U¨nite 5: Yargı O¨rgu¨tu¨

Giris¸

Bir devlette yasama, yu¨ru¨tme ve yargı olmak u¨zere u¨c¸ erk bulunmaktadır. Bu erklerin birbirini denetlemesi ve dengelemesi amacıyla bu u¨c¸ erk ayrı ayrı kurumlarda toplanmıs¸tır. Yargının, bireylerin hak ve hu¨rriyetlerini gu¨vence altına alabilmesi ic¸in yasama ve yu¨ru¨tmeden bagˆımsız olması gerekir. Yargı is¸levi, Anayasa geregˆince (Anayasa m. 9) bagˆımsız ve tarafsız mahkemeler aracılıgˆıyla yerine getirilir. Mahkemeler, hukuki statu¨ itibariyle devlet kurulus¸udur ve devlete ait olan yargı is¸levini yerine getirir. Mahkemelerin yargı is¸levini yerine getirmesi dogˆrudan dogˆruya devletin yargısal faaliyetidir.

Anayasa Yargısı

Anayasa yargısı, Anayasa’nın 146 ve devamı maddelerinde du¨zenlenmis¸tir. Anayasa yargısında tek mahkeme, Anayasa mahkemesidir. Anayasa mahkemesi, 6216 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Kurulus¸u ve Yargılama Usulleri Hakkındaki Kanunla du¨zenlenmis¸tir. Anayasa mahkemesinin iki o¨nemli go¨revi bulunmaktadır. Anayasa Mahkemesi, kanunların, Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin ve Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet MeclisiI·c¸tu¨zu¨gˆu¨nu¨n Anayasaya s¸ekil ve esas bakımlarından Danıs¸tay, idari ve yargısal go¨revlerini kurul olarak yerine getirir. Danıs¸tay’ın 14 dava ve 1 idare olmak u¨zere 15 dairesi bulunur (2576 s. Kanun m. 13/I).uygunlugˆunu denetler ve bireysel bas¸vuruları karara bagˆlar. Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin s¸ekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılıgˆı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesinde dava ac¸ılamaz.

Anayasa mahkemesinin kurulus¸u Anayasa’nın 146. maddesinde du¨zenlenmis¸tir. Buna go¨re, Anayasa Mahkemesi on bes¸ u¨yeden kurulur. Anayasa Mahkemesi u¨yeleri on iki yıl ic¸in sec¸ilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi u¨yesi sec¸ilemez. Anayasa Mahkemesi u¨yeleri altmıs¸ bes¸ yas¸ını doldurunca emekliye ayrılırlar. Anayasa Mahkemesi, Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet Meclisi Bas¸kanını, Cumhurbas¸kanı yardımcılarını, bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıs¸tay Bas¸kan ve u¨yelerini, Bas¸savcılarını, Cumhuriyet Bas¸savcı vekilini, Ha^kimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıs¸tay Bas¸kan ve u¨yelerini go¨revleriyle ilgili suc¸lardan dolayı Yu¨ce Divan sıfatıyla yargılar. Anayasa Mahkemesi, iki bo¨lu¨m ve Genel Kurul halinde c¸alıs¸ır. Bo¨lu¨mler, bas¸kanvekili bas¸kanlıgˆında do¨rt u¨yenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Bas¸kanının veya Bas¸kanın belirleyecegˆi bas¸kanvekilinin bas¸kanlıgˆında en az on u¨ye ile toplanır. Anayasa Mahkemesi Yu¨ce Divan sıfatıyla baktıgˆı davalar dıs¸ında kalan is¸leri dosya u¨zerinde inceler. Ancak, bireysel bas¸vurularda durus¸ma yapılmasına karar verilebilir. Mahkeme ayrıca, gerekli go¨rdu¨gˆu¨ hallerde so¨zlu¨ ac¸ıklamalarını dinlemek u¨zere ilgilileri ve konu u¨zerinde bilgisi olanları c¸agˆırabilir ve siyasi^ partilerin kapatılmasına ilis¸kin davalarda, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısından sonra kapatılması istenen siyasi^ partinin genel bas¸kanlıgˆının veya tayin edecegˆi bir vekilin savunmasını dinler (Ana. m. 149).

