U¨nite 3: Hukuk Kurallarının Uygulanması

Hakimin Hukuk Yaratması

Hukuk du¨zenlerinin hic¸biri, hayatın tu¨m olasılıklarını o¨nceden o¨ngo¨rerek hukuki du¨zenlemeler yapamaz. Bunun bir sonucu olarak da kanunlarda az da olsa bos¸luklar bulunabilir. Hukuk kuralının uygulayıcısı olan ha^kimler, kanunda bos¸luk olması durumunda o¨nu¨ne gelen uyus¸mazlıgˆı c¸o¨zu¨msu¨z bırakamaz.

Ha^kim o¨nu¨ne gelen davada karar verirken hukuk kurallarını uygular. Ha^kimin uygulayabilecegˆi bir hukuk kuralının bulunması halinde ortada bu¨yu¨k bir sorun bulunmaz; ha^kim o kuralı somut olaya uygular. Sorun ha^kimin o¨nu¨ndeki Yorum, yorumu yapan organ veya makam bakımından u¨c¸lu¨ bir ayrıma tabi tutulmaktadır.olaya uygulayacagˆı bir hu¨ku¨m bulunamaması halinde ortaya c¸ıkar. Bo¨yle bir durumda ha^kimin tutumu ne olacaktır? Ha^kim o davaya bakmaktan kac¸ınabilecek midir? Ha^kimlerin o¨nlerine gelen olayı mutlaka c¸o¨zmeleri gerekmektedir. Dolayısıyla ha^kimler, hak dagˆıtmaktan kac¸ınamazlar. Uygulanacak bir hu¨ku¨m olmamasına ragˆmen, somut olayla ilgili karar vermek yu¨ku¨mlu¨lu¨gˆu¨ne sahip ha^kimin ne yapması gerekmektedir? Bu sorunun cevabı, ha^kimin o¨nu¨ne gelen olayın o¨zel hukuk ya da kamu hukukuna ait olmasına go¨re verilecektir.

Hakimin Takdir Yetkisi

Ha^kimin hukuk yaratmasından ayrı olarak, o¨nu¨ne gelen olayda takdir yetkisini kullanarak karar verdigˆi durumlar da mevcuttur. Takdir yetkisinin kullanılacagˆı durumlarda ha^kimin uygulayacagˆı bir kanun hu¨kmu¨, yani bir hukuk kuralı bulunmaktadır. Ancak bu kural kendi uygulamas¸artlarını ya da bazı s¸artların gerc¸ekles¸mesi halinde hu¨kmu¨n ne olması gerektigˆini tam olarak bildirmemekte ve bu tespiti ha^kime bırakmaktadır. Bu durumda bir kanun ic¸i bos¸lugˆu so¨z konusu olur. Kanun koyucu ha^kime bu bos¸lukları ne zaman ve nasıl dolduracagˆını go¨stermis¸tir.I·s¸te ha^kimin karar verebilmesi ic¸in bos¸lugˆu hakkaniyet kuralını go¨z o¨nu¨nde bulundurarak doldurması gerekir. Bu bos¸lugˆun doldurulması ic¸in ha^kimin takdir yetkisini kullanması gerekecektir. O¨rnegˆin ceza hukukunda verilecek cezaların alt ve u¨st sınırları kanunda belirlenmis¸tir. Ha^kim, o¨nu¨ne gelen somut olayda suc¸luya verecegˆi cezayı bu sınırlar arasında verme hususunda takdir yetkisine sahiptir. Yine Tu¨rk Medeni Kanununda “adın degˆis¸tirilmesi, ancak haklı sebeplere dayanılarak ha^kimden istenebilir” s¸eklinde bir hu¨ku¨m bulunmaktadır. Burada gec¸en haklı sebeplerin ne oldugˆunu, ha^kim o¨nu¨ne gelen somut olay bakımından belirleyecek, yani sebeplerin haklı olup olmadıgˆı hususunda takdir yetkisini kullanacaktır.

Takdir yetkisi, hukuk yaratma yetkisinden farklıdır. Hukuk yaratma yetkisi, olaya uygulanacak herhangi bir kuralın bulunmadıgˆı durumlarda tanınan yetkidir. Ha^kimin hukuk yaratmasının s¸artı, kural dıs¸ı bos¸luktur. Oysa ha^kimin takdir yetkisinin s¸artı, kural ic¸i bos¸luk bulunmasıdır. Takdir yetkisi ha^kim tarafından keyfi olarak kullanılamaz.

