Ünite 7: İktisadi Kurumlar

Beytülmal

İslâm medeniyetinde konuları, dinî, idarî, iktisadî, adlî, ilmî ve siyasî gibi birbirlerinden kesin çizgilerle bölümlere ayırmak pek mümkün değildir. Bundan dolayı müesseseler de iç içedir fakat iktisadi bakış açısıyla beş gruba ayrılmaktadır. Bunlardan ilki olan beytülmal, kelime olarak mal evi anlamına gelmektedir. Devlet hazinesi olan beytülmal, devlete ait malların muhafaza edildiği fizikî mekânı ifade edebileceği gibi devlete ait taşınır taşınmaz malların bütününü ve bunların idaresiyle ilgili hukukî kurumu da ifade etmektedir. Bir diğer ifadeyle devlete ait her türlü mal varlığının ve gelirlerin toplandığı, harcamaların yapıldığı, haklara ve borçlara ehil bağımsız bir kurumdur.

İktisadi bir kurum olarak beytülmalın ortaya çıkışı, Medine dönemine rastlamaktadır ve temellerini Hz. Peygamber tarafından atıldığı görülmektedir. Hz. Peygamber, Medine döneminde oluşmaya başlayan devlet gelirleri üzerinde bir mal sahibi olarak değil, bir kamu görevlisi, bir devlet başkanı olarak tasarrufta bulunmuştur. Beytülmala ait nakit para Hz. Peygamber’in evinde muhafaza edilip kısa sürede dağıtılırken ürün türünden olan devlet gelirleri ise mescidin üst katındaki bir odada muhafaza edilmekte ve gerekli yerlere bundan sorumlu olan Hz. Ömer tarafından sarf edilmekteydi. Asr-ı saâdette, zekât gelirlerini toplamak, muhtaçlara dağıtmak, ziraî ürünlerin miktarlarını tahmin ve zekâtını belirlemek üzere çok sayıda kişi görevlendirilmiştir. Zekât âmili olan bu kimseler, bir anlamda beytülmal görevlisi sayılmalıdır.

İslâm topraklarının genişlemesi ve devlet gelirlerinin artması, Hz. Ömer döneminde beytülmalın kurumlaşmasını ve İslâm devletinin mâlî yapısını oluşturacak şekilde teşkilâtlanmasını gerekli hale getirmiştir. Onun döneminde Müslümanlar İran ile Bizans’tan epey yerleri alıp fethetmişlerdi. Bu fetihler sonucunda bir hayli gelir elde edildi. Söz konusu gelirlerin bir deftere yazılmak suretiyle kayıt altına alınması kararlaştırıldı ve böylece gelir ve masrafların miktarı ile bir anlamda bütçenin tespiti sağlanmış oldu.

Beytülmal, hukukî varlığı itibariyle vergilerle ortaya çıkmıştır. Beytülmalın gelir kaynaklarını üç kategoride değerlendirmek mümkündür:

• Müslümanlardan tahsil edilen bütün vergiler
• Fey adı verilen ve gayrimüslim tebaadan (Müslüman olmayan vatandaşlar) alınan vergiler
• Savaşta düşmandan alınan ganimetler

Vergi, kamu hizmetlerinin düzenli bir şekilde devamlılığını temin için başvurulan bir çaredir. Bu yüzden, devletlerin ekonomik ve sosyal hayatında önemli bir yeri bulunmaktadır. İslâm vergi sistemi, birdenbire ve topyekûn olarak uygulama alanına konulmamıştır. O, İslâm’ın yayılışına paralel olarak yirmi senelik bir süreç sonunda müesseseleşmiştir.

İslam vergi sisteminde, zaman ve devletlere göre değişebilen, toplumun özel bazı ihtiyaçlarına cevap verebilecek ve nevâib diye adlandırılan bir vergi sistemi mevcuttur ve savaş, deprem, kıtlık vs. gibi fevkalade hallerde devletin değişik isimlerle yeni vergiler koymaya yetkisi bulunmaktadır. Bazı vergilerin isim ve oranları ise vergi mükellefinin durumuna göre değişiklik göstermektedir. Bu anlamda Müslüman olan vatandaşının vereceği vergi ile Müslüman olmayan vatandaşının vereceği vergi birbirinden farklıdır. Bu bir adaletsizlik gibi algılansa da temel dayanağı şudur: İslâm’da bazı vergiler mâlî bir ibadet olarak kabul etmiştir. Hâlbuki Müslüman olmayan bir kişinin böyle bir mükellefiyeti yoktur. Bu nedenle Müslüman veya gayrimüslim olmalarına bağlı olarak vergi verirler.

