Ünite 2: Bireylerarası İletişim Süreçleri

Bireylerarası İletişim Sürecinin Temel Ögeleri

İletişim hem bir süreç hem de temel bir yapıya ve unsurlara bağlı olarak gerçekleşen insani bir etkinliğe karşılık gelmektedir. Bireylerarası iletişim bu noktada ağırlığı insanlar arasındaki ilişki ve etkileşime dayalı olarak belirli yapılarla gerçekleştirilmektedir. Bireylerarası iletişimin kaynak ve hedefini insanlar oluşturmaktadır. Bir iletişimin bireylerarası iletişim olarak tanımlanabilmesi için;

• Bireyler belirli bir mekân ve yakınlık çerçevesinde yüz yüze ilişki içerisinde olmalıdır.
• Bireylerarasında karşılıklı olarak iki yönlü bir mesaj alışverişi gerçekleşmelidir.
• Bireylerarasındaki mesajlar, sözlü, sözsüz ya da yazılı nitelikte olması gerekmektedir.

Bireylerarası iletişim sözlü ve sözsüz iletişim olarak iki sınıfa ayrılır. Sözlü iletişim , iletişim içerisinde bireylerin birbirlerine sözcükler yoluyla ilettiği mesajlar sözlü mesaj olarak tanımlanmaktadır. Bireysel iletişim süreci içerisinde dil bireylerin neyi söylediklerini, dil ötesi iletişim ise bunu nasıl söylediklerine karşılık gelmektedir. Sözsüz iletişim , iletişimin sözcüklere dayalı olmadan gerçekleşen ses tonu, vücut dili, duruş, bakış, jest ve mimikler gibi unsurları sözsüz mesajlar olarak nitelendirilmektedir. Sözsüz iletişim kapsamında bedensel temas ve mesafe, yüz ve beden hareketleri, mekân kullanımı, araç kullanımı bulunmaktadır.

Bireylerarası İletişim Sürecinin Özellikleri

Bireylerarası iletişim sürecinin gerçekleşmesini sağlayan pek çok özellik bulunmaktadır. Bu özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz:

• Bireylerarası iletişimde en az iki insan vardır.
• Tek yönlü değil, çift yönlü ve karşılıklıdır.
• Bireylerarası iletişim yüz yüze ya da teknoloji ile aracılanmış olabilir.
• Bireyler iletişimi kendi adlarına gerçekleştirirler.
• İletiler sözlü ve sözsüz niteliktedir.
• Bireylerarası iletişim bir süreçtir.
• Bireylerarası iletişim süreci örtülü ya da açık bir amaç doğrultusunda gerçekleşir.
• Bireylerarası iletişim bilginin, duygunun, düşüncenin, yaşantının paylaşımıdır.
• Bireylerarası iletişim hem psikolojik hem de sosyal/kültürel bir olgu ve süreçtir.
• Bireylerarası iletişimde taraflar arasında belirli bir zaman ve mekân birliği bulunmaktadır.

