Ünite 5: Uluslararası Hizmet Ticareti, Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS) ve Etkileri

Hizmetler Sektörüne İlişkin Görüşlerin Evrimi

Hizmetler sektörüne ilişkin ilk görüşler Colin Clark ve Alan Fisher’a aittir. Clark ve Fisher ekonomilerin içinden geçtiği evrim sürecinin aşamalarını;

1. Tarım, hayvancılık ve madencilik,
2. Sınai ekonomi ve
3. Hizmet ekonomisi olarak belirlemişlerdir.

Birinci aşama, tarım, hayvancılık ve basit biçimiyle madenciliğe dayanmaktadır. İnsanlık tarihinde uzun bir zaman dilimini kapsayan bu aşama, yerini imalatın ön plana geçtiği sınai ekonomilere bırakmaktadır. Üçüncü aşama ise hizmet ekonomisi aşaması olup 20. yüzyılda dünya gündemine girmiştir.

Hizmet ekonomisine geçiş, imalat sanayiinin yüksek gelir seviyesine ulaşması sonucu gerçekleşmiştir. Hizmetler genellikle gelir esneklikleri yüksek faaliyetlerden oluştuğundan, sınai gelişme bir noktadan sonra hizmetler sektörünün gelişmesini hızlandırmaktadır.

Bu üç sektör modeline dayanan geleneksel görüşe göre ekonomik büyüme üzerinde engelleyici etki yaratan, hizmetlerin daha düşük verimlilik düzeylerine sahip olması ve teknik gelişmelerden diğer sektörlere göre daha az etkilenmesidir.

Ancak bu geleneksel görüşler, zaman içerisinde hizmetler sektörü içerisinde yer alan birçok faaliyetin kendi başına iktisadi gelişme sürecini etkileyen girdiler olduğunun anlaşılmasıyla değişmiştir. Finans, iletişim, enformatik, pazarlama, taşımacılık, reklam, dağıtım bu olgunun başlıca örnekleridir.

Hizmetler Sektörünün Konumu

Eylül 1986’da başlayan ve 15 Aralık 1993 tarihinde tamamlanan Uruguay Müzakereleri sonrasında varılan anlaşma sonucu kurulan ve 1.1.1995’te yürürlüğe giren Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), hukuki zemine oturmuş ve yaptırım gücü artmış olarak ve aynı zamanda daha önce serbestleşme kapsamına giren sanayi ürünleri ticaretine ilave olarak tarım, tekstil ve hizmet ürünleri ticareti ile birlikte fikri mülkiyet haklarını da bünyesine katarak Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşmasının (GATT) yerine geçmiştir.

DTÖ “hizmetler” başlığı altında 12 sektör ve 155 alt sektöre yer vermektedir. Söz konusu sektörler aşağıda sıralanmıştır:

• İş hizmetleri
• İletişim hizmetleri
• İnşaat ve mühendislik hizmetleri
• Dağıtım hizmetleri
• Eğitim hizmetleri
• Finansal hizmetler
• Çevreye ilişkin hizmetler
• Sağlık hizmetleri
• Turizm ve seyahat hizmetleri
• Rekreasyonel, kültürel ve sportif hizmetler
• Ulaştırma hizmetleri
• Diğer hizmetler

Günümüzde hizmetler sektörünün dünya ekonomisindeki payı sürekli yükselirken, hizmet ticaretinin de dünya ticaretindeki ağırlığı ve önemi giderek artmaktadır.

Hizmet Ticaretinin GATT Gündemine Girmesi

Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS), GATT Uruguay Turu Müzakerelerinin en önemli sonuçlarından biridir. Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS), DTÖ’nün kapsamına girmekte ve uluslararası hizmet ticaretinin serbestleştirilmesi ile ilgili ilkeleri ve yükümlülükleri belirlemektedir.

Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade-GATT) 1 Ocak 1948 tarihinde yürürlüğe girmiştir. GATT çerçevesinde, 1986’da Uruguay’da başlayan 8. Çok Taraflı Ticaret Görüşmelerinde, mallardan sonra hizmetlerin de serbestleştirilmesi müzakerelerine geçilmiştir ve Uruguay Turu’nda alınan kararlar üye ülkelerin hükümetleri tarafından 12-15 Nisan 1994 tarihinde imzalanmış ve Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (GATS) 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Anlaşma mal ticaretine ilişkin temel kuralları hizmet ticaretine uygulamayı amaçlamakta ve üç ana parçadan oluşmaktadır:

1. Anlaşma kapsamı ile hak ve yükümlülüklerin yer aldığı Genel Çerçeve.
2. Uluslararası hizmet ticaretine ilişkin sektörel Ekler
3. Anlaşma kapsamını tanımlayan ve Anlaşma’ya imza koyan ülkelerin hizmet ticaretinin serbestleştirilmesi doğrultusunda sunduğu ayrıntılı taahhütleri içeren listeler.

GATS’ın önemi, iki özelliğinden kaynaklanmaktadır. Bunların;

• Birincisi, anlaşmanın öngördüğü çok taraflı hak ve yükümlülüklerin, yabancı doğrudan yatırımlar, zorunlu mesleki nitelikler, kişilerin ve elektronik verilerin ulusal sınırlar ötesi hareketini de içerecek biçimde geniş bir alanda uygulanacak olmasıdır.
• İkincisi ise, hava trafik hakları ve ticari amaç içermeksizin, kamu faaliyetleri için satın alınan hizmetlerin kamu kuruluşları tarafından edinilmesi ile ilgili kanun, düzenleme ve koşullar dışındaki tüm hizmet sektörlerini kapsamasıdır.

GATS, hizmet ticaretinin 4 ana arz biçimi olduğunu belirtmektedir:

a. Sınır-aşırı hareket yoluyla arz,
b. Tüketicilerin hareketi yoluyla arz,
c. Ticari varlık oluşturulması yoluyla arz,
d. Gerçek kişilerin hareketi yoluyla arzdır.

GATS, bir istisna dışında, uluslararası ticarete konu olan ve hem özel hem de kamu tarafından arz edilen hizmetlerin tamamını kapsamaktadır. İstisna, kamu kurum ve kuruluşlarının, devletin işlevlerinin yerine getirilmesine yönelik olarak sunduğu hizmetlerdir. Anlaşma’nın ilk maddesinde yer alan bu tür işlemler, Hükümet Alımları Anlaşması kapsamına girmektedir.

GATS, hizmet ticaretinin serbestleştirilmesine ilişkin bazı Ek’ler içermektedir. Sektörel bazda görüşmelerin hangi alanlarda süreceği belirtilen bu Ek’ler, bazı yeni kuralları da kapsamakta ve GATS’ın ayrılmaz bir parçasını oluşturmaktadır. Bunlar aşağıda sıralanmıştır:

1. Finansal hizmetlere ilişkin ek
2. Gerçek kişilerin hareketine ilişkin ek
3. Telekomünikasyona ilişkin ek
4. Temel telekomünikasyona ilişkin ek
5. Deniz taşımacılığına ilişkin ek
6. Hava taşımacılığına ilişkin ek

Finansal hizmetlere ilişkin ek: Buna göre, hükümetin yetki alanına giren para politikası, sosyal güvenlik işlemleri, devlet adına ya da devlet güvencesiyle devletin mali kaynakları kullanılarak gerçekleştirilen faaliyetlerin, GATS kapsamına alınmadığı ve taraf ülkelerin finansal sistemin istikrarını korumak amacıyla bazı önlemler alabileceği belirtilmektedir. Bununla birlikte, Anlaşma’nın yürürlüğe girmesinden sonra 60 gün içinde tarafların, serbestleştirme taahhütlerini geri çekme ya da değiştirme hakkını kullanabileceğini ifade etmektedir.

Gerçek kişilerin hareketine ilişkin ek: Buna göre, yalnız özel taahhütler arasında bulunan hizmetlerin sunucularının geçici ikamet koşulu altında girişli durumunda uygulanabilecektir.

