Ünite 2: Çiftlik Hayvanlarında Üreme

Çiftlik Hayvanları Üretiminde Üremenin Önemi

Farklı çiftlik hayvanları üretim faaliyetleri et, süt, lif ve yumurta gibi yaşam için gerekli olan maddelerin elde edilmesine çok önemli düzeyde katkıda bulunmaktadırlar. Bu katkının devam edebilmesi ise ancak hayvanların üremeleri ile mümkün olabilmektedir. Çünkü yetiştiriciliği yapılan hayvan türlerinin ürememeleri durumunda ekonomik öneme sahip hayvansal ürünlerin üretimi gerçekleşmediği gibi var olan çiftlik hayvanı türünün gelecek kuşaklardaki devamlılığı da sağlanama-maktadır. Bu nedenle üreme, hayvan yetiştiriciliğinde ilk ve en önemli aşamadır. Üremenin çiftlik hayvanları üretimindeki diğer önemli bir rolü ise üretimi yapılan verimlerin genetik olarak iyileştirilmesinde başvurulan yöntemlerin başarısı üzerindeki etkisidir. Üzerinde durulan tüm genetik ıslah yöntemlerinin başarısı, esas olarak seleksiyon (damızlık seçimi) uygulamasının etkinliğine bağlı olup etkinlik, söz konusu hayvan sürüsünde (popülasyonunda) elde edilen döl sayısındaki artışa bağlı olarak artış göstermektedir. Çünkü en üstün nitelikli damızlıklar düşük sayıdaki döl gruplarının aksine fazla sayıdaki döl grupları içinden daha başarılı olarak seçilmektedirler. Yine üreme, hayvanların uyum (adaptasyon) yetenekleri ile de doğrudan ilişkili olup, hayvan gruplarının yeni bir çevreye uyumlarını gösteren ölçütlerin başında gelmektedir. Yani, yeni bir çevreye getirilen hayvanlar uyum sağlayamazlar ise ilk aşamada üreme fonksiyonlarını durdurmaktadırlar.

Üreme Organlarının Anatomisi ve Genel Fonksiyonları

Dişi Üreme Organları Anatomisi ve Genel Fonksiyonları

Memeli hayvanlarda dişi üreme organları içeriden dışarıya doğru sırasıyla iki adet ovaryum (yumurtalık), iki adet ovidukt (yumurta yolu), uterus (döl yatağı), vagina (döl yolu) ve vulvadan (döl yolu ağzı) oluşmuştur. Memelilerden farklı olarak kanatlıların büyük çoğunluğunda sağ ovaryum ve ovidukt’un embriyolojik dönem esnasında gelişimlerini durdurmaları nedeniyle yalnızca sol ovaryum ve ovidukt gelişmekte ve fonksiyon yapmaktadır. Bu nedenle kanatlılarda dişi üreme organları sol ovaryum, ovidukt ve kloak olma üzere üç ana kısımdan oluşan tekbir kanal halindedir.

Yumurtalık (Ovaryum)

Memeli ve kanatlı hayvanlarda ovaryumların iki temel fonksiyonu vardır. Bunlar; dişi üreme hücresi olan yumurtanın (oosit) ve bazı üreme hormonlarının üretilmesidir.

Döl Yatağı (Uterus)

Memeli hayvanlarda uterus, üç bölgeden oluşmaktadır. Bunlar; döl yatağı boynuzu (kornu uteri), döl yatağı gövdesi (korpus uteri) ve döl yatağı boynudur (serviksuteri).

Döl Yolu (Vagina)

Memeli hayvanlarda vagina çiftleşme organı olup, serviks uteris ile vulva arasında kalan kısmı oluşturmaktadır. Memeli çiftlik hayvanlarından dişi sığır, koyun ve keçide sperma vaginanın son kısmına boşaltılırken, dişi at ve domuzda, serviks uteri kanalının erkek at ve domuz penisinin şekline uygun olması nedeniyle, doğrudan uterus içine verilmektedir.

