Ünite 8: Alternatif ve Destekleyici İletişim Uygulamaları: Düşük, Orta ve İleri Düzey Teknoloji Gerektiren Uygulamalar

Alternatif ve Destekleyici İletişim Uygulamaları

İnsana has bir beceri olan konuşma insanı diğer canlı türlerinden farklılaştırmaktadır. Günlük hayatta birçok sosyal etkinliğimizi gerçekleştirirken konuşmadan yararlanmaktayız. Bu nedenle konuşma insan hayatında önemli bir yere sahiptir. Fakat bazı bireyler zihinsel engel, işitme engeli, otizm, serebral palsy gibi belirli rahatsızlıklardan dolayı konuşma konusunda sıkıntılar yaşayabilmektedir. Bu nedenle “Alternatif ve Destekleyici İletişim” (ADİ) sistemlerinden yararlanılarak konuşma ve konuşulanı anlamanın öğrenilemediği durumların önüne geçilmeye çalışılmaktadır.

ADİ sistemleri, iletişim becerilerinde yetersizlikler olan bireylerin iletişim becerilerini desteklemektedir ve bu bireylerin günlük hayatlarında rahat etmelerini ve daha kaliteli bir yaşantı sürmelerine olanak tanımaktadır.

Alternatif ve Destekleyici İletişim Uygulamalarının Sınıflandırılması

ADİ sistemleri ve cihazları iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar;

• Ek araçsız ve
• Ek araçlı ADİ sistemleridir.

Ek Araçsız Alternatif ve Destekleyici İletişim

Ek araçsız ADİ sistemlerinin özelliği ek bir araç kullanımı gerektirmemesi bireyin işaret dili, jestler, vücut dili, yüz ifadesi, davranışlar, göz kontağı, sürekli bakış gibi yöntemlerle iletişim kurması ile ilgilidir.

İşaret Dili

İşaret dili kullanımı işitme engelli, zihin engelli, otizm gibi farklı engel gruplarındaki bireyler tarafından sıklıkla kullanılan bir ADİ sistemidir. İşaret dilini oluşturan unsurlar;

• El işaretleri,
• Yüz mimikleri ve
• Vücut hareketlerinden meydana gelmektedir.

Yapılan araştırmalar, işaret dilinin sözel dil edinimi ve kullanımını kolaylaştırdığını göstermektedir.

Ek Araçlı Alternatif ve Destekleyici İletişim

Engelli bireylerin eğitiminde düşük düzey teknoloji gerektiren ADİ sistemleri ve orta ve ileri düzey teknoloji gerektiren ADİ sistemleri kullanılmaktadır.

Düşük Düzey Teknoloji Gerektiren Alternatif ve Destekleyici İletişim Sistemleri

Görsel destek sistemleri engelli bireylere;

a. Toplumsal ve günlük yasam becerilerini öğretmeyi,
b. Etkinlikler arasında geçiş yapmayı ve
c. Seçim yapmayı öğretmede ve sağlamada etkili biçimde kullanılabilmektedir.

Görsel destek sistemleriyle öğretim sunmanın yararları şöyle sıralanabilir:

• Herkesin iletişim sisteminin bir parçası olması,
• Dikkati toplamaya yardım etmesi ve dikkat çekici olması,
• Mesaja odaklanmayı sağlaması ve yaşanan kaygıyı azaltması,
• Soyut kavramları daha somut hale getirmesi,
• Düşüncelerini ifade etmeye yardımcı olması.

Düşük düzey teknoloji gerektiren ADİ uygulamaları kullanım amaçları şöyle sıralanabilir:

• İletişim ortağına iletmek istediği mesajı desteklemek,
• Yaklaşmakta olan değişikliği ya da etkinlikler arası geçişi haber vermek,
• Seçim yapmak ve tercih belirtmek,
• Duygu ifade etmek,
• Rol ve sorumlulukları hatırlatmak,
• İhtiyaç belirtmek.

Görsel destek sistemleri düşük düzey teknoloji gerektiren ADİ sistemlerinden biridir ve genellikle;

• Resimli kartlar,
• Fotoğraflar ya da
• Çizimlerden oluşmaktadır.

