Ünite 2: Hijyenik Temizlik Uygulamaları ve Kullanılan Maddeler

Giriş

Hijyen uygulamalarında amaç, sağlıklı insan, sağlıklı toplum, sağlıklı bölge, sağlıklı ülke oluşturabilmektir. Hijyenik tedbirlerin alınmasıyla ihtiyarlığı ve ölümü ortadan kaldırmak mümkün değildir fakat insanları erken ölümden, hastalıklardan korumak, ilerleyen yaslarına rağmen kendi islerini kendileri yapabilir bir durumda tutabilmek, temiz bir çevreye sahip olabilmek ve geleceğe emanet bırakabilmek mümkündür.

Hijyen fiziksel, kimyasal, biyolojik alanda insan sağlığı ve sorunlarına ilişkin konuları incelerken sosyal ve kültürel anlamda da çevrenin insana olan etkisini araştıracak kadar geniş bir bilimdir. Bu anlamda hijyeni doğru anlamak ve gerekli olduğu şekilde sağlamak için multidisipliner bir düşünceyle ele almak gereklidir. Bu şekilde düşünüldüğünde hijyenin konusunun, fizik, kimya, biyoloji, patoloji, pedagoji, psikoloji ve ekonomi bilimlerinin konuları içerisinde de ele alınması gereklidir.

Kirlenme ve Temizlik

Kişiler açısından değerlendirilirse insanın anatomik olarak vücudunda bulunan ter ve yağ bezlerinden salgılanan salgılar, vücuttan metabolizma artığı olarak dışarıya atılan toksik ve artık maddelerle, vücuda çevreden gelen fiziksel, kimyasal, biyolojik, mikrobiyolojik özellikte istenmeyen ve uzaklaştırılması gereken sağlığa zararlı yabancı maddelere kir denir. Yüzey, mekân veya çevre açısından değerlendirilirse bulunduğu yüzeyin, mekânın veya çevrenin görüntüsü-nü olumsuz etkileyen, hijyenik kalitesini düşüren, kimyasal ve mekanik olarak bulunduğu yere zarar verebilen, ortamda istenmeyen diğer ajanların üremesine de uygun ortam oluşturabilen materyallere kir adı verilir. Mekân, ortam veya kişilerin bu kirlere maruz kalma-sına da kirlenme adı verilir. Kirli olan bir yerden, başka bir yere kirlerin taşınmasına da kontaminasyon (bulaşma) adı verilir

• Kaynaklarına Göre Kirler
  • Organik Kirler
  • İnorganik Kirler
• Yüzeylere Yapışmasına Göre Kirler
  • Serbest Kirler
  • Bağlı Kirler
• Çözünebilirligine Göre Kirler
  • Su veya sulandırılmış diğer temizlik maddeleri ile temizlenen kirler
  • Çözücü veya çözücü madde içeren ürünlerle temizlenen kirler
  • Su veya çözücülerle temizlenemeyen kirler
• Ajanlara Göre Kirler
  • Fiziksel Kirler
  • Kimyasal Kirler
  • Mikroorganizmalar

Genel anlamı ile ortamların, mekânların, nesnelerin veya canlıların saglık gereklerine uygunluğunun sağlanması için üzerlerinde veya içlerinde bulunan kir, leke, toz gibi istenmeyen yabancı maddelerin giderilmesine temizlik adı verilir. Bu an-lamı ile temizlik, herhangi bir canlı veya nesnenin doğal yapısında bulunmaması gereken, olumsuz olarak nitelendirilen, hoşa gitmeyen fiziksel, kimyasal, biyolojik, mikrobiyolojik unsurların giderilmesi, arındırılması işlemine karşılık gelmektedir.

Hijyenik Temizlik İşlemleri

Hijyenik temizlik işlemlerinde temel temizlik faaliyetlerini yapılısına göre farklı şekillerde gruplandırmak mümkündür. Buna göre temizlik işlemleri şu biçimde sınıflandırılabilmektedir:

• Ulaşılmak İstenen Amaca Göre Temizlik (Temizlik derecesine göre);
  • Fiziksel Temizlik
  • Kimyasal Temizlik
  • Mikrobiyolojik Temizlik
  • Osmolojik Temizlik
  • Entomolojik Temizlik
• Uygulama Sekline Göre Temizlik;
  • Elle Yapılan Temizlik
  • Makineyle Yapılan Temizlik
• Zamana Göre Temizlik;
  • Günlük Temizlik
  • Haftalık Temizlik
  • Aylık Temizlik
  • Mevsimlik Temizlik
• Kullanılan Etkene Göre Temizlik;
  • Buharla Temizlik Yüksek Basınçlı Suyla Temizlik
  • Basınçlı Havayla Temizlik
  • Titreşimle (Ultrasonik) Temizlik
  • Köpükle Temizlik
  • Jelle Temizlik

Hijyenik Temizlikte Kullanılan Maddeler

Seçilecek temizlik ürünlerinde dikkat edilmesi gereken önemli bir husus da kanserojen ve mutajen etkiye neden olabilecek ürünlerin tercih edilmemesidir. Mutajen; Canlıların kalıtsal materyalinde değişiklikler meydana getiren. Mutasyona uğratan anlamına gelmektedir.