5982 sayılı Tu¨rkiye Cumhuriyeti Anayasa’sının Bazı Maddelerinde Degˆis¸iklik Yapılması Hakkındaki Kanun ile Anayasa mahkemesine bireysel bas¸vuru hakkı getirilmis¸tir (Anayasa m. 148/III).

I·dari Yargı

I·dari yargı, devlet, belediye, ko¨y gibi idari makamların idari faaliyetleri sebebiyle ortaya c¸ıkan uyus¸mazlıklarla ilgilenen hukuk dalıdır. I·dari yargı, idarenin is¸lem ve eylemlerinden ve genel olarak kamu hukukuna ait faaliyetlerden dogˆan uyus¸mazlıkların c¸o¨zu¨ldu¨gˆu¨ bir yargı dalıdır. I·dari yargı, ilk derece idare ve vergi mahkemeleri; ikinci derece bo¨lge idare mahkemeleri ve en u¨st yargı merci olan Danıs¸tay’dan olus¸ur. Aynı yargı c¸evresinde birden fazla idare veya vergi mahkemesinin faaliyet go¨sterdigˆi hallerde, o¨zel kanunlarda bas¸kaca hu¨ku¨m bulunmadıgˆı takdirde uzmanlas¸manın sagˆlanması amacıyla, gelen is¸lerin yogˆunlugˆu ve niteligˆi dikkate alınarak, mahkemeler arasında is¸ bo¨lu¨mu¨, Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu tarafından belirlenir (2576 sayılı Kanun m. 2). Danıs¸tay, idari^ mahkemelerce verilen ve kanunun bas¸ka bir idari^ yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mlerin son inceleme merciidir. Kanunla go¨sterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

Adli Yargı

Adli yargıda, u¨c¸ as¸amalı bir yargı tes¸kilatı bulunur. Bu sistemin en altında asıl karar merci olan ve hu¨ku¨m veren ilk derece mahkemeleri yer alır. I·lk derece mahkemelerinin u¨zerinde bo¨lge adliye mahkemeleri, bunların da u¨zerinde Yargıtay bulunur. Adli yargı ilk derece mahkemeleri, hukuk ve ceza mahkemelerinden olus¸ur (5235 s. Kanun m. 2). Ceza mahkemeleri ise, asliye ve agˆır ceza mahkemeleri ile o¨zel kanunlarla kurulan digˆer ceza mahkemelerinden olus¸an bir bu¨tu¨ndu¨r. Asliye ve agˆır ceza mahkemeleri genel mahkemeler, o¨zel kanunlarla kurulan digˆer mahkemeler ise, uzmanlık mahkemesi olarak nitelendirilir. C¸ocuk mahkemesi, c¸ocuk agˆır ceza mahkemesi, fikri ve sınai haklar ceza mahkemesi, icra ceza mahkemesi uzmanlık mahkemelerine o¨rnek go¨sterilebilir. Bu mahkemeler, o¨zel kanunlarla go¨sterilen dava ve is¸lerde go¨revlidir.

Adli yargı ilk derece mahkemeleri, hukuk ve ceza mahkemelerinden olus¸ur. Ceza mahkemeleri asliye ceza, sulh ceza ile sulh hukuk hakimligˆi ve uzmanlık mahkemelerinden olus¸an bir bu¨tu¨ndu¨r.

U¨lkemizde adli yargı ilk derece mahkemeleri, 5235 sayılı Adli Yargı I·lk Derece Mahkemeleri ile Bo¨lge Adliye Mahkemelerinin Kurulus¸, Go¨rev ve Yetkileri Hakkındaki Kanun ile du¨zenlenmis¸tir. I·lk derece mahkemeleri, bir uyus¸mazlıgˆın c¸o¨zu¨mu¨ ic¸in ilk bas¸vurulması gereken mahkemelerdir.