Bireylerarası İletişim Sürecinde Önemli Unsurlar

Bireylerarası iletişim en temelde en az iki kişi arasında anlamları paylaşma süreci olarak ifade edilebilir. Bireylerarası iletişimde kaynağın mesajı bilgi, birikim ve davranışları ile alıcıya doğru ve anlaşılır bir biçimde gönderebilmesi oldukça önemlidir. İletişim sürecinde kaynak ve alıcı arasında konumlar değiştikçe tarafların bu durumlara uygun geri bildirimleri ortaya koyabilmek için bazı önemli unsurların farkında olmaları gerekmektedir. Bireylerarası iletişim sürecinin sağlıklı olarak işlemesi için, sözlü ve sözsüz mesajların etkinliği ile birlikte düşünce, tutum ve davranışların anlaşılmasında ve paylaşımın gerçekleştirilmesinde dinleme önemli bir kavramdır. Aktif dinleme, dinleyicinin de konuşmacıya sözlü ya da sözsüz ifadelerle katkı sağlaması anlamına gelir. Pasif dinleme bireylerarası iletişim sürecinde dinleyicinin karşı tarafa sözlü ya da sözsüz mesajlar yoluyla katkıda bulunmadan dinlemesine karşılık gelmektedir. Pasif dinleme iletişim sürecinde alıcının çok az tepki verdiği sessiz bir dinleme türüdür. Birey doğumundan itibaren kendi öz benliğinin toplumsal çevre tarafından kabul edilmesini ister. İçinde bulunduğu çevreden dışlanma korkusu yaşayan birey, öz benliğini savunmak ve korumak için çeşitli uyum maskeleri (benlikleri) kullanır. Empati bir bireyin, kendisini karşısındakinin yerine koyarak onun duygu ve düşüncelerini anlamaya çalışma çabasıdır. Bireylerarası iletişim sürecinin sağlıklı olarak ilerlemesi ve gelişmesi için karşıdaki insanın düşüncelerini anlamaya çalışmak önemlidir. Bireylerin aralarında empati temelli, empatik bir iletişim kurmaları için özellikle alıcının, kaynağın duygu ve düşüncelerini doğru bir şekilde algılamalı, anlamlandırmalı ve geri bildirimini bu bağlamda gerçekleştirmesi gerekir. Bireylerarası iletişim sürecini etkileyen bir diğer önemli unsur ise bireylerin sahip oldukları tutumlardır. Tutum, bireylerin, belirli psikolojik objelere ilişkin düşüncelerini, duygularını ve davranışlarını, düzenli bir şekilde oluşturan eğilimleri niteler. Ben merkezcilik iletişim süreci içinde bireylerin algısal, bilişsel ve duygusal açıdan kendilerini karşılarındaki bireyin yerine koyamayıp onları anlama çabası içine girmemeleri noktasında ortaya çıkmaktadır. Bireyin kendini açması, kişinin kendi hakkındaki bilgileri diğer birey/bireylerle paylaşma amacı ile iletişim kurmasını ifade eder. Kişi genellikle inançları, değerleri, istekleri, davranışları, yetenekleri, özellikleri hakkında açıklamalar ya da tanımlamalar yapmaktadır. Bireylerarası iletişim sürecinde çatışma, bir tarafın davranış, söz ve tutumlarının diğerinin gereksinimleriyle uyuşmazlık göstermesi, ters düşmesi ya da engellemesi sonucunda ortaya çıkan anlaşmazlığı ifade etmektedir.

Bireylerarası İletişim Sürecinin İşleyişi

Bireylerarası iletişim, mesajı oluşturan, kodlayan bir kaynak, kaynağın kodladığı mesajı bir kanal yoluyla iletmesi, mesajın alıcısı tarafından çözümlenmesi (kod açma) ve alıcının geri bildirimi gerçekleşmektedir. Bu süreçte etkin olan diğer öge ise bu iletişim sürecinin bütün ögelerini kapsayan, iletişimin gerçekleştiği fiziki, sosyal, psikolojik çevredir. İletişim sürecinin temel ögeleri olan, kaynak, mesaj, kanal (araç), alıcı, geri bildirim ve çevre kavramları bireylerarası iletişim süreci için de geçerlidir. Bireylerarası iletişim, dairesel bir süreç olarak belirli bir çevrede kaynak tarafından gönderilen mesajın belirli bir araç yoluyla alıcıya iletilmesi ve gönderilen mesajın geri bildirim halinde kaynağa iletilerek karşılıklı olarak sürdürülmesi yoluyla gerçekleşir.

Bireylerarası iletişim süreci kaynak ve alıcı arasında gerçekleşir. İletişim sürecinin işleyişi kaynak ile başlar. Bireysel iletişim sürecinde birey hem kaynak hem de alıcıdır. Kaynak mesajı alıcıya gönderen bireydir. Bu süreç içerisindeki önemli bir diğer nokta mesajdır. Mesajlar iletişim sürecini başlatan bireyin amacına, duygu ve düşüncelerine bağlı olarak sözlü ya da sözsüz olarak tanımlanabilecek iletişim türüne göre kodlanmış içeriklere karşılık gelir.

Kaynak

Bireylerarası iletişim sürecinin temel ögesi kaynaktır. İletişim sürecinin gerçekleşmesi için bilgi, duygu ve düşüncelerini iletmek isteyen bir kaynağın olması zorunludur. Bireylerarası iletişim sürecini başlatan, bir iletişim kanalı aracılığı ile sözlü, sözsüz, yazılı, görsel olarak gönderilebilecek biçimde mesajları kodlayan ve alıcıya gönderen birey ya da bireyler kaynak olarak tanımlanabilir. Kaynak bireylerarası iletişim sürecinin başlatıcısı ve mesajın kodlayıcısı ve göndericisidir.

