Ünite 5: Biliş ve Zihinsel Yetenekler

Bilişsel Psikolojinin Doğası

Zekâ çalışmalarında bireylerin zihinsel yeteneklerinin betimlenmeyi amaçlanır ve bireyler arasındaki farklılıklara odaklanılır. Bilişsel psikoloji ise genel anlamda insanın düşünme süreçlerine odaklanır. Bilişsel psikologlar zihinsel performansların nasıl ortaya çıktığını açıklamaya çalışırlar. Bu iki alanın birbiriyle çok alakalı olduğunu söylemek zordur ancak son zamanlardaki çalışmalar ile aralarında köprü kurulmaya çalışılmaktadır. Bilişsel psikologlar bilişsel süreçleri keşfetmek için kavramların kullanımı, problem çözme ve dil gibi gözlenebilir ve ölçülebilir zihinsel faaliyetlerle ilgilenirler.

Kavramlar

Kavramların Doğası

Kavramlar tüm nesne, canlı ve olayları gruplandırarak devasa bir dünyayı zihinde tutma, temsil etme fırsatı verir. Nesne, canlı veya olayları sınıflandırma, ilişkilendirme kavramla yakından ilişkilidir.

Kavramların İşlevleri

• Öğrenilenleri yeni durumlarda kullanmaya olanak vererek dünyayı basitleştirir, anlaşılabilecek hale getirir.
• Yeni yaşantıları anlamlandırabilmeye olanak sağlar.
• İletişimi sağlar.
• Uyarıcıları yorumlayarak onlara uygun tepki vermeyi sağlar.

Atkinson ve arkadaşları kuramları klasik ve olasılık içeren kavramlar olmak üzere ikiye ayırmıştır. Klasik kavramlar üyelerinin ortak özelliklerini temsil eder, olasılık içeren kavramlar ise üyelerinin tüm ortak özelliklerini temsil edemeyebilir

Kavram Oluşturma Modelleri

Bir kavramın insan zihninde nasıl yapılandırıldığı ve bellekte nasıl depolandığına ilişkin sorular özellikler modeli, prototip modeli ve iyi örnek modeli ile açıklanabilir.

• Özellikler modeline göre bir nesnenin, canlının, kişinin, olayın, niteliğin bir kavramın içine girmesi için belirli özellikleri taşıması gerekir. Özellikler modeline, sosyal yaşama dair pek çok kavramı kesin özelliklerle tanımlanamayacağı gerekçesiyle karşı çıkılır.
• Prototip modeline göre kavram oluşturma süreci o kategorinin özelliklerini barındıran en iyi örnek yoluyla gerçekleşir. Prototip kavramı bunun yanı sıra, tanımı gereği o kavramı oluşturan diğer örneklerin prototip kadar özellik göstermeyebileceğini ama, hâlâ onların da aynı kavram içinde düşünülmesi gerektiğini ima eder
• İyi örnek modeline göre gerçek yaşantıda o kavrama dair pek çok örnek görmekle gerçekleşir.

Problem Çözme

Zihinsel faaliyetin en üst düzeyde gerçekleştiği alan olarak görülebilir. Aşamaları: Problemin zihinsel temsili(anlaşılması), amacı belirlemek, amacı alt parçalara bölmek, problem çözme stratejilerini seçmek ve uygulamak.

Problemin Zihinsel Temsili (Anlaşılması)

Problem çözümünde en önemli faktördür. Problemin anlaşılması problemin bir bakış açısından anlamlandırılması anlamına gelir ancak alternatif bakış açılarına sahip olunması da avantajlıdır. Yani farklı zihinsel temsiller geliştirilmelidir, zihinsel temsile ilişkin ögeler birbiriyle bağlı olmalı, bu ögeler dış dünya ile denk düşmelidir. Ayrıca birey de ardalan bilgisine sahip olunmalıdır.

Problem Çözme Stratejileri

• Algoritmalar
  Matematikteki Pisagor formülü gibi doğru formül uygulanırsa doğru çözümler üreten yaklaşımlardır. Akıllılıktan ziyade problem çözme ısrarını gösterdiği için he zaman en etkili problem çözme yolu olmayabilirler.
• Kestirme yolları
  Algoritmaların aksine, problemi çözmeyi garanti etmez ancak işe yaradığı takdirde en hızlı çözüm yoludur. Pratik deneyimlerden çıkarılmışlardır ve problemi basitleştirmeye veya çözmeye yararlar. Üç kestirme yolu vardır.
  • Alt amaç analizi: Amacı alt amaçlara böler.
  • Araçlar ve amaç analizi: Amaca ulaşmayı engelleyen faktörü ortamdan kaldırmak için gerekli araçları bulmayla ilgilenir.
  • Geriye doğru çalışma yöntemi: Matematikteki sağlama işlemi gibi sondan başlayıp başlama noktasına dönen yöntemdir.

Problem Çözümünü Etkileyen Faktörler

Bir işte acemi veya ustalaşmış olmayla alakalı olan uzmanlık, çözüme dair stratejiler geliştirme anlamına gelen zihinsel kurulum ve nesneleri tanıdık işlevleri dışında bir bağlamda düşünmeme eğilimi anlamına gelen işleve takılma bu üç faktörü oluşturur.

Dil

Dil, insanı diğer canlılardan ayırır. Hayvanlar da çeşitli şekillerde iletişim kurabildiği için dil sadece bir iletişim aracı olarak görülmemelidir ve diğer daha basit iletişim sistemleriyle karıştırılmamalıdır. Dilin özellikleri:

• Anlamlıdır.
• Sonsuz yaratıcılık özelliğine sahiptir.
• Bulunulan yere bağlı gerçekleşen bir süreç değildir.
• Olağanüstü karmaşık bir bilişsel süreçtir.