Sulh hukuk mahkemeleri, 5235 sayılı Kanun geregˆince, her il merkezi ile bo¨lgelerin cogˆrafi durumları ve is¸yogˆunlugˆu go¨z o¨nu¨nde tutularak belirlenen ilc¸elerde (bulundugˆu il veya ilc¸enin adıyla anılan) Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu’nun olumlu go¨ru¨s¸u¨ alınarak Adalet Bakanlıgˆı’nca kurulur (5235 s. Kanun m. 5/I). Sulh hukuk mahkemesinin go¨revleri Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK m. 4, 383) ve bazı kanunlarda (I·cra veI·flas Kanunu m. 180, 183; Kat Mu¨lkiyeti Kanunu m. 34; Tu¨rk Medeni Kanunu m. 87, 598, 609 gibi) go¨sterilmis¸tir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 4. maddesi geregˆince sulh hukuk mahkemesi,

• Kiralanan tas¸ınmazların 9/6/1932 tarihli ve 2004 sayılı I·cra ve I·flas Kanunu’na go¨re ilamsız icra yoluyla tahliyesine ilis¸kin hu¨ku¨mler ayrık olmak u¨zere, kira ilis¸kisinden dogˆan alacak davaları da dahil olmak u¨zere tu¨m uyus¸mazlıkları konu alan davalar ile bu davalara kars¸ı ac¸ılan davalara,
• Tas¸ınır ve tas¸ınmaz mal veya hakkın paylas¸tırılmasına ve ortaklıgˆın giderilmesine ilis¸kin davalara,
• Tas¸ınır ve tas¸ınmaz mallarda, sadece zilyetligˆin korunmasına yo¨nelik olan davalara,
• Bu Kanun ile digˆer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hakimini go¨revlendirdigˆi davalara bakmakla go¨revlidir.

Asliye hukuk mahkemeleri de, 5235 sayılı Kanun dikkate alınarak sulh hukuk mahkemeleri gibi kurulmaktadır. I·s¸durumunun gerekli kıldıgˆı yerlerde asliye hukuk mahkemesinin birden fazla dairesi olus¸turulabilir. Asliye hukuk mahkemeleri, tek hakimli mahkemelerdir. Asliye hukuk mahkemelerinin go¨rev alanı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 2. maddesi ile belirlenmis¸tir.

O¨zel mahkemeler, belirli uyus¸mazlıkları c¸o¨zmek u¨zereo¨zel kanunlarla kurulmus¸ mahkemelerdir. O¨zel mahkemelerin go¨rev alanı, belirli kis¸i veya konular bakımından sınırlanmıs¸tır. Medeni yargı alanında o¨zel mahkemeler asliye, ticaret, kadastro, is¸, icra, tu¨ketici, fikri ve sınai haklar hukuk mahkemesi ve aile mahkemeleri olarak sayılabilir.

Adli yargı ilk derece mahkemelerini du¨zenleyen 5235 sayılı Kanun, aynı zamanda Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin kurulus¸, go¨rev ve yetkilerini de du¨zenlemis¸tir. Bo¨lge Adliye Mahkemeleri, adli yargının ikinci derece mahkemeleridir. Bu mahkemeler, istinaf kanun yoluna bas¸vuru mercileridir, adli yargı ilk derece mahkemeleri ile temyiz mahkemeleri arasında ikinci derece mahkemeleri olarak bulunurlar. So¨z konusu mahkemeler, uyus¸mazlıgˆın maddi ve hukuki yo¨nu¨nu¨ tekrar inceler. Bo¨lge Adliye mahkemeleri; 20 Temmuz 2016 tarihi itibariyle go¨reve bas¸lamıs¸tır. I·stinaf kanun yolu, ilk derece mahkemesi tarafından verilen bir kararın 2. derece bir mahkeme olan Bo¨lge Adliye Mahkemeleri tarafından du¨zeltilmesi, iyiles¸tirilmesi veya iptaline yo¨nelik bir kanun yoludur. I·stinaf kanun yolu, temyizden farklı olarak, davanın hem olgu hem de hukuk bakımından incelenmesini sagˆlar. 5235 sayılı Kanun’un 2. maddesine go¨re bu mahkemeler, bo¨lgelerin cogˆrafi durumları ve is¸yogˆunlugˆu dikkate alınarak belirlenen yerlerde Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu’nun olumlu go¨ru¨s¸u¨ alınarak Adalet Bakanlıgˆı tarafından kurulur.

Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin go¨revlerinin bas¸ında adli yargı ilk derece mahkemeleri tarafından verilen ve kesin olmayan hu¨ku¨m ve kararlara kars¸ı yapılacak bas¸vuruları inceleyip karara bagˆlamak gelir (5235 s. Kanun m. 33/I). Bu mahkemelerin digˆer go¨revi ise, adli yargı ilk derece mahkemesi olarak yargı c¸evresi ic¸erisindeki adli yargı ilk derece mahkemesi hakimleri aleyhine Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na go¨re ac¸ılacak tazminat davalarına bakmaktır. Ayrıca bu mahkemeler, kanunlarla kendilerine verilen digˆer go¨revleri de yapar (5235 s. Kanun m. 33).

Adli yargı alanındaki en yu¨ksek mahkeme Yargıtay’dır ve bu mahkeme temyiz mahkemesi niteligˆindedir. Yargıtay, Anayasa’nın 154. maddesinde o¨ngo¨ru¨lmu¨s¸tu¨r. Yargıtay’ın kurulus¸ ve is¸leyis¸i kanunla du¨zenlenir (Anayasa m. 154/V). Yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun bas¸ka bir adli^ yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mlerin son inceleme merciidir. Kanunla go¨sterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Yargıtay u¨yeleri, birinci sınıfa ayrılmıs¸ adli^ yargı ha^kim ve Cumhuriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından Ha^kimler ve Savcılar Kurulunca u¨ye tamsayısının salt c¸ogˆunlugˆu ile ve 96 Yargı O¨rgu¨tu¨ gizli oyla sec¸ilir. Yargıtay Birinci Bas¸kanı, birinci bas¸kanvekilleri ve daire bas¸kanları kendi u¨yeleri arasından Yargıtay Genel Kurulunca u¨ye tamsayısının salt c¸ogˆunlugˆu ve gizli oyla do¨rt yıl ic¸in sec¸ilirler; su¨resi bitenler yeniden sec¸ilebilirler. Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı ve Cumhuriyet Bas¸savcı vekili, Yargıtay Genel Kurulunun kendi u¨yeleri arasından gizli oyla belirleyecegˆi bes¸er aday arasından Cumhurbas¸kanı tarafından do¨rt yıl ic¸in sec¸ilirler. Yargıtay’ın go¨revleri Kanun’un 13. maddesinde go¨sterilmis¸tir. Buna go¨re Yargıtay’ın go¨revleri s¸unlardır;

• Adliye mahkemelerince verilen ve kanunun bas¸ka bir adli yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mleri ilk ve son merci olarak inceleyip karara bagˆlamak,
• Yargıtay Bas¸kan ve u¨yeleri ile Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcıvekili ve o¨zel kanunlarında belirtilen kimseler aleyhindeki go¨revden dogˆan tazminat davalarına ve bunların kis¸isel suc¸larına ait ceza davalarına ve kanunlarda go¨sterilen digˆer davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakmak,
• Kanunlarla verilen digˆer is¸leri go¨rmek.

Yargıtay Kanunu’nun 15. maddesinde Hukuk ve Ceza Genel Kurullarının go¨revleri belirlenmis¸tir. Buna go¨re;

1. Yargıtay dairelerinin bozma kararlarına kars¸ı mahkemelerce verilen direnme kararlarını inceleyerek karar vermek,

2. A) Aynı veya farklı yer bo¨lge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında uyus¸mazlık bulunursa,

B) Hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında ic¸tihat uyus¸mazlıkları bulunursa,

C) Yargıtay dairelerinden biri; yerles¸mis¸ic¸tihadından do¨nmek isterse, benzer olaylarda birbirine uymayan kararlar vermis¸ bulunursa,

Bunları ic¸tihatların birles¸tirilmesi yoluyla kesin olarak karara bagˆlamak,

3. Yargıtay Bas¸kan ve u¨yeleri, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı ve Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcıvekili ile yargılama go¨revi o¨zel kanunlarınca Yargıtay Genel Kurullarına verilen kis¸ilere ait davaları ilk mahkeme olarak go¨rmek ve hu¨kme bagˆlamak ve ilk mahkeme olarak o¨zel dairelerce verilen hu¨ku¨m ve kararların temyiz ve itiraz yoluyla incelenmesini yapmak,

4. Kanunlarla verilen digˆer go¨revleri yerine getirmek Hukuk ve Ceza Genel Kurulu’nun go¨revleridir.

Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin go¨reve bas¸lamasından sonra temyiz, ilk derece mahkemelerine kars¸ı bas¸vurulan kanun yolu olmaktan c¸ıkmıs¸tır. I·lk derece mahkemesi kararlarına kars¸ı, o¨ncelikle Bo¨lge Adliye Mahkemelerine bas¸vurulacak, buradaki istinaf incelemesinin ardından verilen kararlar aleyhine temyiz yoluna gidilecektir.

