Ünite 6: İnternet ve Elektronik Ticaretin Hizmet Ekonomisi İtibarıyla Analizi

Giriş

Bilgisayar, yazılım ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmeler, bilgi edinme ve mübadele araçlarını da değiştirmiş, yeni yöntem ve araçların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Günümüzde 7 milyar olan dünya nüfusunun üçte birinin internet kullandığı görülmektedir. internet kullanmakta olan bu nüfusun %45’ini 25 yaş altındaki gençler oluşturmaktadır. Önceki dönemlerde mektup, telefon ve faks yoluyla yapılan bilgi aktarımı ve iletişim internet üzerinden hızlı bir biçimde gerçekleştirilmektedir. Bu iletişim teknolojileri maliyetleri azaltmış, tüketicilere de daha düşük fiyatlar ile çok daha fazla seçenekten yararlanma olanağı sağlamıştır. Bu gelişme eğitim-öğretim hizmetleri, bilgi aktarımı, alımsatım işlemlerinden boş zaman etkinliklerine kadar geniş bir yelpazede etkisini göstermektedir.

İnternet’in Tarihçesi

İnternet ilk olarak 1960 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde keşfedilmiştir. Dört üniversitenin birbirleriyle bağlandıkları bu ağa ARPANET adı verilmiştir. 90’lı yıllara gelinceye değin, gittikçe genişleyen ve birbirlerine entegre edilen ağlar sayesinde gelişimini sürdürmüştür.

İlk etapta elektronik posta gönderimi ve ağlar vasıtasıyla iletişim kurma amaçlarıyla kullanılmıştır. İlerleyen yıllarda daha fazla bilgi paylaşımına olanak sağlayan web sayfalarının yaygınlaşması söz konusu olmuştur. Web sayfaları, internetin ticari alanda kullanılmaya başlanmasına ön ayak olmuştur.

İnternet aracılığı ile bankacılık işlemlerinin yapılması ve çevrimiçi alışveriş gibi faaliyetlerin 1994 yılında başladığı görülmektedir. İnternet ile küresel bilgi ağının oluşturulması ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler (uydu teknolojileri, fiber optik kablo sistemi gibi) elektronik ticaretin yaygınlaşmasında etkili rol oynamıştır.

Elektronik Ticaretin Tanımı ve Araçları

Elektronik ticaret; telefon, faks ve internet gibi telekomünikasyon araçları kullanılarak ürünlerin üretilmesi, tanıtılması, satılması, sigortalanması, dağıtılması ve ödemelerin yapılması faaliyetleri olarak tanımlanabilir.

İnternetin elektronik ticarette kullanılmasından önce, televizyon ve telefon gibi diğer araçların kullanılageldiği bilinmektedir. Bu açıdan, elektronik ticareti internet doğurmamış; diğer araçlara oranla sağladığı kolaylıklar ile elektronik ticaretin daha da gelişip yaygınlaşmasına vesile olmuştur.

Telefon, faks, televizyon ve internet e-Ticarette kullanılan başlıca araçlardır. Faks interaktif iletişim gerektiren durumlarda yetersizdir. Telefon, elektronik ticarette ilk kullanılan araçlardan biri olmuştur. Taşınabilir telefonların (cep telefonu) giderek yaygınlaşması ile beraber sabit telefon kullanımı tüm dünya ülkelerinde yıllar içerisinde düşüş göstermiştir. Taşınabilir telefon teknolojilerindeki gelişmelerin elektronik ticaretin kullanımını artıracağı öngörülmektedir.

Elektronik ticarette kullanılan diğer bir telekomünikasyon aracı da fakstır. Ses ve görsel materyallerin iletimine ve interaktif (eşzamanlı) iletişime olanak tanımaması faksın en büyük dezavantajlarıdır.

Televizyon, reklamlar aracılığı ile elektronik ticareti doğrudan olmasa da dolaylı olarak etkilemektedir. Televizyon üzerinden alışverişin yapılması, telefon da kullanılarak ancak birden çok aşamada gerçekleştirilebilmektedir. Ayrıca, stüdyo ve eleman gereksinimi de maliyeti artırmaktadır.

Bankamatik (ATM) ve kredi kartları, e-Ticarette kullanılan diğer araçlardandır. Özellikle kredi kartlarının yaygın kullanımı e-Ticarette de görülmektedir.

Elektronik ticaret için en önemli araç şüphesiz internettir. İnternet kullanımı tüm dünyada hızla artmakta, internet abonelerinin sayısı da benzer şekilde artış göstermektedir (S:104, Çizelge 6.2 ve S:165, Çizelge 6.3).