PECS: Tüm dünyada sıklıkla kullanımı tercih edilen bir ADİ sistemi olan PECS öğretim sürecinde engelli bireye temel iletişim ilkelerini kazandırmanın yanı sıra mesajların iletimini öğretmektedir. Mesaj iletiminde resimli kartlardan yararlanılır. Çocuk istediği nesneye erişebilmek için klasöründeki resimlerden birini seçerek ve karşısındaki kişiye vererek iletişimi başlatır.

PECS süreci şu şekilde işlemektedir:

• Tek bir resimle iletişim girişiminde bulunma,
• Uzaktaki iletişim ortağıyla, uzaktaki bir resmi kullanarak iletişime girmek,
• Resimleri birbirinden ayırt ederek iletişim girişiminde bulunma,
• Birden fazla resmi bir araya getirerek cümle kurmak ve bu cümleyi iletişimde kullanmak,
• Ne istiyorsun? sorusunu yanıtlamak amacıyla cümle kurmak,
• Görüş bildirmek amacıyla cümle kurmak.

Toplumsal Rica İstek Kartları: Toplumsal rica istek kartları engelli bireyler toplu taşıma için bilet alırken, bir restoranda sipariş verirken, alışveriş yaparken engelli bireylere kolaylık sağlamaktadır. Bu kartlar engelli bireylerin ebeveynleri, öğretmenleri ve bakımından sorumlu personel tarafından rahatlıkla hazırlanabilmektedir. Engelli birey iletişim ortamına göre uygun kartı seçerek göstermekte ve bu şekilde karşı tarafla iletişim kurmaktadır.

Orta ve İleri Düzey Teknoloji Gerektiren Alternatif ve Destekleyici İletişim Sistemleri

Orta düzey teknoloji kullanılan ADİ sistemleri/cihazlarından sıklıkla iletişim becerilerinin ve sosyal becerilerin kazandırılması süreçlerinde yararlanılmaktadır. Orta düzey teknoloji gerektiren ADİ sistemleri ses çıkışı basit olan cihazlarken, ileri düzey teknoloji gerektiren ADİ sistemleri akıllı telefonlar, tablet bilgisayarlar vb.dir.

Manyetik Kart Okuyucular ve Manyetik Kartlar: Manyetik kart okuyucular ve manyetik kartlar genellikle otizmli bireylerin eğitiminde kullanılmaktadır. Sesli replikler manyetik kartlara kaydedildikten sonra, kart okuyucularda okutularak kullanılmaktadır.

Manyetik kart okuyucular ve manyetik kartlar özellikle otizmli bireylerin eğitiminde etkinlik çizelgeleri yle birlikte kullanılmaktadır. McClannahan ve Krantz (1999), etkinlik çizelgelerini, “bireyin etkinlik zincirini yerine getirmesi için ipucu/uyaran olan kelimeler ya da resimler seti” olarak tanımlamışlardır. Etkinlik çizelgeleri;

• Resimli,
• Yazılı ya da
• Bilgisayar (örneğin; tablet bilgisayarlar) ortamında olmak üzere olarak üç farklı biçimde hazırlanabilmektedir.

Etkinlik çizelgelerinin amacı, çocukların toplumsal ve günlük yasam becerilerini kazanmalarını sağlamanın yani sıra, öğretmenlerinin, anne-babalarının ya da bakıcılarının yardımı ve doğrudan ipucu, hatırlatmaları olmaksızın etkinlikleri ve becerileri gerçekleştirmelerini sağlamaktır Etkinlik çizelgeleri otizmli bireylerin diğer bireylerle iletişim kurmasını kolaylaştırmaktadır.

Bas-Konuş: Bas-konuş dokunarak aktive edilmektedir. Ses çıkışı ve ses kaydı yapabilme özelliklerini bulundurur ve görsel ve yazılı ipuçlarıyla birlikte kullanılmaktadır. Pil ile çalıştırılan bu cihazın kullanımı basit ve kolaydır.