Üzerinde yaşanılan ve gelirinden istifade edilen topraklara göre de değişebilen vergi sisteminde özellikle arazi ile ilgili vergiler söz konusu olduğunda toprak sahipliği önem kazanmaktadır. Savaş sonunda elde edilen topraklar, ya Müslüman gaziler arasında taksim ediliyor veya Müslüman olmayan eski sakinleri elinde bırakılıyordu. Böyle bir uygulamanın sonunda da toprak, ya öşrî veya haracî adını alıp ona göre işlem görüyordu. Ancak bir arazinin öşrî veya haracî olmasında rol oynayan en büyük etken yine arazi sahibinin dinidir.

Bundan başka Müslüman devletlerde mülkiyeti devlete ait olan ve kullanım hakkı vatandaşa verilmiş bulunan emîrî veya mîrî denilen üçüncü kategori diyebileceğimiz bir arazi daha bulunmaktadır. Bu arazilerden her birinin verdiği ürünün vergisi farklılık göstermektedir. İlerleyen bölümlerde ise yalnızca Müslümanların vermekle yükümlü oldukları vergiler ve da Müslüman olmayanların vermekle yükümlü oldukları vergiler anlatılmaktadır.

Müslümanlarla İlgili Vergiler

Zekât: Sadaka anlamında da kullanılan zekât kelimesi, sözlükte ziyadelik, temizlik ve güzel zikir manalarına gelmektedir. Medine döneminde farz kılınmıştır. İslâm hukukuna göre zekât bir ihsan ve lütuf değildir. O, devlet ve toplumun zengin fertler üzerindeki hakkıdır. Devlet bunu âmilleri vasıtasıyla toplayıp yerine sarf etmek zorundadır. Bununla beraber zekâtı verecek olan kimseler, bunu sadece devlete değil, Kur’ân’da belirtilen kimselere de verebilir. İslâm kamu mâliyesinin temelini teşkil eden zekâtın sarf yerleri de Kur’ân’da belirtilmiştir. İbâdet mânâsı taşıdığından Müslüman olmayanlar bununla mükellef değildirler. Zekâta konu olan eşya, para ve ticaret eşyası gibi mallardır. Kişinin elindeki mal belli bir miktara (nisab) ulaşınca zekât vermekle yükümlü olur.

Öşür: İslâm vergi sisteminde öşür (ziraî ürün) vergisi, sözcük olarak onda bir veya on cüzde bir cüz anlamını taşımakla birlikte terim olarak mutlaka onda bir yerinde kullanılmamaktadır. Öşrün oranı, elde edilen ziraî üründeki insan emeğinin durumuna göre değişmektedir. Öşürde de zekâtta olduğu gibi ibadet anlamı olduğundan Müslüman olmayanlar bununla yükümlü değildirler.

Müslüman Olmayanlarla İlgili Vergiler

Cizye: İslâm hukukuna göre cizye, İslâm devletinin Müslüman olmayan vatandaşından askerlik hizmeti karşılığında alınan bir vergidir. Bu bakımdan kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve din adamları bu vergi ile yükümlü değildir. Zimmî adı verilen ve Müslüman devlet tarafından bütün hakları koruma altına alınmış bulunan gayrimüslimler, insanî bütün haklara sahiptirler. Onlar da devletin bütün imkânlarından istifade ederler. Yılda bir defa alınan cizye mükellefi, mâlî durumuna göre fakir, orta halli ve zengin olmak üzere üç sınıfa ayrılır. Cizye de gayrimüslim vatandaşların mâlî durumlarına göre alınır.

Harac: Arazi vergisi olarak haraç, tarihin eski dönemlerinden beri bilinmektedir. Haracu’l-arz denilen arazi haracı da harac-ı mukasem ve harac-ı muvazzaf olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır.

Görüldüğü gibi İslâm devlet sisteminin önemli müesseselerinden biri olan maliyenin temel dayanağını teşkil eden vergi iki ana kısma ayrılmaktadır. İslâm’ın ana kaynaklarına (Kur’an ve Sünnet) dayanan vergiler olarak şer’i vergiler ve zamanın ihtiyaçları göz önünde bulundurularak konulmuş örfî vergiler. Gerek Osmanlı, gerekse kendinden önceki Müslüman devletler örfî bazı vergileri koymak zorunda idiler. Çünkü harpler, durmaksızın devam ederken şer’î vergiler bu durumun yüklediği masrafları tek başına karşılayamıyordu. Örfî vergilerin sayı ve kalemleri ise baş gösteren ihtiyaçlara göre çoğaltılmaktaydı.