İnternet ve Elektronik Ticaret

Bir ürünün üretiminden tüketiciye teslimine kadar sadece internet kullanılarak elektronik ticaret yapılması mümkündür. Buna verilecek en iyi somut örneklerden biri amazon.com adlı e-Ticaret şirketidir.

İnternet, daha önce sayılan diğer araçlara göre e-Ticaret için daha güçlü bir potansiyele sahiptir. Bundaki en büyük etken; ses, görüntü, metin ve hatta videoların eşzamanlı olarak iletilmesine olanak sağlamasıdır.

İnternet, geçmişte ticareti yapılamayan birçok hizmetin ulusal ve uluslararası düzeyde ticaretinin yapılmasına da olanak sağlamıştır. Bu hizmetlere; sağlık, mimarlık, hukuk danışmanlığı, seyahat, muhasebe ve eğitim örnek verilebilir.

İnternetin e-Ticarette sağladığı bir diğer olanak ise ticari faaliyetlerin bir kısmının ya da tamamının ofis gereksinimi olmadan uzaktan yürütülebilmesidir. Böylece hem maliyet hem de zaman konusunda avantajlar elde edilebilmektedir.

Elektronik Ticaretin Gelişmesini Etkileyen Unsurlar

Singapur, tüm ticari faaliyet sürecini elektronik ortamda gerçekleştiren ilk ülkedir. Bu ülkede ithalat ve ihracatın %98 oranında elektronik ortamda gerçekleştirildiği bilinmektedir. Diğer gelişmiş ülkeler de, Singapur’un uyguladığı sistemi kullanmaya başlamıştır.

Bilgi ve iletişim teknolojilerinin tüm dünya ülkelerindeki ivmeli gelişimi ile birlikte elektronik ticaret faaliyetleri de hızlı bir artış göstermiştir.

Sunulan internet hizmetlerinin maliyetleri öncelikli olarak haberleşme altyapısının finansal maliyetlerine bağlı olmaktadır. Artan internet kullanımı ile beraber mevcut altyapılarda kapasite artırımına gidilmesi söz konusu olmaktadır.

İnternet kullanımının fiyatlandırılmasında sınırsız kullanıma karşılık sabit fiyat uygulamasının yaygın olduğu bilinmektedir. Bu fiyatlandırma kullanıcılar açısından maliyet anlamında olumlu olmakla beraber, hatlarda yaşanan yoğunluklar sebebiyle olumsuz etki yaratmaktadır.

Etkin kaynak kullanımı ve hatlardaki yoğunluğun önüne geçilmesi amacıyla, kullanıma dayalı internet fiyatlandırılması gündeme gelmiştir. Bu fiyatlandırma, tüketiciler açısından mali anlamda iyileşme sağlamıştır; ancak muhasebe ve faturalandırma faaliyetlerinin maliyetini artırmıştır.

İnternet hizmetlerinin altyapısında rekabetin oluşması ve yeni sunucuların piyasada yerini alması ile e-Ticaretin gelişim gösterdiği söylenebilir. Elbette bunun için sunucu maliyetlerinin mümkün olduğunca düşürülmesi ve kullanıcılar açsısından faydaların maksimize edilmesi gerekmektedir.

Anılan rekabet özellikle ABD gibi gelişmiş ülkelerde daha fazla olmuştur. Buna rağmen, az gelişmiş ülkelerde ise altyapı yetersizliklerinden dolayı benzer bir rekabet yoktur. Dolaysıyla, rekabetin artırılması ve fiyatların düzenlenmesine yönelik önlemlerin alınması gerekmektedir.

Kullanıcı taleplerinin artması ile birlikte internet hizmetlerinin gelişmesi söz konusu olmaktadır. Bu da şüphesiz e-Ticaretin de gelişmesine önemli katkı sağlamaktadır.

Yeni kullanıcıların artması ile birlikte, ağdaki kullanıcı potansiyeli artış göstermekte; bu durum hem mevcut hem de yeni kullanıcılar için faydalı olmaktadır.

İnternet hizmetlerindeki talepler, sunulan fiyatlara bağlı olmaktadır. Maliyetlerin düşmesi ile beraber internet hizmet talepleri artış göstermektedir.

Donanım ve yazılım fiyatlarındaki düşüş, internet hizmetlerine olan talebi artırmaktadır. Özellikle internet üzerinden e-Posta ve faks gönderimi ile uygun fiyata telefon görüşmelerinin dahi yapılabilmesi bu talep artışında önemli rol oynamaktadır.