Hukuk Kurallarının Anlam Bakımından Uygulanması: Yorum

Hukuk kurallarının yorumu, hukuk kurallarının anlam bakımından uygulanmasına ilis¸kindir. Bir hukuk kuralının somut olaya uygulanabilmesi ic¸in, onun anlamının tam ve kesin olarak belirlenmesi gerekir. Bazı kuralların anlamı c¸ogˆunlukla ac¸ık sec¸ik bellidir. Ha^kimin bu kuralları o¨nu¨ndeki olaya uygulamasında bir problem ortaya c¸ıkmaz.

Ancak bazı hu¨ku¨mlerin anlamında bir belirsizlik vardır; dolayısıyla olaya uygulanabilmesi ic¸in o¨ncelikle onun anlamının tespit edilmesi gerekir. I·s¸te hukuk kuralının anlamının belirsiz oldugˆu durumlarda, anlamın belirlenmesine yo¨nelik zihinsel c¸aba ve faaliyetlere “yorum” adı verilir.

• Yasama yorumu
• Yargısal yorum
• Bilimsel yorum
• Genis¸letici yorum
• Daraltıcı yorum

Bir hukuk kuralının, o¨zelinde bir kanun hu¨kmu¨nu¨n yorumu yapılırken bazı metotlara bas¸vurulur. Bu metotların hic¸biri hu¨kmu¨n anlamını belirlemede tek bas¸ına yeterli olamamaktadır. Dolayısıyla c¸ogˆu zaman bu metotların tu¨mu¨ ya da bir kısmı kullanılarak kuralın amacına ulas¸ılabilir.

• So¨zel (lafzi) yorum
• Tarihsel yorum metodu
• Amac¸sal yorum metodu
• Sistematik yorum metodu

Bir hukuk kuralının yorumlanmasında mantık biliminin arac¸larından da yararlanılmaktadır. Bunlardan kıyas, aksi ile kanıt ve evleviyet c¸ok sık kars¸ılas¸ılan ve uygulanan mantık kurallarıdır. Bu mantık kuralları kullanılırken de hukuk kuralının amacı ve konulus¸ nedeni go¨z o¨nu¨nde bulundurulur.

Kıyas , belirli bir durum veya ilis¸ki ic¸in o¨ngo¨ru¨len kuralın, o durum veya ilis¸kiye benzeyen fakat hakkında hic¸ veya yeterli du¨zenleme bulunmayan bir bas¸ka duruma uygulanmasıdır. Bazı durumlarda ac¸ık bir hukuk kuralıyla kıyasın ac¸ıkc¸a benimsenmesi so¨z konusu iken; bazı durumlarda ise kıyas yasagˆı bulunmaktadır. Kıyas yasagˆının bulunmadıgˆı hallerde ise, ac¸ıkc¸a kıyasa izin veren bir hu¨ku¨m bulunmasa da kıyas yoluna bas¸vurulması mu¨mku¨ndu¨r. Tu¨rk Medeni Kanununun bes¸inci maddesinde ac¸ıkc¸a, Tu¨rk Borc¸lar Kanununun genel nitelikli hu¨ku¨mlerinin uygun du¨s¸tu¨gˆu¨ o¨lc¸u¨de digˆer o¨zel hukuk ilis¸kilerine uygulanacagˆı hu¨ku¨m altına alınmıs¸tır. Bu bize kıyasın ac¸ıkc¸a benimsendigˆini go¨stermektedir. Bunun dıs¸ında kıyas yasagˆına o¨rnek olarak ceza hukukundaki kıyas yasagˆı verilebilir. Ceza hukukunda kıyasın yasak olması, suc¸ ve cezaların kanuniligˆi ilkesinden kaynaklanmaktadır . Aksi ile kanıt kuralı ile bir hukuk kuralının bir o¨zel durum ic¸in o¨ngo¨rdu¨gˆu¨ sonucun, o durum dıs¸ında kalanlar bakımından aksinin uygulanması so¨z konusu olur. O¨rnegˆin tapu ku¨tu¨gˆu¨ne kayıtlı tas¸ınmazların satıs¸ına ilis¸kin so¨zles¸melerin gec¸erliligˆini resmi s¸ekilde yapılmıs¸ olmalarına bagˆlayan hu¨ku¨mden tapusuz tas¸ınmazlara ilis¸kin satıs¸ so¨zles¸melerinin resmi s¸ekle tabi olmayacagˆı sonucuna varmak aksi ile kanıt o¨rnegˆini olus¸turur. Evleviyet kuralının temelinde, azı yasak olan s¸eyin c¸ogˆunun da yasak olacagˆı, c¸ogˆu yapmaya yetkili olanın azı da yapmaya yetkili olacagˆı fikri yatmaktadır. O¨rnegˆin bir kis¸i evinin satabiliyorsa, evleviyetle kiraya da verebilir.