Divan

Divan kelimesi, devlet idaresindeki değişik idarî, mâlî ve askerî hizmetlerin yerine getirilmesinde kullanılan defterlere; mecaz olarak da bu defter ve ilgili memurların bulundukları yere verilen isimdir. Divanın ortaya çıkışıyla ilgili çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Bazı araştırıcılar, Hz. Peygamber’in Kur’ân âyetlerini yazdırıp kaydettirmek için görevlendirdiği vahiy kâtiplerine bakarak İslâm tarihindeki ilk divanın bu şekilde ortaya çıktığını belirtmekteyse de Buhârî’de bulunan bir hadise göre ise Hz. Peygamber, Medine’de bulunan Müslümanların isimlerini yazdırdıktan sonra bir tür sayım yaparak 1500 isim olduğunu tespit etmesinin divan olduğu anlatılmaktadır.

İslâm dünyasında, Halife Hz. Ömer’in fey gelirlerini dağıtmak için kurduğu divan teşkilâtı ile birlikte yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanan divan tabiri, Emeviler ve özellikle Abbasiler zamanında başta askerî ve mâlî sahalar olmak üzere çeşitli devlet hizmetlerine bakan kurumlara isim olarak verilmiştir. Gerçek manasıyla ilk defa kullanılması ise Halife Hz. Ömer tarafından mümkün olmuştur. Bu dönemde İslâm devleti, gerek toprak, gerekse maaş bakımından çok geniş ve büyük imkânlara kavuşmuştur. Fethettikleri ülkelerdeki yönetim sistemlerini ve uygulamalarını gören Müslümanlar, divanı burada görmüşlerdir. Emeviler döneminde birçok çeşide ulaşan divan teşkilatı, iktisadi anlamda dörde ayrılmaktadır:

• Ganimet ve ordu saymanlığı ile ilgili olan divan
• Vergiler divanı
• Cibayet (harac vergileri) divanı
• Devletin gelir ve giderini kontrol eden divan

Abbasiler döneminde divanların sayısında bir hayli artış olduğu görülmektedir. Bu divanların başında da divanü’lharac gelmektedir. Bu divan, hem gelir tahsil eden, hem de gerekli yerlere harcama yapan bir dairedir. Gelir tahsil ettiği için harac arazilerinin ölçümünü yaptığı gibi arazilerdeki mahsul çeşitlerini tespit edip buna göre vergi mükellefi ve vergi oranlarını tayin etmekteydi. Harac divanı, hem gelir tahsil ettiği, hem de harcama yaptığı için burada meclis denilen iki ayrı şube bulunmaktaydı.

Selçuklularda, divan-ı istifâ veya divanü’z-zimam ve’listifâ adını alan bu divandan sorumlu olan devlet adamına sahib-i divan-ı istifâ veya sadece müstevfî denirdi. Bu divanın vilayetlerde müstevfi, amid, âmil vs. gibi isimler altında temsilcileri bulunurdu. Osmanlı döneminde Orhan Gazi döneminde geliştiği görülen divan teşkilatının üyelerinden biri defterdardır ve başında bulunduğu kuruma da defterdarlık denilmektedir. Bu görevli, Osmanlı maliye teşkilâtının aynı zamanda başı idi. Osmanlılarda diğer pek çok müessesede olduğu gibi defterdarlık da daha önceki Müslüman ve Müslüman Türk devletlerinin teşkilâtlarına dayanmaktadır.

Başlangıçta sadece bir defterdar varken devletin büyüyüp gelişmesine bağlı olarak mâlî işlerin çoğalması, defterdar sayısının artmasını gerekli hale getirmiştir. Fatih Kanunnamesi’nde baş defterdar ve defterdarlar tabirlerinin geçmesi, ikinci ve yeni bir defterdarlığın bu dönemde kurulduğunu göstermektedir. Defterdar sayısı ikiye çıkarılınca biri Rumeli, diğeri Anadolu’nun mâlî işlerine bakmaya başlamıştır. Ancak yetki ve protokol itibariyle Rumeli defterdarı, daima Anadolu defterdarından önce gelmiş ve baş defterdar olarak kabul edilmiştir. Yavuz Sultan Selim’in Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Suriye ve diğer bölgeleri alması üzerine devlet topraklarının mâlî işleri ile uğraşmak için merkezi Halep’te olmak üzere Arap ve Acem Defterdarlığı adıyla yeni bir defterdarlık kuruldu. Görev, isim ve yetkilerindeki birtakım değişikliklerden sonra defterdarlık müessesesi 1841’de Maliye Nezâreti adını aldı.