Temizlik ürünleri alınırken ve alındıktan sonra kullanılmasına ilişkin dikkat edilmesi gereken hususların başlıcaları şunlardır:

• Yapılması düşünülen temizlik yerine ve türüne göre temizlik ürünü alınmalıdır.
• Çocukların ulaşabilecekleri yerlerde saklanmamalıdır.
• Etkisini kısa sürede kaybetmemelidir.
• Uygulanması kolay olmalıdır.
• Kullanıldığı yüzeye zarar vermemelidir.
• Ekonomik olmalıdır.
• Kutularından başka bir yere aktarılmamalı ve bu şekilde depolanmamalıdır.

İlk akla gelen temizlik maddelerini şu biçimde sıralayabiliriz. Su ve deterjandır. En sık kullanılan deterjanlar ise; Çamaşır Deterjanı, Bulaşık Deterjanı, Çamaşır Suyu, Sabun, Halı Şampuanı, Yağ Çözücüler, Kireç ve Pas Sökücüler, Lavabo Açıcılar, Temizleme Tozları ve Sıvıları, Ayna ve Cam Temizleyiciler.

Temizlik araçlarını evsel temizlik araçları ve endüstriyel temizlik araçları olarak gruplandırmak mümkündür. Elektrikli süpürge, halı yıkama makinesi, paspas arabası, tabure, merdiven, temizlik kovası, el süpürgesi, fırça, su çekeceği, cam silme aleti, lavabo pompası, spatula, çöp kutu-su, sprey aparatları, temizlik bezleri, süngerler, eldiven, çöp torbaları temizlik işlemlerinde evlerde sıklıkla kullanılan araç ve gereçlerdir. Endüstriyel alanda temizlik işlemlerinde dış veya iç alanların süpürülmesinde süpür-me makineleri veya araçları kullanılmaktadır.

Temizlik araçları seçilirken aşağıdaki özelliklere sahip olmasına dikkat edilmelidir:

• Kolay kullanılabilir olmalıdır.
• Garantisi olmalıdır.
• Temizliğinin ve bakımının kolay olması gereklidir.
• Yedek parçası rahatlıkla bulunabilen, bakım ve onarımı ile servis hizmetlerinin kolaylıkla ulaşılabileceği bir ürün tercih edilmelidir.
• Pahalı olmamalıdır.
• Kaliteli olmalıdır.
• Emniyetli kullanım imkânı sunmalıdır.

Antiseptikler ve Dezenfektanlar

Antiseptik ve dezenfektanlar es anlamlı olarak kullanılsa da, tıbbi terminolojide kullanıldıkları ortamlara göre ayrı tanımları yapılır. Canlılarda, el, yüz, vücut ve mukozalara uygulanan ve mikroorganizmaları öldürmek amacıyla kullanılan kimyasal maddelere antiseptik denir. Zemin, duvar, tezgâh, araç ve ekipmanlardaki mikroorganizmaları ortadan kaldırmak veya azaltmak için kullanılan kimyasal maddelere de dezenfektan denilmektedir.

Dezenfeksiyon ve Dezenfektanların Sınıflandırılması

Cansız maddeler ve ortamların temizlik işlemleri sonrasında yüzeylerinde bulunan bulaşma kaynağı olabilecek bütün mikroorganizmaların öldürülmesi veya enfeksiyon oluşturamayacakları en alt düzeye indirilmesi işlemine dezenfeksiyon adı verilir.

Dezenfeksiyon işlemi yapılacak olan yüzeyde elde edilecek başarı birçok faktöre bağlı olarak değişir. Bunlar:

• Yüzey özelliği: Yüzeyin düz ya da pürüzlü olması dezenfektanın temasını ve etkisini belirleyen önemli bir özelliktir.
• Yüzeydeki organik madde miktarı: Organik madde artıklarının bulunması dezenfektanın etkinliğini azaltır.
• Mikroorganizma sayısı: Bir alanda çok fazla sayıda mikroorganizmanın bulunması dezenfektan maddenin etkinliğini azaltır.
• Mikroorganizma türü: Her mikroorganizma aynı yapıya sahip değildir. Bazı formları çok daha dayanıklı olurken bazıları çok düşük yoğunluk ve dezenfektanla kısa süreli temasta bile inaktif olabilmektedir.
• Dezenfeksiyon süresi: Mikroorganizmaları öldürebilmesi için belli bir süre temasının sağlanması şarttır.
• Dezenfektanın etki şekli: Mikroorganizmalara etki mekanizması bakterileri öldürme düzeyini önemli derecede belirleyen bir ölçüttür.
• Dezenfektanın konsantrasyonu: Her dezenfektanın etkili olduğu bir yoğunlaşma düzeyi vardır. Yüksek yoğunlukta bakterisit etki gösterirken düşük yoğunlukta bakteriostatik etki gösterirler.
• Ortamın ve yüzeyin ısısı: Isı arttıkça dezenfektan maddenin etkinliği de artar. Fakat çok yüksek ısılar da dezenfektanın tamamen etkinliğinin kaybolmasına sebep olur.
• Ortamın veya yüzeyin pH’sı: Her dezenfektan için değişir. Fakat birçok dezenfektan nötr ortamda daha etkili olmaktadır.
• Yüzey gerilimini azaltıcı madde miktarı: Ortamda bulunması dezenfektanın daha etkili olmasını sağlar.
• İyi bir dezenfektanda olması gereken özellikleri şu şekilde sıralamak mümkündür.
• Etkilediği mikroorganizma alanı geniş olmalıdır.
• Güçlü bakterisi, antiprotozoer, virusid, fungusid etkisi olmalıdır. Bakterilerin sporlarına, protozoonların kistlerine etki etmelidir.
• Yüzey dezenfektanları hızlı etki etmeli ve kalıcı olmalıdır.
• Kullanıldığı ortamda yüksek sayıda mikroorganizma bulunduğunda etkinliği azalmamalıdır.
• Organik maddelerin olduğu ortamlarda da etkili olabilmelidir.
• Vücutta kullanılan dezenfektanlar, dokulardaki çatlaklara kadar etki etmeli, ter ve yağ bezlerinin yapısını bozmamalıdır. Isı değişikliklerinden olumsuz etkilenme-melidir.
• Ucuz olmalıdır.
• Kokusu hoş olmalıdır.
• Takı, saat, yüzük gibi kişisel eşyalar ile kullanıldıkları yüzeyleri kalıcı bir şekilde boyamamalıdır.
• Alerjik etkisi olmamalıdır.
• Kullanıldığı yüzey veya aletlerde zararlı, çevreye toksik olmamalı, ciltte tahriş edici etkisi olmamalıdır.

Dezenfektanlar etki düzeylerine, yapılarına ve etki mekanizmalarına göre sınıflandırılır.

• Mikroorganizmalara Etki Düzeylerine Göre Dezenfektanlar
  • Düşük düzey dezenfektanlar
  • Orta düzey dezenfektanlar
  • Yüksek düzey dezenfektanlar
• Kimyasal Yapılarına Göre Dezenfektanlar
  • Metal Bileşikler
  • Fenol ve Türevleri
  • Alkoller
  • Aldehitler
  • Deterjanlar
  • Gazlar
  • Boyalar
  • Asitler
  • Alkaliler
  • Ağır Metaller ve Tuzlar
  • Oksitleyic i Maddeler
• Etki Mekanizmalarına Göre Dezenfektanlar
  • Hücre Zarına Etki Edenler
  • Proteinlere Etki Edenler
  • Enzimlere Etki Edenler
  • Hücre Çekirdeğine Etki Edenler
  • Sporlara Etki Edenler

Kişisel Temizlik Ürünleri

Ellerin yıkanmasında yıkama tipine göre sabun, antiseptik maddeler birlikte veya ayrı bir şekilde kullanılır. Sosyal el yıkamada sıvı veya katı sabunla el yıkama işlemi gerçekleştirilir. Hijyen açısından sıvı sabunların tercih edilmesi gereklidir. Hijyenik el yıkamada, antiseptikli sabunlarla veya sadece antiseptikle el yıkama işlemi yapılır. Bu amaçla iyodofor, klorheksidin glukonat, triklosan, kloroksilenol en çok kullanılan antiseptik maddelerdendir. Cerrahi el yıkama tipinde de antiseptikli solüsyonlar tercih edilmelidir.

Ellerin sabunlarla, antiseptik maddelerle devamlı temas etmesi neticesinde ciltte kuruma ve tahriş ileri derecelerde de dermatit durumları gözlenebilir. Derideki hasarı, yıpranmayı ve kurumayı önlemek amacıyla yumuşatıcılar kullanılabilir. Bu amaçla gliserin, propilen glikol, sorbitollü kremler veya losyonlar kullanılabilir.

Ağız ve diş sağlığının korunması amacıyla diş macunu, diş temizleme tozu ve ağzın yıkanmasını sağlayan solüsyonlar (gargara) kullanılmaktadır. Bu kullanılan temizlik ürünleri ile dişler, diş etleri, ağız içindeki anatomik oluşumlar ve mukozanın korunması sağlanır.

Vücudun temizliği banyo yapılarak sağlanır. Banyoda kullanılan temizlik maddeleri, sabun veya duş jelidir.

Saçlar ve saç derisinin yağ, kir, kepek, toz gibi kirleticilerden arındırılması amacıyla saçların yıkanması gerekmektedir. Bu amaçla kullanılan temizlik maddeleri, sabun ve şampuanlardır.