Dil ve biliş arasındaki ilişki uzun süredir tartışılagelmektedir. Dilin düşünceyi ya da aynı anlama gelmek üzere bilişi şekillendirdiği düşüncesinin en önde gelen savunucularından biri Whorf’tur. Whorf, dilin dünyanın algılanış biçimini yapılandırdığını iddia etmiştir. Buna dilsel görecelilik hipotezi adı verilmek tektedir. Türkçe’de karı ifade etmek için bir sözcük varken, Eskimolarda karın her türünü ifade eden çok sayıda sözcük olduğu örneğini sunar. Modern bilişsel psikologlar bu hipotezi reddederler çünkü dillerindeki kelimeler ne olursa olsun insanların dünyayı aynı şekilde algıladıklarını düşünürler.

Zeka

Hakkında farklı kuramlar geliştirilmiş olmasından ötürü üzerinde uzlaşılmış bir tanımı olmayan zekanın genel olarak soyut akıl yürütme, problem çözme ve karar verme gibi bilişsel süreçleri içerdiği düşünülmektedir.

Zeka Kuramları

• Faktör Kuramları
  Faktör kuramları zekayı birden fazla faktörün oluşturduğunu iddia ederler. Örneğin Spearman, her bir bireyin g faktörü adında genel bir zeka faktörüne ve bir de özel zeka faktörüne sahip olduğunu ileri sürer. Thurstone, zekayı yedi faktörün oluşturduğunu savunur. Bu faktörler uzamsal yetenek, algısal hız, sayısal yetenek, sözel yetenek, bellek, kelime bilgisi, akıl yürütmedir. Cattel de iki tür zekadan bahsetmiştir: Akıcı ve kristalleşmiş zeka. Akıcı zeka yeni bir durumla uğraşırken ortaya çıkan; kristalleşmiş zeka ise önceden kazanılmış bilgi veya düşünme biçimlerine dayanan zeka türüdür.
• Modern Zeka Kuramları
  1960’lardan sonra bilgi işleme modeliyle beraber zeka, entelektüel aktiviteler ile uğraşırken aktif olan zihinsel süreçler olarak görülmektedir. Faktörler değil, davranışların altında yatan zihinsel süreçler belirlenmeye çalışılıyor. Modern zeka kurumlarından biri Gardner’ın Çoklu Zeka Kuramıdır. Bu kurama göre zeka, insanın çeşitli biçimlerde düşünmesine izin veren bir potansiyeldir ve yedi zeka türü vardır.

1. Dille ilgili
2. Müzik
3. Mantıksal-matematiksel
4. Uzamsal
5. Kişilerarası
6. İçsel
7. Beden-kinestetikle ilgili

Sternberg de üç farklı zeka türünden oluşan Üçlü Zeka Kuramını geliştirmiştir

1. Analitik zeka
2. Yaratıcı zeka
3. Pratik zeka.

Zekanın Kökeni

Bireyler arasında zeka açısından görülen farklılıklar kalıtım ve çevre faktörleriyle ilgilidir. Kalıtım, kişinin genetik mirası; çevre ise hayatı boyunca deneyimlediği tecrübeleri içerir. Genel olarak, genlerin zekanın sınırlarını belirlediği, çevrenin de zeka potansiyelinin üst sınırına ne kadar yaklaşabileceğini belirlediği düşünülür.

Kalıtım ve çevrenin entelektüel yetenekler üzerindeki etkisi döllenme ile başlar. Doğum öncesi beynin gelişimini etkileyen faktörler kalıtımsal da olabilir çevresel de. Doğum sonrasında çocuğun beyin gelişimi devam eder. Çevresel faktörler bu gelişimi ya teşvik eder ya da engeller. Yani olumlu çevre koşulları çocuğun potansiyel zekasına ulaşmasını sağlarken, olumsuz çevre koşulları da çocuğun potansiyel zekasının gerçekleşmesini engeller.

Zeka Ölçekleri

• Binet-Simon Zeka Ölçeği
  Zihinsel yaş ile kronolojik yaşı karşılaştırır. Fransız psikolog Alfred Binet zeka ölçeklerinin kıl yürütme ve problem çözme becerileri içermesini varsaymıştır.
• Stanford-Binet Zeka Ölçeği
  Lewis Terman tarafından geliştirilen ölçek, zeka indeksi ve zihinsel yaş kavramlarını benimsemekte ve dört alanın ölçümünü yapmaktadır.

1. Sözel akıl yürütme,
2. Soyut/görsel akıl yürütme
3. Sayısal akıl yürütme ve
4. Kısa süreli bellek

• Wechsler Zeka Ölçeği İki alt ölçekten oluşur:

1. Sözel bölüm Bilgi, aritmetik soruları örnek gösterilebilir.
2. Performans bölümü Resimlerin öykü oluşturacak biçimde sıralanması veya resimdeki eksiği bulma gibi aktiviteler örnek gösterilebilir.

• Grup Zeka Ölçekleri Bireysel zeka ölçekleri hem zaman hem de emek açısından maliyetli olmaktadır. Grup zeka ölçekleri ise aynı anda çok kişiye uygulanmaktadır. İlki Birinci Dünya Savaşı sırasında ABD’de askerleri sınıflandırmak amacıyla geliştirilmiştir.
  
  Grup zeka ölçeklerinin dezavantajları da bulunmaktadır. Bireylerin zihinsel yetenekleri hakkında bilgi alınabilecek bir kaynaktır ancak IQ gibi sayısal veriler bireylerin özel yetenek ve becerilerini yeterince yansıtamaz.