İhtisab

Hisbe veya ihtisab da denilen kurum, Hz. Ömer’in halifeliği döneminde tam teşkilâtlı bir müessese haline gelmiştir. İyiliklerin yapılmasını sağlamak ve kötülüklerin yapılmasına mani olmak gayesiyle kurulan bu teşkilâtın başında bulunan ve muhtesib, ihtisab emini, ihtisab ağası gibi isimlerle anılan görevli, dinin hoş karşılamayıp çirkin gördüğü her türlü kötülüğü ortadan kaldırmaya çalışırdı.

Başlangıçta, İslâm toplumunda iyiliklerin yapılmasını emretmek ve kötülüklerden vazgeçirmek suretiyle sosyal huzuru sağlayan dinî bir müessese olarak ortaya çıkmıştır.

Ancak kuruluşundan itibaren farklı ve çok yönlü görevler yürütmüştür. İslâm ülkelerindeki şehir merkezlerinde günlük hayatın düzenlenmesinde önemli derecede rol oynayan ihtisab teşkilâtı, bilhassa esnaf teşekküllerine karşı sahip olduğu geniş yetki ve yaptırıma sahip olma bakımından önem taşımaktadır.

Bu teşkilâtın başına bir görevlinin resmen ne zaman getirildiği kesin olarak bilinmemekle birlikte bazı tarih kaynaklarına göre Germiyan Beyliği vatandaşı olan birisinin Osman Gazi’ye gelerek Bâc-ı Bazar denilen semt pazarı esnafının, yaptığı ticaretten dolayı kendisine vergi vermesini talep etmesiyle birlikte gündeme gelmiştir. Osman Gazi ile başlayan bu uygulama sayesinde bir anlamda pazar yerlerinin kontrolü de sağlanmış oluyordu. Ticarî alanda örf, âdet ve geleneklerin oluşmasında da önemli rol oynayan bâcın, sağlam kanun ve kurallara bağlanması Fatih Sultan Mehmed zamanında gerçekleşmiştir.

Osmanlılarda kadının yardımcısı olarak vazife gören muhtesibin vazifeleri arasında hem ekonomik ve sosyal hayatla ilgili olanlar hem dini hayatla ilgili olanlar hem de adli hayatla ilgili olanlar bulunmaktadır. Bu anlam da muhtesib, Osmanlı toplumunda günlük hayatın akışı içinde, halk ile esnaf arasındaki münasebetleri düzenleme ve esnafla ilgili kanunların uygulanıp uygulanmadığını kontrol etmekle de görevlidir. Devlet, onun aracılığıyla hem işçi kesimini kontrol etmekte, hem de onların haklarını koruyup loncaların gaye ve standartlarını devam ettirmek amacıyla esnaf loncalarını yakından denetlemektedir. Yerli mallarla rekabet edebilecek ithal eşyadan ihtisabiye adında bir vergi almak suretiyle işsizliği önlemeye çalışması ve gıda güvenliğiyle ilgili sorunları ortadan kaldırmaya çalışması da esnaf teşkilâtları üzerindeki etki ve nüfuzunun sebeplerinden biridir.

Özetle Osmanlı toplumunda muhtesibin görevleri şu şekildedir:

• Esnafın kontrolü,
• İş yerleri açma ruhsatlarının verilmesi
• Devlet adına vergi toplanması
• Vergi gelirlerini gereken yerlere sarf edilmesi
• Mürûr tezkirelerinin kontrol edilmesi
• Kıyafetlerle ilgilenilmesi
• Diğer görevler

Görüldüğü gibi ihtisâb nezâreti kadı veya divan tarafından tesbit edilmiş bulunan fiyatların uygulanıp uygulanmadığını kontrol eden, satış yerlerini teftiş eden, lonca üyelerinin tabi olduğu ve ihtisab rüsûmu denilen vergilerin satıcılar ile sanatkârlardan toplanıp toplanmadığını kontrol etmek suretiyle esnafa nezaret eden bir kurumdur. Ancak II. Mahmud zamanında, (16 Ağustos 1855 tarihinde yayınlanan resmî bir tebliğ ile) ortadan kalkmış ve yerine Şehremaneti kurulmuştur.

