvan başına ayrılan alan tür, yaş, canlı ağırlık, vücut ölçüleri, gebelik durumu, koyunlarda yapağı ile sığırlar, koyunlar ve keçilerde boynuzun durumu, çevre koşulları (özellikle çevre sıcaklığı), nakil süresi ve mola durumuna göre belirlenir.

Nakil aracının iyi kullanılması koşuluyla, hayvan başına ayrılan alan arttıkça yani yükleme yoğunluğu azaldıkça hayvan refahı artar.

Hayvan başına ayrılan alanın nakil maliyeti açısından da önemi vardır.

Hayvan başına ayrılan alanın, hayvanlar arası saldırganlık veya birbirlerinin üzerine atlama davranışlarıyla ilişkisi vardır.

İngiltere’de Çiftlik Hayvanları Refah Komitesi (FAWC) bütün türlerde nakil araçlarında hayvan başına ayrılması gereken en az alanın hesaplanmasında A = 0.021 W ^0.67 formülünü tavsiye etmiştir (A: Bir hayvan için nakil aracında gerekli en az alan, m ² ; W: Hayvanın canlı ağırlığı, kg; 0.021: Sabit değer).

Sığırlarda Yükleme Yoğunluğu : Kesime gönderilen koyun ve domuzlarda genellikle canlı ağırlık bakımından varyasyon daha azdır. Ancak kesime gönderilen sığırlarda canlı ağırlık bakımından geniş bir varyasyon (250-750 kg arası) bulunmakta, bu da ergin sığırlarda yükleme yoğunluğunun belirlenmesinde sorun oluşturmaktadır. Nakil araçlarında bir bölmede 20-30 koyun taşınabilirken, ancak 4-8 ergin sığır taşınabilmektedir.

Sığırlarda hayvan başına ayrılan en az alanın hesaplanması için A = 0.021 W ^0.67 formülü veya Randall (1993) tarafından tavsiye edilen A = 0.01 W ^0.78 formülü kullanılabilir (A: hayvan başına alan, m ² ; W: canlı ağırlık, 20

Koyunlarda Yükleme Yoğunluğu : Alan ihtiyacı canlı ağırlığı fazla olanlarda ve kırkılmamış hayvanlarda daha fazladır. Yapağı sıklığı fazla olan kırkılmamış koyunlarda alan ihtiyacı, kırkılmışlardan %25 daha fazladır. Barınakta bulunan boynuzlu koyunlarda alan ihtiyacı diğerlerine göre %17 daha fazladır. Boynuzlu hayvanlar nakil koşullarında da daha fazla alana ihtiyaç duyarlar. Koyunlar kısa süreli nakillerde yatma ihtiyacı duymazlar.

Koyunlarda hayvan başına ayrılan en az alanın hesaplanması için A = 0.021 W ^0.67 formülü veya Randall (1993) tarafından tavsiye edilen A = 0.029 W ^0.58 (20 2

; W: canlı ağırlık).

Atlarda Yükleme Yoğunluğu: Atlarda hayvan başına ayrılan alanın hesaplanmasında A = 0.021 W ^0.67 formülünden yararlanılabilir.

Karayolu ve demiryoluyla nakillerde yükleme yoğunluğu, ergin atlar ve poniler için en fazla % 10, genç atlar ve taylar için ise en fazla % 20 değişebilir.

Kanatlılarda Yükleme Yoğunluğu : Kanatlılarda canlı ağırlık arttıkça, her kg için ayrılan alan azalmaktadır.

Domuzlarda Yükleme Yoğunluğu : Domuzlarda nakil sırasında ayakta fazla durma, diğer hayvanlara göre daha fazla ayak sorunlarına yol açmaktadır. Özellikle yaşlı hayvanlar ile canlı ağırlığı fazla olanlarda bu sorun daha fazla görülmektedir.

Domuzların sürekli yatmaları için gerekli olan yükleme yoğunluğu 100 kg için 0.42 m ² dir. Uzun nakillerde su ve yem nakil aracında verileceğinden, yükleme yoğunluğu 100 kg için 0.6 m ² olması gerekir. Domuzlarda hayvan başına ayrılması gereken en az alanın hesaplanmasında A = 0.021 W ^0.67 formülü kullanılabilir. Randall (1993) tarafından domuzlar, buzağılar ve inekler için A = 0.01 W ^0.78 (20

AB’nin ilgili regülasyonunda (1/2005/EC) çeşitli canlı ağırlıklara sahip domuzlarda karayolu, demiryolu, havayolu ve denizyoluyla nakillerde hayvan başına ayrılan alanlar ayrıntılı olarak verilmiştir.