Telekomünikasyona ilişkin ek: Buna göre, GATS’ın; kablolu dağıtım, radyo ve TV programları yayınına ilişkin olanlar dışında, kamu haberleşme ağına giriş ve hizmetlerden yararlanılmasını etkileyen tüm önlemlere uygulanacağını hükme bağlamaktadır.

Temel telekomünikasyona ilişkin ek: Buna göre, uzun mesafeli temel ve uluslararası haberleşme hizmetlerine ilişkin En Çok Kayırılan Ülke (MFN) istisnalarının, sektörel görüşmeler sonrası alınan kararların yürürlüğe girdiği tarihte veya görüşmelerin sonuçsuz kalması durumunda uygulanacağı, ancak bu durumun özel taahhütleri kapsamayacağı belirtilmiştir.

Deniz taşımacılığına ilişkin ek: Buna göre, söz konusu hizmetin; uluslararası gemicilik, liman olanakları ve yardımcı hizmetleri de kapsaması öngörülmektedir.

Hava taşımacılığına ilişkin ek: Buna göre, hava taşıt araçlarının bakım ve onarımı, hava taşımacılığının satışı ve ticarileştirilmesi ve bilgisayarlı rezervasyon sistemlerini etkileyebilecek önlemler GATS’ın kapsamına dahil edilmiştir.

Taahhüt listeleri, GATS’ın ayrılmaz bir parçası olup taraf ülkelerin, hizmet ticaretinin serbestleştirilmesine ilişkin özel yükümlülüklerini içerir. “Pazara giriş” ve “Ulusal muamele” ilkelerinin, 12 hizmet alt sektörü ve 155 faaliyet dalında hangi koşul ve sınırlamalara bağlı olarak uygulanacağı, bu listelerde yer alır.

Özel taahhütlerin pazara giriş ve ulusal muamele üzerindeki etkileri aşağıdakilerin bir fonksiyonu olacaktır:

1. Her bir listede yer alan hizmet sektörü ve altsektörleri
2. Hizmetlerin dört ana sunum biçiminden hangilerinin listelere konduğu
3. Pazara giriş ve ulusal muameleye ilişkin koşullar
4. Objektif kriterleri belirlemeksizin “ekonomik ihtiyaçların” testi
5. MFN muafiyetlerinin sayısı.

Ülke taahhütlerinin büyük bölümü “ticari varlık” biçimini alan hizmet sunumunu içermekte ve yabancı yatırımların hizmetler sektörüne çekilmesini amaçlamaktadır.

Türkiye’nin GATS kapsamında sunmuş olduğu taahhüt listesi, kapsamlı ve ileri düzeyde serbestleştirme hedefleyen bir belgedir. Özel taahhütler, 155 hizmet dalından 72’sine denk düşmektedir ve kapsama oranı %46,6 olup, %18 olan GOÜ ortalamasının çok üzerindedir. Ancak bu durum, 72 hizmet alt sektörünün tam anlamıyla serbestleştirileceği anlamına gelmemektedir. Pazara giriş ve ulusal muameleye ilişkin koşul ve nitelikler, serbestleşmenin sınırını da çizmektedir.

Genel olarak, GATS ile özellikle eğitim, sağlık, enerji, iletişim, ulaşım, tüm mühendislik-mimarlık hizmetleri, çevre hizmetleri, belediye hizmetleri, muhasebe ve müşavirlik hizmetleri, sosyal güvenlik ve sigorta hizmetleri, kültür-sanat alanları ve turizm uluslararası piyasaya açılmıştır.

Hizmet Ticaretine İlişkin Çok-Yanlı Görüşmeler

GATS Anlaşması, Hizmet Ticareti Konseyi’nin, 2000 yılında genel bir görüşme turu başlatmasını öngörüyordu. Ancak sektör bazında hizmet ticaretinin serbestleştirilmesine ilişkin görüşmeler çok daha önce başlatılmıştır.