Döl Yolu Ağzı (Vulva)

Memeli dişi hayvanlarda vulva, üreme organlarının en dıştaki ağız kısmını oluşturur ve tek parça halindedir. Esas görevi dişi genital kanalını dış etkilere karşı korumaktır. Ayrıca, iç yüzeyinde bulunan bartholin isimli bezlerin cinsel uyarıma bağlı olarak salgıladıkları salgılar çiftleşmeyi (koitus) kolaylaştırmaktadır.

Erkek Üreme Organları Anatomisi ve Genel Fonksiyonları

Memeli erkek üreme organları içeriden dışarıya doğru sırasıyla bir çift testis, kanal sistemi (epididimis ve ductus deferens), eklenti üreme bezleri (ampulla, vesikula seminalis, prostat, cowper bezi), üretra ve penisten oluşmaktadır. Memelilerden farklı olarak kanatlı erkeklerinde üretra ve eklenti üreme bezleri bulunmamaktadır.

Testisler (Er bezleri)

Testislerin, erkek üreme hücreleri (spermatozoit, sperm) ve erkek cinsiyet hormonları (androgenler) üretimi olmak üzere iki esas fonksiyonu bulunmaktadır.

Epididimis

Efferent kanalları, testisin kaudal ucunda birleşip buradan testis dışına çıkarak tek bir kanal halinde epididimisi oluştururlar. Epididimisin görevi ejakülasyondan önce spermatozoitlerin olgunlaşmasını ve depolanmasını sağlamaktır.

Ductus (Vas) Deferens

Ductus deferens kastan bir kanal olup memeli erkeklerinde yaklaşık 2-3 mm kalınlığındadır. Epididimisin kuyruk kısmından sonra başlayarak kasık arkasından karın boşluğuna girer ve üretra (sidik) kanalına açılır. Görevi olgunlaşan spermatozoitleri üretra kanalına aktarmak ve düşük düzeylerde de olsa spermatozoit depolamaktır.

Eklenti Üreme Bezleri

Memeli hayvanlarda eklenti üreme bezleri içten dışa doğru sırasıyla ampulla, bir çift vesikula seminalis, prostat ve bir çift cowper bezidir. Spermanın büyük bir bölümünü oluşturan seminal sıvının çok önemli bir kısmı bu bezlerin salgıları tarafından üretilir.

Üretra

Memeli erkeklerde ductus deferensin devamı olarak gelişmiş olan üretra kanalı, sidik kesesi boynunun ağzından başlar ve penisin ucunda sonlanır. Eklenti üreme bezleri salgılarını üretraya boşaltırlar. Görevi sidik ve spermanın dışarı atılmasını sağlamaktır.

Penis

Erkeklerin çiftleşme organı olan penis, aşımda spermayı vagina içerisine koymaktadır. Memelilerde çav torbası aracılığıyla karnın ventral duvarına bağlıdır ve hayvan türlerine göre şekli ve büyüklüğü değişim gösterir. Penisin, şişerek sertleşmesine (ereksiyon) yapısında bulunan süngerimsi doku (kavernosum) neden olmaktadır.

Üreme Hormonları

Çiftlik hayvanlarında solunum, sindirim ve boşaltım gibi fizyolojik süreçlerde olduğu gibi farklı üreme süreçlerinin kontrolünde de esas olarak iç salgı bezlerinden üretilen hormonlar etkili olmaktadırlar. Üreme hormonları hayvanların eşeysel olgunluğa ulaşmalarıyla birlikte fonksiyon yapmaya başlarlar, dişi ve erkek üreme hücrelerinin üretilmesi (gametogenesis), cinsel istek ve belirtilerinin ortaya çıkması, döllenme, gebelik, doğum ve laktasyon gibi üreme olaylarının gerçekleştirilmesini denetler.