Hukuk Kuralları Arasında C¸atıs¸ma

Bazen hukuk kurallarında bos¸luk bulunmaz ve kuralların anlamları da ac¸ıkc¸a belirlidir. Ancak bo¨yle durumlarda ha^kim tek bir olay ya da duruma ilis¸kin birden fazla hukuk kuralı ile kars¸ılas¸abilir. Genelde bu kurallar arasında uyum bulunmaktadır. Bununla birlikte bazen aynı alanı ya da hususu du¨zenleyen birden fazla sayıda kural arasında bir c¸atıs¸ma so¨z konusu olabilir. Hakim aynı durum ic¸in farklı sonuc¸lar getiren ve c¸atıs¸an bu kurallardan hangisine go¨re olayın c¸o¨zu¨mlenecegˆini bazı ilkeler dogˆrultusunda gerc¸ekles¸tirecektir. Burada en temellerine degˆinecegˆimiz bu ilkeler, kuralların c¸atıs¸ması durumunda gec¸erli ilkeler olarak anılırlar.

• Lex superior , birbiriyle c¸atıs¸an iki hukuk kuralı arasında altlık-u¨stlu¨k ilis¸kisinin bulunması halinde, u¨st kuralın uygulanması gerektigˆini belirten ilkedir. O¨rnegˆin bir kanun ile yo¨netmelik arasında c¸atıs¸ma varsa, bu ilkeye go¨re kanun hu¨kmu¨ uygulanacaktır.
• Lex posterior , bu ilkeye go¨re arasında astlık- u¨stlu¨k ilis¸kisi bulunmayan ve her ikisi de aynı du¨zeyde olan iki hukuk kuralı arasında c¸atıs¸ma oldugˆunda, sonraki tarihte yu¨ru¨rlu¨gˆe giren hukuk kuralı uygulama alanı bulur. O¨rnegˆin aynı konuyu du¨zenleyen iki farklı kanun hu¨kmu¨ arasındaki c¸atıs¸manın c¸o¨zu¨mu¨ bu ilkeye go¨re gerc¸ekles¸tirilecektir.
• Lex specialis , aynı du¨zeyde bulunan ve aynı tarihte yu¨ru¨rlu¨gˆe girmis¸ olan iki hu¨ku¨m arasında c¸atıs¸ma so¨z konusu oldugˆunda, o¨zel hu¨ku¨m niteligˆindeki hu¨kmu¨n uygulanmasını gerektiren ilkedir. O¨zellikle aynı metin ic¸erisinde birbiriyle c¸elis¸en maddelerin varlıgˆı halinde bu ilke gu¨ndeme gelir. Ancak o¨zel hu¨kmu¨n tespiti c¸ok kolay olmamaktadır.

Hukuk Kurallarının Nitelikleri Bakımından Uygulanması

Hukuk kuralları sahip oldukları o¨zellikleri ve tas¸ıdıkları amac¸ları ile birbirinden farklılık go¨sterirler. Yani hukuk kuralları nitelikleri bakımından es¸ degˆer degˆillerdir. Buna go¨re hukuk kuralları emredici hukuk kuralları, yedek hukuk kuralları ve tanımlayıcı hukuk kuralları olarak kars¸ımıza c¸ıkar. Bunların dıs¸ında yetki veren hukuk kuralları ve ilga eden hukuk kuralları s¸eklinde de bir ayrım yapılması mu¨mku¨ndu¨r.

Emredici hukuk kuralları, uyulması zorunlu olan zorlayıcı hukuk kurallarıdır. Bu kuralların konulmasında kamu du¨zeninin, genel ahlakın, toplum ic¸inde zayıf bulunanların ve bireylerin kis¸iliklerinin korunması amac¸lanmıs¸tır.

Yedek hukuk kuralları, uygulanmasının ilgililerin iradelerine bırakıldıgˆı veya ilgililerin aksini kararlas¸tırabildigˆi hukuk kurallarıdır. Dolayısıyla tarafların bu kurallara uyması zorunlu degˆildir. Ancak belirtmek gerekir ki, egˆer taraflar aksini kararlas¸tırmamıs¸larsa, bu yedek hukuk kuralları uygulanacaktır. Bu o¨zelligˆi geregˆi yedek hukuk kuralı, aslında so¨zles¸medeki bos¸lugˆu doldurur nitelikte bir is¸leve sahip olmaktadır. Tamamlayıcı hukuk kuralları uyulması zorunlu olmayan, tarafların aksine bir du¨zenleme yapabilecegˆi yedek hukuk kurallarıdır. Bu kurallar, tarafların kars¸ılıklı olarak serbestc¸e du¨zenleyebilecekleri bir alanı, bir konuyu du¨zenlememis¸ olmaları halinde devreye girerler. Burada o¨nemli olan tarafların bir alanı du¨zenlemis¸ olup olmadıklarıdır. Egˆer taraflar ic¸inde bulundukları hukuki ilis¸ki bakımından bir du¨zenleme yapmıs¸sa, bu du¨zenleme gec¸erlidir. Ancak bo¨yle bir du¨zenleme yapmamıs¸larsa, artık du¨zenleme yapılmayan konuda tamamlayıcı hukuk kuralına bas¸vurulacaktır. O¨rnegˆin, mal rejimleri bakımından es¸lerin yasal mal rejimini sec¸meleri bir zorunluluk degˆildir. Es¸ler digˆer mal rejimlerine ilis¸kin anlas¸ma yapabilirler. Es¸ler herhangi bir mal rejiminin gec¸erli olacagˆına dair aralarında bir anlas¸ma yapmamıs¸larsa, yasal mal rejimini kabul etmis¸ sayılırlar ve o rejime ilis¸kin kurallar uygulama alanı bulur.