Uyus¸mazlık Yargısı

Uyus¸mazlık yargısı, Anayasa’nın 158. maddesinde du¨zenlenmis¸tir. Bu yargı tu¨ru¨, farklı yargı kollarına ait iki yargı yeri arasındaki go¨rev ve hu¨ku¨m uyus¸mazlıklarını ortadan kaldırarak belirsizligˆe son verir. Uyus¸mazlık yargısında go¨revli mahkeme, uyus¸mazlık mahkemesidir. Uyus¸mazlık mahkemesi Anayasa ile go¨revlendirilmis¸, adli ve idari yargı mercileri arasındaki go¨rev ve hu¨ku¨m uyus¸mazlıklarını kesin olarak c¸o¨zmeye yetkili ve kanunla kurulup go¨rev yapan bagˆımsız bir yu¨ksek mahkemedir. Uyus¸mazlık Mahkemesi bir Bas¸kan ile altı asıl, altı yedek u¨yeden kurulur. Uyus¸mazlık Mahkemesi Bas¸kanı, Anayasa Mahkemesince kendi u¨yeleri arasından sec¸ilir. Uyus¸mazlık Mahkemesinin Bas¸kanı, Bas¸kanvekili ve u¨yeleri do¨rt yıl ic¸in sec¸ilir. Do¨rt yılın hesabında go¨reve bas¸lama tarihi esas alınır. Go¨rev su¨resi dolacak olanların yerine, bu su¨renin sona erecegˆi tarihten o¨nceki iki ay ic¸inde; yas¸ haddi nedeniyle emeklilik halinde ilgilinin emekliye ayrılacagˆı tarihten o¨nceki iki ay ic¸inde; go¨rev su¨resi dolmadan bos¸alan yerlere ise bos¸alma tarihinden itibaren iki ay ic¸inde sec¸im yapılır. Go¨rev su¨resi bitenler yeniden sec¸ilebilirler (2247 s. Kanun m. 4).

Hesap Yargısı

Sayıs¸tay, merkezi^ yo¨netim bu¨tc¸esi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal gu¨venlik kurumlarının bu¨tu¨n gelir ve giderleri ile mallarını Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve is¸lemlerini kesin hu¨kme bagˆlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hu¨kme bagˆlama is¸lerini yapmakla go¨revlidir. Sayıs¸tay’ın kesin hu¨ku¨mleri hakkında ilgililer yazılı bildirim tarihinden itibaren on bes¸ gu¨n ic¸inde bir kereye mahsus olmak u¨zere karar du¨zeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolayısıyla idari^ yargı yoluna bas¸vurulamaz. Vergi, benzeri mali^ yu¨ku¨mlu¨lu¨kler ve o¨devler hakkında Danıs¸tay ile Sayıs¸tay kararları arasındaki uyus¸mazlıklarda Danıs¸tay kararları esas alınır. Mahalli^ idarelerin hesap ve is¸lemlerinin denetimi ve kesin hu¨kme bagˆlanması Sayıs¸tay tarafından yapılır.

Sayıs¸tay bas¸kanı Sayıs¸tay’ı yo¨netir ve temsil eder. Sayıs¸tay bas¸kanı, Kurumun en u¨st yo¨neticisi olup genel is¸leyis¸ten sorumludur; kanunlarla verilen go¨revlerin iyi yapılması ve yo¨netimin du¨zenli bir surette yu¨ru¨tu¨lmesi ic¸in gerekli tedbirleri alır (6085 s. Kanun m. 21/I). Daireler, bir bas¸kan ile altı u¨yeden olus¸ur ve bu daireler birer hesap mahkemesidir. Daireler, bir bas¸kan ve do¨rt u¨ye ile toplanır, hu¨ku¨m ve kararlar oy c¸oklugˆuyla verilir (6085 s. Kanun m. 23/I).