Üreme ile doğrudan ilişkili olan hormonlar esas (primer) üreme hormonları olarak gruplandırılmakta ve epifiz, hipotalamus, hipofiz, ovaryum, uterus, testis, meme bezi ve gebe hayvanlarda plasenta olmak üzere başlıca sekiz merkezden üretilmekte ve salgılanmaktadırlar. Bununla birlikte, üreme süreçlerinin normal bir şekilde gerçekleşebilmesi için tiroit, pankreas ve adrenal gibi diğer iç salgı bezlerinden üretilen metabolik hormonlara da mutlaka ihtiyaç duyulmaktadır.

Genel Üreme Fonksiyonları (Süreçleri)

Eşeysel Olgunluk

Eşeysel olgunluk (ergenlik, pubertas) üreme organlarının gelişmeleri sonucunda genç erkeklerin spermatozoit ve genç dişilerin yumurta hücresi üretmeye başlamaları ve çiftleşme isteği göstermeleri durumudur.

Memeli Dişi Hayvanlarda Üreme Fizyolojisi

Kızgınlık Döngüsü (Östrüs Siklusu)

Memeli çiftlik hayvanlarında erkeklerin yılın her mevsiminde sperma üretmeleri ve aşım isteğine sahip olmalarına karşılık dişiler ancak kızgınlık olarak adlandırılan ve döngüsel olarak tekrarlanan dönemlerde cinsel istek gösterirler ve çiftleşirler.

Kızgınlık döngüsü, dişi hayvanın eşeysel olgunluğa ulaşması ile başlayan ve kızgınlık, çiftleşme, ovulasyon ve döllenme gibi davranışsal ve fizyolojik üreme süreçlerini içine alan bir dönemdir. Çiftleşme mevsimi uzunluğuna göre kızgınlık döngüsü tipleri üç gruba ayrılmaktadır. Bunlar; monoöstrik hayvanlar, mevsime bağlı poliöstrik hayvanlar, yıl boyu poliöstrik hayvanlar.

Çiftleştirme ve Döllenme (Fertilizasyon)

Dişi hayvanlar yalnızca kızgınlık evresinde çiftleşme isteği gösterirler. Diğer zamanlarda ise çiftleşmeyi kabul etmezler. Bu nedenle çiftlik hayvanlarında döl verimine ulaşmanın ilk koşulu, hayvanların kızgınlık durumlarının iyi bir şekilde izlenmesi ve çiftleştirme veya yapay tohumlamanın bu süre içerisinde yapılmasıdır.

Döllenmenin başarısı kızgınlık süresi, yumurtlama zamanı, yumurta ve spermatozoitin fertil yaşama süresi gibi birçok faktöre bağlıdır. Bu faktörler içinde özellikle dışsal kızgınlık belirtilerinin gözlemlenmesinden sonraki yumurtlama zamanının bilinmesi çok önemlidir.

Gebelik

Yumurta hücresinin döllenmesi ile başlayan ve yavrunun doğumuna kadar geçen döneme gebelik adı verilir. Her türün kendine özgü ortalama gebelik süresi vardır. Ortalama gebelik süresi sığırda 280 gün, koyun ve keçide ise 150 gündür. Gebelik süresi aynı zamanda ırka, yavrunun cinsiyetine, tekiz ve ikizlik durumuna, ana yaşına, doğumun gerçekleştiği mevsime göre farklılık gösterebilir. Gebelik dönemi; zigot, embriyo ve fötus evresi olmak üzere üç ana evreden oluşmaktadır.

Doğum

Doğum; hazırlık, yavrunun dışarı çıkması ve plasentanın atılması olmak üzere üç temel evrede gerçekleşir.

Memeli Erkek Hayvanlarda Üreme Fizyolojisi

Spermatogenesis

Spermatogenesis testislerde spermatozoitlerin oluşum sürecidir. Spermiositogenesis ve spermiogenesis olmak üzere birbirini izleyen iki süreçten oluşur.

Sperma

Bir ejakulasyon sırasında erkek üreme organından boşaltılan salgının tümüne sperma denir. Sperma, spermatozoitler ve seminal plazmadan (sperma sıvısı) oluşmaktadır. Normal bir spermatozoit baş, orta ve kuyruk olmak üzere üç kısımdan meydana gelir.