Talep artışına etki eden bir diğer faktör ise internete bağlanma teknolojilerinden olan ADSL (Asymetric Digital Subscriber Line) ücretlerinin düşüş göstermesidir.

Elektronik Ticaretin Önemli Olduğu Alanlar

Elektronik Ticaretin Kullanıcı Sanayiler Açısından Önemi

İnternet, sağladığı interaktif iletişim kolaylıkları sayesinde yeni iş fırsatlarının ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Öte yandan, bilgisayarlar arasındaki hızlı ve etkili bilgi aktarımı sayesinde internet hem en etkili e-Ticaret aracı haline gelmiş; hem de e-Ticaretin gelişmesine önemli katkılar sağlamıştır.

İnternetin kullanıcı sanayi dalları üzerinde iki önemli etkisi vardır. Bunlar; piyasa yapısına ve ürünün tasarımından satışına kadar geçen arz sürecine olan etki şeklinde özetlenebilir. İnternetin bu iki önemli etkisi, daha ucuz ve hızlı bilgi aktarımına ve etkili iletişime olanak sağlayarak maliyetleri düşürmektedir.

İnternet, küçük ölçekli firmalara, büyük ölçekli firmalar ile rekabet etme olanağı sağlamaktadır. Bu durum, firmaların internet kullanarak faaliyetlerini daha düşük maliyetlerle gerçekleştirmeleri ile mümkün olabilmektedir. Ayrıca, firmalar internet sayesinde tüketicilerin değişken taleplerine daha hızlı ve etkili cevaplar verebilmektedir. Bunlara ek olarak, internet firmalara daha hızlı ürün tasarımı ve piyasa araştırması yapma olanağını da sağlamaktadır.

İnternet, bilgi aktarımının daha düşük maliyetler ile yapılabilmesini sağlaması açsısından firmaların dikey boyutlarını etkileyebilmektedir. Bu etki bazı durumlarda dikey bütünleşme şeklinde olmakta iken, bazı durumlarda ise aksine dikey parçalanma şeklinde olmaktadır.

İnternet, evden kolayca alışveriş yapabilme imkânı sunması açısından perakende satış sektörünü de olumlu anlamda etkilemiştir. İnternetin giderek daha da yaygın hale gelmesi ve artan bilgi yoğunluğu ile beraber, yeni bir bilgi işleme endüstrisi ortaya çıkmıştır.

İnternet ile piyasalara giriş yapmak daha az sermaye gerektirdiğinden, küçük ve orta ölçekli firmaların diğer büyük firmalarla rekabet edecek şekilde var olmalarının önü açılmıştır. İnternet ayrıca bu gibi firmalara daha uygun maliyetler ile etkili tanıtım yapma (reklam) fırsatı sunmaktadır.

Yukarıda vurgulanan kolaylıkların yanında, internet ile piyasalara kolayca girişin pek mümkün olmadığı bazı sektörler de olmaktadır. Bu sektörlere özellikle çevrimiçi müzik satış piyasaları örnek verilebilir.

İnternet yalnızca ulusal değil, uluslararası düzeydeki e-Ticaretin ve rekabetin de artmasına katkı sağlamaktadır. Bu katkıdaki en büyük pay, bilgi ve iletişimin internet kanalı ile hızlı ve etkili akışıdır. Gelecekte e-Ticaret hacminin daha da artacağı öngörülmektedir.

Hizmet Ticareti Açsısından İnternetin ve Elektronik Ticaretin Önemi

İnternet, tüm dünyada hizmet ticaretinin gelişmesinde etkili olmuştur. Özellikle eğitim, kamu ve sağlık hizmetlerinde elektronik ticaretin; dolayısıyla internetin önemi giderek artmaktadır.

İnternet kullanımı tüm dünyada çok hızlı bir biçimde yaygınlaşmaktadır (S:111, Çizelge 6.4 ve Çizelge 6.5). Bu yaygınlaşma, internetin hizmet ticareti açsından ne denli önemli olduğunun altını çizmektedir.