Doğru bir iletişim sürecinde kaynağın mesajı kodlarken dikkat edilmesi gerekenleri şu şekilde sıralayabiliriz;

• Kullanılan semboller (sözlü, yazılı, görsel) alıcı için anlaşılır olmalıdır.
• Soyut ifade ve sembollerden çok somut olanlar kullanılmalıdır.
• Semboller, alıcının aşina olduğu anlamlarda kullanılmalıdır.
• Alıcının anlaması zor olabilecek semboller açıklanmalıdır.

Mesaj

Mesaj, kaynağın alıcıya iletmek istediği bilgi, duygu ve düşüncelerini sözlü ya da görsel simgelerle kodlamasına karşılık gelmektedir.

Sağlıklı bir iletişim sürecinin gerçekleşmesi için mesajın taşıması gereken özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

• Mesaj iletişim süreci içerisinde hedeflenen amacın özüne ve biçimine uygun simgeler kullanılarak oluşturulmalıdır.
• Mesaj, iletişim sürecinde kullanılacak kanal ile uyumlu olmalıdır.
• Mesaj, alıcı tarafından anlaşılabilir özellikte, açık ve kesin olmalıdır.
• Mesaj doğru zamanda iletilmelidir.

Kanal

Kanal, iletişim süreci içerisinde kaynak tarafından kodlanan mesajın alıcıya hangi yolla iletildiğine karşılık gelir. Kanal, kaynak tarafından kodlanan mesajın alıcıya ulaştırılması için kullanılan yol, araç ve yöntemlerin tümünü kapsar. Bireylerarası iletişimin oluşabilmesi için iletiyi taşıyan bir veya birden çok araç olması gerekir. Bu araçlar doğal ya da yapay iletişim araçları olabilir.

Bireylerarası iletişim sürecinde seçilecek olan kanalların özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Seçilecek olan kanal(lar), iletişimin amacına uygun olmalıdır.
• Seçilecek olan kanal(lar), alıcının özellikleri ile uyumlu olmalıdır.
• Seçilecek olan kanal(lar), mesajın doğrudan ve düzenli olarak iletilebilmesine, geri bildirime olanak sağlamalı ve kontrol edilebilir olmalıdır.
• Kanal(lar) seçilirken oluşabilecek iletişim kazaları, istem dışı mesaj gönderme gibi durumlar dikkate alınmalıdır.
• Kanal seçiminde, zaman- mekân sınırlılıkları ve ekonomik faktörler dikkate alınmalıdır.

Alıcı

Bireylerarası iletişim sürecinin gerçekleşmesi için en az iki kişi gereklidir. Bunlardan biri kaynak diğeri ise alıcıdır. Alıcı, kaynak tarafından kodlanarak gönderilen mesajları alan kişidir. İletişim sürecinin gerçekleşmesi için kaynak tarafından gönderilen iletinin alıcı tarafından alınması gereklidir.

Bireylerarası iletişimin etkin bir şekilde kurulabilmesi için alıcının taşıması gereken özellikleri ise şu şekilde sıralayabiliriz:

• Alıcı, mesajı algılamak, çözümlemek için etkin bir dinleyici konumunda bulunmalı ve dikkatini, ilgisini kaynağa yöneltmelidir.
• Alıcı, dinleme sırasında önyargılı olmamalı, stereotip ve genellemelerden uzak durmalıdır.
• Alıcı, kaynakla empati kurmalı, iletiyi alımlamak, çözmek ve anlamak konusunda çaba göstermelidir.
• Alıcı, dinleme eylemi sırasında sabırlı olmalı ve kaynağın mesajı doğru ifade edebilmesine imkân sağlamalıdır.

Geri Bildirim

Bireylerarası iletişim sürecinde geri bildirim kaynak, alıcı arasındaki döngüyü ve iletişim sürecindeki konumlarının değişimini sağlayan ögedir. Geri bildirim, alıcının kaynağın mesajına verdiği yanıttır. Bireylerarası iletişimde kaynak durumunda mesajı ileten kişi geri bildirim sayesinde, gönderdiği içeriğin doğru bir şekilde algılanıp algılanmadığını ve iletilmek istenen anlamın alıcı tarafından doğru olarak anlamlandırılıp anlamlandırılmadığını sınamış olur. Geri bildirimin gerçekleşmediği durumlarda iletişim süreci sonucunda oluşan etkileşim tek yönlü iken, geri bildirimle birlikte çift yönlü bir etkileşim kurulmuş olur. Etkin bir geri bildirim şu özellikleri içerir:

• Kaynağa yardımcı olmayı amaçlar,
• Mesajın tam bir karşılığıdır,
• Zamanlaması doğrudur,
• Kaynağın hedeflediği amaca ulaşmasını sağlayacak kadar açık ve kesindir,
• Yapıcıdır

Etkin olmayan bir geri bildirim ise,

• Mesajın anlamını özel olarak içermez, geneldir,
• Mesajın anlamı ile doğrudan ilgili değildir,
• Zamanlama itibariyle hatalıdır,
• Kişiyi ve kişiliği vurgular,
• Anlaşılmayacak şekilde kodlanır,
• Bilgi içermez, yorum ağırlıklıdır.

Çevre

Bireylerarası iletişim sürecinin gerçekleştiği fiziksel, psikolojik ve sosyal (kültürel) bağlam çevre olarak nitelendirilir. Fiziksel çevre, iletişimin gerçekleştiği somut mekana karşılık gelir. İletişimin gerçekleştiği mekan, çalışma ofisi olabileceği gibi bir yöneticinin odası ya da bir kütüphane olabilir. Fiziksel çevre bireylerarası iletişimi çevreleyen mekan olarak iletişim sürecinin işleyişine etki eder. Psikolojik çevre, hem bireylerarası iletişim sürecine katılanların iç dünyasını hem de iletişim gerçekleştiği anda, var olan psikolojik atmosferi tanımlar.

Bireylerarası İletişim Ağları

Sıklıkla kullanılan iletişim ağları; tekerlek, zincir, Y, çember ve yıldız tipi iletişim ağlarıdır. İletişim ağları arasındaki asıl farklılık ağ türlerinin merkeziyetçi yapıda olup olmama derecelerinden kaynaklanmaktadır. İletişim ağlarının önemi hız, doğruluk, moral, liderlik, örgüt, esneklik, istikrar ve kararlılık gibi potansiyel etkilerinin altında yatmaktadır ve çalışmalara göre iletişim ağlarının etkililiği durumsal faktörlere bağlı olarak değişebilmektedir.

• Tekerlek Ağı: Geleneksel örgüt ve yapılanmalarda sıklıkla görülen, alt ve üst kademe ilişkilerinin belirgin olduğu merkezi iletişim ağıdır.
• Zincir Ağı: Tekerlek ağı iletişim sürecinden sonra bir diğer merkeziyetçi özelliğe sahip iletişim ağıdır.
• Y Tipi Ağ: İki üyenin zincirin dışında ayrıcalıklı bir konumda olması dışında zincir ağıyla benzerlik taşıyan bir ağ yapısıdır.
• Çember Ağı: Bu iletişim ağı merkezi olmayan bir yapıdadır. Tekerlek, zincir ve Y tipindeki ağ yapılarından farklıdır.
• Yıldız Türü İletişim Ağı: Serbest iletişim modeli olarak da adlandırılan bu iletişim ağı çember türü iletişim ağının bir tür uzantısı niteliğindedir.

Bireylerarası İletişim Sürecinin Aşamaları

Bireylerarası iletişim sürecinin işleyişi aşamalar yoluyla ilerlemekte ve katılımcılar arasındaki ilişkiler farklılaşmaktadır. Başlangıç aşaması bireylerin birbirleriyle çeşitli ortam ve kanallar aracılığıyla bir araya geldikleri zamansal açıdan çok kısa bir döneme karşılık gelmektedir. Deneme aşaması belirli bir mekân ya da teknolojik bir araç dolayısıyla bir araya gelen bireyler bu aşamada birbirlerine soru sorarak tanımaya çalışırlar. Yoğunlaşma aşaması bireyler deneme aşamasında iletişimin sürmesine karar verdikleri bireyler ile bu aşama içerisinde daha yoğun ilişki kurarlar. Bütünleşme aşaması bireyler yoğunlaşma aşaması içerisinde anlaşma sağladıkları bireyler ile daha sık görüşür ve başka bir ifadeyle “ayrılmaz ikili” konumuna gelirler. Zincirlenme, kenetlenme aşaması bireylerarası iletişim süreçlerinin en yoğun olarak yaşandığı aşamadır. Bu aşamaya gelen bireyler bazen yasal bazen de toplumsal olarak önemli konumlara karşılık gelen anlaşmalar yaparlar.