Libido (Aşım İsteği) ve Çiftleşme Davranışı

Libido, erkek hayvanın aşım isteği olup, cinsel ergenliğe yaklaştıkça ortaya çıkmaktadır. Ortaya çıkması ve devam süresi testosteron hormonunun kontrolü altındadır.

Çiftleşme davranışı ise esas olarak öğrenilebilen bir özellik olup, gelişmesinde esas olarak görsel, koku ve dokunma yoluyla diğer hayvanlar ile kurulan ilişkiler çok önemli rol oynamaktadır.

Üreme Verimini Artırmada Kullanılan Teknolojiler

Yapay Tohumlama

Hayvancılık pratiğinde kullanılan en eski ve en yaygın teknolojidir. Günümüzde ise en yaygın olarak süt sığırlarında, daha az düzeyde domuz, keçi, at ve kanatlı yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır. Damızlık değeri yüksek erkek hayvanlardan da-ha etkin bir şekilde yararlanmayı sağlar ve bu sayede genetik ilerlemenin hızını artırır. Ayrıca doğal aşımla geçen hastalıkların kontrol altına alınması, işletmede boğa besleme külfetinden kurtulma, farklı bölgeler, ülkeler arasında gen alışverişini mümkün kılma, sürüde istenen özelliklere sahip hayvanların çoğalmasını sağlama ve bir istihdam alanı yaratma gibi avantajları da vardır.

Üremenin Hormonlarla Düzenlenmesi

Çiftlik hayvanlarda üreme verimliliğinin artırılması, döl veriminin iyileştirilmesi amacıyla dışarıdan hormon uygulamaları yapılabilmektedir. Özellikle süt ineklerinde doğumdan ilk tohumlamaya kadar geçen sürenin kısaltılması, kızgınlığın oluşturulması ve istenen zamana getirilmesi, yapay tohumlama ile gebelik oluşturmada başarının artırılması önemli bir konu haline gelmiştir.

Embriyo Aktarımı

Embriyo aktarımı, döllenmiş ve normal gelişimine devam etmekte olan zigotun henüz uterus duvarına kenetlenmeye başlamadığı erken dönemde alınarak taşıyıcı dişilere nakledilmesi teknolojisidir. Başta süt sığırcılığı olmak üzere koyun, keçi, kısrak ve domuzda uygulanmaktadır. Embriyo aktarımı en fazla genetik ıslahın hızlandırılması amacıyla kullanılmaktadır. Damızlık değeri yüksek dişi hayvanlardan daha etkin bir şekilde yararlanmayı mümkün kılmaktadır.

İn-Vitro Dölleme

İn-vitro dölleme teknolojisi klasik embriyo aktarımı teknolojisi ile önemli farklılıklara sahip bir uygulamadır. Daha fazla teknik bilgi ve ekipman gerektiren bir uygulamadır. Kesilmiş hayvanlardan döl alabilme imkânını sağlayabildiği gibi canlı hayvanlardan da yavru alabilmeyi mümkün kılar. Ovaryumlardan toplanan yumurta hücrelerinin laboratuvar koşullarında olgunlaştırılmaları, döllenmeleri ve geliştirilmeleri aşamalarından meydana gelen bir uygulamadır.

Klon Üretimi

Klon üretimi ya da klonlama, memeli hayvan yetiştiriciliğinde genetik olarak özdeş yani birbirinin tamamen kopyası yavruların üretilmesi anlamına gelir. Genetik klonlamanın hayvan yetiştiriciliği açısından önemi ise kısa sürede yüksek verimli hayvanların sayıca arttırılmasını sağlamasıdır. Bu aynı zamanda soyu tükenmiş ırkların ve türlerin korunmasını da mümkün kılar. Klon üretiminde kullanılan birden fazla teknik vardır.

Çiftlik hayvanları üretiminde üreme veriminin artırılması için yapay tohumlama, kızgınlıkların toplulaştırılması ve çoklu (süper) ovulasyon, embriyo aktarımı, in-vitro döllenme ve klon üretimi gibi üreme teknolojileri uygulanmaktadır.