Finansal hizmetlere ilişkin görüşmelerin ilk aşaması Temmuz 1995’te sonuçlanmıştır. Görüşmeler sırasında ABD bankacılık ve diğer mali hizmetlerde, diğer ülkelerin sağladığı yararların, ABD için aynı düzeyde gerçekleşmeyeceğini ve diğer ülkelerin serbestleşme tekliflerini yetersiz bulduğunu gerekçe göstererek tekliflerini geri çekmiştir. Bunun üzerine ABD’nin muafiyetlerinin kapsamı genişletilmiştir.

Türkiye’nin ileri düzeyde serbestleşme teklifleri verdiği finansal hizmetlerde; yabancı finansal kuruluşlara izin, sigorta şirketleri ile bankaların şube ve iştiraklerinde, yabancı katılım düzeyinin yeniden ayarlanması, finansal kuruluşların yöneticilerinin çalışılan ülkede yerleşik olması ya da o ülkenin vatandaşlık koşulunun kaldırılması, yabancı bankaların çek-kliring ve çözüm sistemine katılımı konularında mesafe alınmıştır.

Gerçek kişilerin dolaşımına ilişkin ilk görüşmeler 28 Temmuz 1995’te tamamlanmış, sonuçları bir protokole bağlanmış, söz konusu protokol Ocak 1996 sonunda yürürlüğe girmiştir. Taraf ülkeler yabancı gerçek kişilerin kendi ülkelerindeki geçici ikamet sürelerini en çok 5 yıl ile sınırlamakta ve dolaşım hakkını üst düzey yöneticiler ve uzmanlarla kısıtlamaktadır.

Temel telekomünikasyon hizmetleri (ses, faks, telgraf, data, mobil telefon, çağrı, kablolu TV, kiralık kanal) görüşmeleri uzun yıllar almış, 15 Şubat 1997’de hazırlanan Protokol ve Ekleri ile sonuçlanmış, katılımcı 63 ülke taahhütlerini sunmuştur. Bunların yarıdan fazlası GOÜ’dür. 2000 yılı itibarıyla 79 üye ülke telekomünikasyon piyasalarını rekabete açmış ve en az bir sektörde serbestleşme taahhüdünde bulunmuştur.

Deniz taşımacılığıyla ilgili görüşmeler, karşılaşılan sorunlar nedeniyle hedeflenen tarihte sonuçlandırılamamış, bir süre askıya alınmıştır. Bu durumun nedeni, ABD’nin başta AB ve Japonya olmak üzere diğer ülkelerin serbestleşme tekliflerini yetersiz bulmasıdır. Daha sonra, konunun 2000 yılında başlayacak hizmet ticareti görüşmelerinde ele alınması kararlaştırılmıştır. Ancak hizmet ticaretine ilişkin sektörel gelişmelerin 2005’de dondurulması nedeniyle deniz taşımacılığı alanında da yeni bir gelişme kaydedilmemiştir.

GATS’ın en belirgin yanı, hizmet ticaretine sağlamış olduğu serbestleşme derecesi değil, çok taraflı ticaret hakları ve yükümlülüklerinin kapsamını, yabancı doğrudan yatırımların çeşitli yönleri, mesleki nitelikler ile kişilerin ve elektronik verilerin sınır aşırı hareketini de içine alacak biçimde genişletmiş olmasıdır. GOÜ, kısmen de olsa geçmişte GATS’a yönelttikleri bazı eleştirileri muhafaza etmektedir. Bunların biri, bebek endüstrilerden (hizmet faaliyetleri dahil) bazılarının gelişmesi üzerinde yaratacağı olumsuz etkidir. Yatırımcıları, mevduat sahiplerini vb. korumak, finansal sistemin bütünlük ve istikrarını muhafaza etmek amacıyla önlemler alıp alamayacağıdır. Küçük ve borçlu ülkelerin uluslararası bankalar karşısında bu güce sahip olabilecekleri kuşkulu görülmektedir.