Konuşma Üreten Cihazlar: Konuşma üreten cihazlar da orta ve ileri düzey teknoloji gerektiren ADİ sistemlerinden biridir. Konuşma üreten cihazlar şu şekilde çalışmaktadır: Engelli birey cihazın üzerinde bulunan herhangi bir sembole dokunduğunda o bağlama uygun sesli mesaj sunulmaktadır. Bu mesajlar engelli bireyin birden çok ihtiyacına yanıt vermektedir. Bunlar arasında selamlaşma, yorum yapma, sorulara yanıt verme, istekte bulunma ve duygularını ifade etme vardır. Yeni nesil cihazlar;

a. Çok sayıda sembole erişim olanağı,
b. Yüksek kalitede ses çıktısı,
c. Farklı boy ve ağırlık seçeneği ile taşıma kolaylığı,
d. Göreceli olarak düşük maliyet,
e. Kolayca bireyselleştirebilme ve
f. Daha fazla sosyal kabul görme gibi nedenlerle giderek daha yaygın biçimde kullanılmaktadır.

Butonlar/düğmeler: Butonlar/düğmeler çoğunlukla bedensel engelleri olan engelli bireyler tarafından kullanılmaktadır. Butonlar / düğmeler aracılığıyla engelli bireyler ADİ cihazlarını, bilgisayarlarını, yatağının hareketlerini, akülü tekerlekli sandalyesini, ya da elektronik bir oyuncağını kumanda edebilmektedirler.

Baş ve Göz İzleme/Takip Sistemleri: Bu sistemler çoğunlukla serebral palsi, felç, afazi, Amiyotrofik Lateral Skleroz (ALS), otizm spektrum bozuklukları, MS (multiple skleroz), travmatik beyin hasarı, omurulik felci, kas hastalıkları gibi motor fonksiyonları kullanmada sorun yaşayan bireylerin yaşamlarını kolaylaştırmak için kullanılmaktadır.

Hareket kabiliyeti az olan, genellikle tekerlekli sandalye ile yaşamını sürdüren, hastanede ya da rehabilitasyon merkezlerinde kalan engelli bireylerin iletişim sağlayabilmeleri için baş ve göz izleme takip sistemleri kullanılmaktadır.

Beyin Bilgisayar Arayüzü: Fiziksel hareketi çok sınırlı olan bireyler için tasarlanan bu uygulama kişinin beyin dalgalarını kullanarak bilgisayar gibi elektronik cihazlarla iletişim kurmasını sağlar.

Alternatif ve Destekleyici İletişim Sistemlerinin Kullanımı

ADİ uygulamaları ile iletişim kurma becerisinin kazandırılması bir ekip çalışmasını ve iş birliğini gerektirmektedir. Bu süreçte engelli bireye destek olacak kişiler;

• Engelli bireyin ailesi ve yakınları,
• Öğretmeni ve eğer varsa yardımcı öğretmenler,
• Dil ve konuşma terapisti,
• Özel eğitim öğretmeni,
• Doktor,
• Psikolog,
• Sosyal Hizmet Uzmanı,
• Ücretli veya gönüllü bakıcılar,
• Bireyin ihtiyaç duyduğu diğer uzmanlardan oluşmaktadır.

ADİ uygulamasına ihtiyaç duyan bireyin ailesinin sorumlulukları arasında tıbbi bakım süreci hakkında bilgi sağlamak varken, eğitimciler engelli bireye hangi tür ADİ sisteminin uygulanacağını belirlemektedir. Uzmanlar ise ADİ müdahalelerinin etkisini izlemekte ve değerlendirmektedir. Bakım personeli ise ADİ kolaylaştırmakta ve desteklemektedir.

En Uygun Alternatif ve Destekleyici İletişim Uygulamasına Karar Verme

Engelli bireye hangi ADİ sisteminin önerileceğine karar verilirken, ekibin üzerinde durması gereken sorular şunlardır:

1. Uygulamanın bilimsel bir dayanağı var mı?
2. Uygulamanın bakıcılar üzerindeki etkileri nelerdir?
3. Uygulama nasıl değerlendirilecektir?
4. Uygulama ailenin beklentileriyle uyuşmakta mıdır?
5. Uygulama aileyi de kapsamakta mıdır?
6. Uygulama engelli bireyin özellikleri ve ihtiyaçlarıyla uyuşmakta mıdır?
7. Uygulama diğer gelişim alanlarını da (sosyal beceriler, akademik beceriler, günlük yaşam becerileri gibi) desteklemekte midir?

Alternatif ve Destekleyici İletişim Sistemlerinin Engelli Birey Üzerindeki Etkileri

Engelli bireyler ADİ sistemlerinden yararlanamazlarsa; dil gelişimi, iletişim becerileri, günlük yaşam becerileri, eğitim ve öğrenme, istihdam, sosyal katılım, sağlık, üretkenlik, yaşam kalitesi ve çevresel kontrol gibi alanlarda sorunlar yaşayabilirler.