Bir hukuk kavramının veya kurumunun anlamını, unsurlarını belirleyen kurallardır. O¨rnegˆin Tu¨rk Medeni Kanununun “ Erginlik on sekiz yas¸ın doldurulmasıyla bas¸lar ” hu¨kmu¨ tanımlayıcı hukuk kuralına bir o¨rnektir.

Kis¸ilere bir takım is¸lemleri yapıp yapmama, birtakım yetkileri kullanıp kullanmama konusunda yetkiler sunan hukuk kuralları, yetki veren hukuk kurallarıdır. Bu kuralların is¸lerlik kazanabilmesi ic¸in, tanınmıs¸ olan yetkilerin taraflarca kullanılması gerekir. O¨rnegˆin Tu¨rk Medeni Kanunu, mirasc¸ılara mirası kabul veya ret etme yetkisi tanımıs¸tır. Dolayısıyla mirasc¸ılar mirası reddedebilirler. Var olan bir hukuk kuralını yu¨ru¨rlu¨kten kaldırma amacını tas¸ıyan hukuk kuralları, ilga eden hukuk kurallarıdır.

Hukuk Kurallarının Yer Bakımından Uygulanması

Hukuk kurallarının yer bakımından uygulanması, cogˆrafi bir sorundur. Burada kastedilen, gec¸erli bir hukuk kuralının nerede uygulanacagˆıdır. Hukuk kurallarının yer bakımından uygulanması, bir u¨lke vatandas¸ının bas¸ka bir u¨lkede bulundugˆu sırada girdigˆi hukuki ilis¸kiler dolayısıyla yas¸adıgˆı hukuki uyus¸mazlıklara hangi u¨lke kurallarının uygulanacagˆını ifade etmektedir. Hukuk kurallarının uygulanmasında iki temel ilke vardır:

• Yersellik ilkesi
• Kis¸isellik ilkesi

Hukuk Kurallarının Zaman Bakımından Uygulanması

Bir kanunun hangi tarihte yu¨ru¨rlu¨gˆe girecegˆi kendi metninde ac¸ıklanmıs¸ olabilir. Bo¨yle bir durumda metinde belirtilen tarihte o kanun yu¨ru¨rlu¨gˆe girer. Metinde belirtilen yu¨ru¨rlu¨k tarihi, yayım tarihi ya da yayımı izleyen belli bir tarihten sonra veya ac¸ık bir tarih koyma s¸eklinde de olabilir.

Yu¨ru¨rlu¨gˆe giren kanunların, c¸es¸itli s¸ekillerde yu¨ru¨rlu¨kten c¸ıkması so¨z konusudur. Bu yu¨ru¨rlu¨kten c¸ıkma yollarını inceleyelim.

• Kendiligˆinden yu¨ru¨rlu¨kten kalkma
• Bas¸ka bir kanunla yu¨ru¨rlu¨kten kaldırma
• Anayasa Mahkemesinin kararıyla yu¨ru¨rlu¨kten kaldırma

Bir hukuk kuralının yu¨ru¨rlu¨gˆe girdigˆi tarihten o¨nceki olay ve ilis¸kilere uygulanamaması ilkesine “hukuk kurallarının gec¸mis¸e yu¨ru¨mezligˆi ilkesi” denir. Bu ilkenin temelinde o¨ncelikle bireylere hukuksal gu¨vence sagˆlamak du¨s¸u¨ncesi yatmaktadır. Yu¨ru¨rlu¨kte bulunan kanuna gu¨venerek yapılan is¸lemlerin, yeni c¸ıkarılan bir kanun ile gec¸ersiz sayılması hukuk du¨zenin mes¸rulugˆunu ve hukuk gu¨venligˆini sarsar.