İnternetin yaygın kullanımı ile beraber e-Ticaret faaliyetleri çerçevesinde yeni ürünler ve piyasaların ortaya çıkması mümkün olmuştur. İnternet, ekonomide muazzam bir etkileşime olanak sağlamış, firmaların işbirliği yapmalarını teşvik etmiş ve insanların zaman ve mekândan bağımsız olarak iletişim kurmalarına fırsat tanımıştır.

e-Ticaret ile birlikte tüketicilerin ekonomideki rolü artmış, tüketiciler ürünlerin üretim ve tasarımlarında etkili olaya başlamamışlardır. Başta Avrupa Birliği olmak üzere, gelişmiş ülkeler e-Ticaretin geliştirilmesi için birtakım yasal düzenlemeler yapmışlardır. e-Ticaret, özellikle bilgi aktarımı ve bu bilgilerin üretildiği finans, eğlence, seyahat firmaları gibi sektörler üzerinde etkili olmaktadır.

e-Ticaret ile birlikte, özellikle dağıtım maliyetlerinin düştüğü görülmektedir. Başta bankacılık hizmetleri olmak üzere, uçak bileti ve yazılım satışı gibi sektörlerde de bu maliyet düşüşü belirgindir. Ayrıca e-Ticaret ile birlikte elektronik ödeme sistemleri de artış göstermiş ve bu artış ile kazanç sağlanmıştır. e-Ticaret, dağıtım sektörlerini istihdam açısından doğrudan etkilemektedir. Öte yandan, bilgi ve iletişim teknolojileri ile ilişkili reklam, tanıtım vb. gibi sektörlerin istihdamını da dolaylı olarak etkilemektedir. Bilgiye dayalı hizmet sektörlerinin gelişmesi ile birlikte, çevresel zararların da azaltacağı belirtilmektedir.

Elektronik Ticarette Altyapı ve Yasal Çerçevenin Önemi

e-Ticaretin gelişmesi için ilgili sektörler ve hükümetler tarafından etkili bir piyasa mekanizmasının oluşturulması gerekmektedir. Bu hususta özellikle hükümetlerin gerekli yasal düzenlemeleri yapması büyük önem taşımaktadır.

Gerek tüketiciler gerekse hizmet sunan sektörler açısından, internet üzerinden yapılacak e-Ticaretin yasal bir zemine oturtulması için gerekli koşullar sağlanmalıdır. Bu koşulların başında güvenlik ve gizliliğin sağlanması gelmektedir.

Güvenlik anlamındaki ilk düzenlemeler, 1997 yılında elektronik alışveriş güvenliği (Secure Electronic Transactions) standartlarının belirlenmesi olmuştur. Bu hususta 2000 yılında ülkemizde de gerekli düzenlemeler yapılmıştır.

Altyapının gelişmesi ile beraber daha uygun fiyatların sunulması söz konusu olabilecek; bu durum da gelişmekte olan ülkelerin bilgi iletişim teknolojilerinden gelişmiş ülkeler ile aynı düzeyde yararlanmasına olanak sağlayacaktır. Böylece, internetin yayılması ve e-Ticaretin gelişmesini olumsuz etkileyen faktörler azaltılmış olacaktır.

Sonuç olarak, küresel çapta yüksek standartlardaki altyapı ve yasal düzenlemeler ile daha hızlı ve güvenli bir iletişim ağı mümkün olacaktır. Bu da e-Ticaretin ülkeler arasında artmasına ve gelişmekte olan ülkelerin de bu sektörde söz sahibi olmasına olanak sağlayacaktır.

Elektronik Ticarette Vergilendirme Sorunu

İnternet ve e-Ticaret için vergilendirmede göz önünde bulundurulması gereken en önemli hususlar vergilerin basit ve uygulanabilir olması ile amacından sapmaya mahal vermeyecek nitelikte olmalarıdır.

OECD tarafından belirlenen, e-Ticarete ilişkin vergilendirmede dikkate alınması gereken temel kural ve hükümler şu şekilde özetlenebilir:

• Mükellefler için basit; kurumlar açısından bürokratik maliyeti düşük olmalıdır.
• Mükellefler için adil olmalı, benzer alışverişler için oran ve biçim aynı olmalıdır.
• İktisadi sapmaya sebep olacak kurallardan kaçınılmalıdır.
• İşletmeler vergi uygulamalarından ziyade ticari kaygı ile teşvik edilmelidir.
• Yerel vergi sisteminin diğer ülkelerin sistemlerine uyumlu olması sağlanmalıdır.
• Vergilerin, işletmenin teknolojik ve ticari gelişmelere uyumuna engel olmayacak nitelikte olması sağlanmalıdır.

Özellikle yerel vergi uygulamalarının uluslararası bir standarda göre belirlenmesi, ülkeler arasındaki uyumu ve işbirliğini da artıracaktır. İnternet ve e-Ticarete ilişkin vergilendirmelerin, yukarıda özetlenen kurallara uygun olarak belirlenmesi büyük önem taşımaktadır.