Vakıf

Vakıflar, ilerleyen bölümlerde hizmet alanlarına ve idarelerine göre iki yönde ele alınmaktadır.

Hizmet Alanları: Vakıflar, yoksulların elem ve ıstıraplarını hafifletmek, misafirleri ağırlamak, öğrencilere barınma ve geçinme imkânlarını sağlamak gibi hizmetleri yerine getiriyordu. Ayrıca köle ve câriyelerin azad edilip hürriyetlerine kavuşmalarını sağlamaya yönelik faaliyetler de vakıflar etkin rol oynuyorlardı. İnsanların İslâm’a girmelerini sağlamak ve bunun için gerekli ortamı hazırlamak da vakıfların görevleri arasında yer almakta idi.

İslâm dinini kabul etmelerinden sonra Türklerin, ekonomik, sosyal ve dinî hayatlarında asırlar boyu etkin rol oynamış bulunan vakıf kurumu, sadece fakirlere yardım etmek gibi dar bir çerçevede kalmamış, aynı zamanda fikir, kültür, irfan ve imar gibi müesseseler üzerinde de derin izler bırakmıştır.

Vakıflar, farklı hizmet alanlarına göre yapılmaktaydı ve her vâkıf, vakfı üzerinde arzu ve iradesinin devam etmesini istemekteydi. Bu durum normal karşılanmalıdır. Çünkü senelerin çaba ve emeği ile kazanılmış bir mülk veya mal üzerinde o kadar zahmet çekmiş olan bir kimsenin, tescil ettirdiği şartlarla vakıf üzerinde tasarruf sahibi olması son derece normaldir. Aksi halde vakıfların devam etmeme tehlikesi de göze alınmalıydı. Ayrıca bu durumda, vakıfların yüklendiği nice önemli hizmetlerden hiç birisinin yapılmaması söz konusu olurdu. Eğitimöğretim, ekonomi, sosyal, kültürel, ulaşım ve sağlık gibi alanlarda hiçbir eserin yapılmaması ülkenin gelişmesine indirilen en büyük darbelerden biri olurdu.

Vakıfların İdaresi: Her vakfın bir vakfiyesinin (vakfın hukukî senedi) bulunması, vakfiyedeki şartların nass gibi telakki edilmesi, vakfiyelerin kadı mahkemelerinde tescil ettirilmesi ve ayrıca bunların idaresi için birer nazırın tayin edilmesi söz konusudur. Mütevelli-i vakf da denilen nazırların ilki, Hz. Peygamber tarafından vakfedilen Fedek arazisi için tayin edilen Hz. Ebubekir’dir.

Emeviler döneminde vakıflar, vâkıf tarafından tayin edilen mütevellilerce yönetilirdi. Nazır, mütevellinin kontrolcüsü olarak, kendilerine bağlı vakıf işlerinin doğru bir şekilde devam edip tamamlanmasını denetlerdi. Bunların genel kontrolü ise emiru’l-mü’minîn olan halifeye aitti. Devlet, kadılık ve nakiblik gibi teşkilâtları aracılığıyla vakıfların yönetimini denetim ve kontrol etmekte idi. Vakıf işleri, mütevellilerin keyfî yönetimlerine bırakılmıyordu. Onlar, kadılık dairelerinde ve merkezî idare teşkilâtında düzenli ve sıkı bir şekilde takip ediliyorlardı.

Abbasiler döneminde kâdi’l-kudât, emri altındaki teşkilât yardımıyla bütün vakıfları yönetip denetleyebiliyordu. Bunun için de nakib, âmil, mütevelli, müşrif ve muhasib gibi yardımcılar kullanıyordu. Bu durum, Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklularda da aynı şekilde devam etmişti. Harzemşahlar dönemi Maveraünnehr’inde vakıflar sıkı bir kontrol tutuluyordu. Kötü yönetimi görülen mütevelli, derhal vazifeden atıldığı gibi çeşitli cezalara da çarptırılıyordu.