Engelli bireylerin iletişim temelli yaşadıkları bu sorunlara çözüm üretilememesi durumunda ise bireyler; kimlik kaybı, zihinsel sağlık sorunları (öfke problemleri, kaygı bozuklukları, panik atak, paranoya vb.), izolasyon, pasiflik, öğrenme fırsatlarını kaçırma, taciz ya da istismara açık hale gelme ve yaşamsal potansiyelini yerine getirmede yetersizlik gibi alanlarda da sorunlar yaşayabilirler. Bu nedenle, engelli bireylerin yaşamında ADİ kullanımı hayati bir öneme sahiptir.

Engelli bireyler ADİ sistemlerini her yerde kullanabilirler. Ancak engelli bireylerin ADİ kullanımından en etkili sonuçlar alınabilmesi için bazı düzenlemeler yapılmasında da fayda vardır. Düzenleme yapılacak ortamlar arasında, engelli bireyin evi, okulu, işyeri, sağlık ve rehabilitasyon merkezleri vardır.

Alternatif ve Destekleyici İletişim Uygulamalarının Kullanımı İçin Öneriler

ADİ doğru ve etkili bir biçimde kullanılabilmesi için engelli bireyin hayatındaki tüm yetişkinlerin engelli bireyin kullandığı ADİ sistemi veya cihazı hakkında bilgi sahibi olması oldukça önemlidir. ADİ kullanımının desteklenmesi konusunda, bakım ve rehabilitasyon sürecinde görev alan personele yardımcı ve yol gösterici olabileceği düşünülen bazı öneriler şöyle sıralanabilir:

• Engelli bireyin kullandığı cihazı ya da sistemi tanımak, öğrenmek için biraz zaman ayrın ya da gerekli olan durumlarda diğer uzmanlardan (dil ve konuşma terapisti, özel eğitim uzmanı vb.) ya da aileden yardım isteyin.
• Engelli bireyin kullandığı ADİ sistemi ya da cihazını kullanarak bir başkasıyla (örneğin, iş arkadaşınız) iletişim kurmayı deneyin. Bu sistemini kullanarak diğer insanlarla etkileşime girmeyi denemek engelli bireyi anlamanıza yardımcı olacaktır.
• ADİ cihazının ya da sisteminin nasıl kullanıldığını hakkında bilgi edinerek kullanımı konusunda engelli bireye model olun. Sizin kullanımınız ADİ kullanımı konusunda engelli bireyi motive edecektir.
• Engelli bireyin yanından ayrılmanız gereken durumlarda ADİ sistemini ya da cihazını daima yakınına koyduğunuzdan ve çalışır durumda olduğundan emin olun ki engelli birey her ihtiyaç duyduğunda onu kolayca kullanabilsin.
• Engelli bireyin ADİ cihazını kullanması için onu motive edin. Özellikle başlangıç aşamasında bazı hatalar ortaya çıkabilmektedir.
• Nasıl ki kendi sesinizi kapatmanız ya da bir yerde unutmanız mümkün değilse, ADİ sistemini ya da cihazını da engelli bireyden asla almayın, kapatmayın ya da kazara bir başka yerde unutmayın.
• Engelli birey için ADİ cihazı her zaman erişilebilir olmalıdır.
• Engelli birey ADİ cihazının düğmelerine rastgele basıyor ve gürültü yapıyor olmasından rahatsız olsanız bile yine de cihazı onun elinden almayın. Bunun yerine ona cihazı uygun kullanmayı, bazen sessiz olması ya da sessizce beklemesi gerektiğini öğretmek için çaba harcayın. Bu eğitim için özel eğitim uzmanından yardım isteye bilirsiniz.
• Sizinle birlikte oldukları zaman süresince engelli bireyi iletişim için cesaretlendirin ve ADİ kullanmaları için fırsatlar yaratın ve onları motive edin.
• Engelli bireye ADİ sistemini ya da cihazını kullanarak model olun.
• ADİ uygulamalarının engelli bireyin konuşma gelişimini desteklediğini hiçbir zaman unutmayın ve bu gelişimi desteklemek adına çaba harcayın.