Osmanlı döneminde Orhan Gâzi Bursa’da yaptırdığı cami ve zâviyenin idaresini Sinan Paşa’ya vermişti. Böylece Sinan Paşa’nın Osmanlı döneminin ilk evkaf nâzırı olduğu söylenebilmektedir. Daha sonra hükümdar vakıfları, vezir, kadıasker, sadrazam, şeyhülislâm, bâbüssaâde ve dârüssaâde ağaları gibi devlet adamları tarafından idare edilir olmuştur. Mısır, Suriye, Arabistan ve Kuzey Afrika’nın Osmanlı yönetimine geçmesinden sonra buralarda bulunan vakıflar, 1587 senesinde kurulan Haremeyn Evkaf Nezâreti’ne bağlanmıştır. Daha sonraki gelişmelerin sonucu olarak Anadolu ve Rumeli’deki vakıfların idaresi de 1826’da kurulan Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti’ne; Haremeyn Evkaf Nezâreti de 1838’de adı geçen nezarete bağlanmıştır. Evkaf Nezareti’nden önce vakıflar, vâkıflarının şartlarına göre ayrı nezaretlerce yönetilmektedirler ve bu nezaretler şu isimlerle anılmaktadır:

• Haremeyn Nezareti,
• Vezir Nezareti,
• Şeyhülislâm Nezareti,
• Tophane Ümerası Nezareti,
• İstanbul Kadıları Nezareti.

Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar devam eden Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti, 3 Mart 1924 tarihinde çıkarılan 429 sayılı kanunla ortadan kaldırıldı.

Ahilik

Ahilik, esnaf ve sanatkârın kaliteli mal üretmesine, tüketiciye daha rahat ve ucuz ulaştırılmasına hizmet eden bir teşkilât olduğu için iktisadî kurumlarımızdan biri olarak değerlendirilmektedir. Teşkilât, elinde bulunduğu yetkiyle doğru çalışmayan, kalitesiz mal üreten, hile yapan ve tüketiciyi aldatan sanatkâr ile esnafı mesleğini icra etmekten men edebilmektedir. Fütüvvet geleneğinden esinlenerek ortaya çıktığı bilinen ahilik, Arapça kardeşim anlamındaki ahî kelimesinden gelmektedir.

Abbasi halifesi en-Nâsır Lidinillah rehberliğinde kurulan ahilik, Arap dünyasından Müslüman Türk dünyasına geçmesinden sonra burada da büyük hizmetler ifa etmiştir. Anadolu’daki kurucusu Şeyh Nasiruddin Mahmud’dur. Daha sonraları Ahi Evran ismiyle şöhret olan bu kişi, esnaf ve sanatkârı bir birlik etrafında toplayarak sanat ve ticaret ahlâkını, üretici ve tüketici menfaatlerini güven altına almaya ve böylece kötü politik ve ekonomik atmosfer içinde onlara yaşama ve direnme gücü vermeye çalışmaktadır.

Özellikle I. Alaeddin Keykûbad’ın büyük destek ve yardımlarını gören Ahi Evran, İslâmî düşünceye ve fütüvvet ilkelerine bağlı kalarak iş yerlerine usta, kalfa ve çırak münasebetlerini ve buna bağlı olarak iktisadî hayatı düzenleyen ahiliğin gelişmesinde büyük bir rol oynamıştır. İlk defa Kırşehir’de kurulan ahilik teşkilâtı, kısa bir zaman içinde Anadolu’nun hemen her tarafına yayılmıştır. Büyük şehirlerde çeşitli gruplar halinde teşkilatlanan ahilerden her birinin, müstakil bir zâviyesi bulunmaktadır. Küçük şehirlerde ise muhtelif meslek grupları, tek bir birlik teşkil edebilmektedirler. Bu birlikler, Anadolu Selçuklu Devleti zamanında kendi mesleklerine ait problemleri bizzat kendileri hallettikleri gibi devlet ile olan münasebetleri de düzenlemektedirler. Bu birliklerin asli görevleri, mal ve kalite kontrolü ile fiyat tespitidir.

Bütün prensiplerini dinin asıl kaynağından alan ahiliğin, nizamnamelerine fütüvvetname adı verilmektedir. Fütüvvetnâmelere göre teşkilât mensuplarında bulunması gereken özellikler, vefa, doğruluk, emniyet, cömertlik, tevazu, nasihat, doğru yola sevk etme, affedici olma ve tevbe idi. İçki kullanma, zina, yalan, gıybet ve hile gibi davranışlar ise meslekten atılmayı gerektiren sebeplerdi. Meslekten ihraç ise günümüze kadar gelen pabucu dama atıldı uygulaması ile gerçekleşiyordu. Dolayısıyla ahi baba veya onun vekâlet verdiği kimse tarafından ayağındaki pabuçlardan biri dükkânın damına atılan esnaf veya sanatkâr artık o mesleği icra edemiyordu.