Ünite 3: İşletmelerin Sınıflandırılması

İşletmelerin Sınıflandırılması

Bir konunun bilimsel olarak ele alınmasında sınıflama önem taşır. İşletmeler değişik esas ve ölçütlere göre (ekonomik işlevleri, amaçları vb. gibi) sınıflandırılabilmektedir. Böyle bir sınıflandırma işletmelerin daha bilimsel olarak ele alınıp incelenmelerine olanak tanır. Dolayısıyla, işletmeciliği iyi kavrayabilmek için işletmelerin değişik bakış açılarına ve yaklaşımlara göre sınıflandırılmasını başka bir deyişle işletme türlerini bilmek gerekir.

Dünya ekonomisinin ulaşmış olduğu gelişim düzeyi, birbirinden farklı yapı ve özelliklere sahip binlerce işletmenin varlığını ve bunların sınıflandırılmasına yönelik çok sayıda yaklaşımı beraberinde getirmiştir. Konuyla ilgili bu yaklaşımlar incelendiğinde, işletmelerin sınıflandırılmasında yaygın görüşle aşağıdaki ölçütler üzerinde yoğunlaşmaktadır:

• Faaliyet Alanlarına Göre İşletmeler,

• Ekonomik Fonksiyonlarına Göre İşletmeler,

• Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler,

• Büyüklüğüne Göre İşletmeler,

• Üretimde Kullanılan Teknolojiye Göre İşletmeler,

• Tüketicilerin Türüne Göre İşletmeler,

• Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler,

• Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler.

Faaliyet Alanlarına Göre İşletmeler

İşletmeler, faaliyet alanlarına göre sınıflandırılırken temel alınan ölçüt, üretilen ürünün türü ve üretimin gerçekleştirildiği alandır. Bu ölçüte göre işletmeler;

• Endüstri (sanayi) işletmeleri,

• Ticaret işletmeleri ve

• Hizmet işletmeleri olmak üzere üçe ayrılırlar.

Endüstri İşletmeleri

Üretim sürecinde kullanılan ham madde, malzeme gibi girdileri işleyip fiziksel ve kimyasal yönden değişime uğratarak yeni bir ürüne dönüştüren işletmelerdir.

Mal alım ve satım faaliyetleri bulunmakla birlikte esas faaliyet konusunu mamul üretiminin oluşturduğu endüstri işletmeleri, ürettikleri mamulün türüne göre dayanıklı ve dayanıksız mal üreten işletmeler şeklinde ikiye ayrılır.

Dayanıklı Mallar Üreten İşletmeler: Genellikle uzun süreli olarak kullanılan, bir veya birkaç kez kullanmakla tükenmeyen otomobil, televizyon, buzdolabı, makine, halı gibi ürünleri üreten işletmelerdir.

Dayanıksız Mallar Üreten İşletmeler: Kısa ömürlü, bir veya birkaç kez kullanıldığında tükenen kâğıt, kalem, deterjan, gıda maddeleri (ekmek, peynir vb.) gibi ürünleri üreten işletmelerdir.

Ticaret İşletmeler

Üretici işletmeler ile tüketiciler arasında yer alan ve üretici işletmelerin ürettikleri malların toptancılığını, yarı toptancılığını ve perakendeciliğini yapan işletmelerdir. Halı, mobilya, giyim, gıda, beyaz eşya gibi malları satan işletmeler bu gruba girmektedir. Ticari işletmelerin özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Gelir sağlama amacıyla kurulurlar: Hayır veya yardım amacıyla kurulan işletmeler, ticari işletme sayılmazlar.

• Sürekli bir biçimde faaliyette bulunurlar: Bir sefere mahsus veya tesadüfen ortaya çıkan bir fırsattan yararlanmak için yapılan faaliyetler, gelir sağlamayı amaçlasa bile, bir ticari işletmenin varlığını göstermezler.

• Diğer işletmelerden bağımsız şekilde işletilirler: Bir işletme, başka bir işletmenin irade ve işlemine bağlı olmaksızın işlemlerde bulunabildiği takdirde, ticari işletme olarak kabul edilir.

• Esnaf işletmelerinden daha büyük ölçeklidirler: İktisadi faaliyeti nakdi sermayeden çok bedeni çalışmaya dayanan ve kazancı ancak geçimini sağlamaya yetecek derecede az olan işletmelere esnaf işletmesi denmektedir. Bir iktisadi faaliyet, iş hacmi itibarıyla esnaf işletmesinin sınırlarını aştığı takdirde ticari işletme olarak nitelendirilir.

Hizmet İşletmeleri

Hizmet, bir kişi veya kuruluşun bir başka kişi veya kuruluşa sunduğu soyut bir faaliyet veya faydadır. Hizmetin en önemli özelliği soyut olması, taşınmasının ve depolanmasının mümkün olmamasıdır.

Hizmet üreten işletmeler altı grup altında toplanabilir:

• Satış hizmeti veren işletmeler,

• Ulaştırma ve haberleşme hizmeti veren işletmeler (eşya ve yolcu taşımacılığı, PTT vb.),

• Sosyal hizmetler üreten işletmeler (hastane, okul vb.),

• Sigorta ve finansman hizmetleri veren işletmeler (sigortacılık, bankacılık vb.),

• Turizm hizmeti veren işletmeler (otelcilik, acentecilik vb.),

• Aracılık ve danışmanlık hizmeti veren işletmeler (hukuksal, finansal, ticari danışmanlık).

Ekonomik Fonksiyonlarına Göre İşletmeler

İşletmeler, ekonomik fonksiyonlarına göre sınıflandırılırken temel alınan ölçüt, işletme tarafından yerine getirilen fonksiyon ve üretilen ürünün türüdür. Bu ölçüte göre işletmeler;

• Mal üreten işletmeler,

• Hizmet üreten işletmeler ve

• Pazarlama işletmeleri olmak üzere üç kısma ayrılır.

Mal Üreten İşletmeler

Genellikle maddi ürün üreten tarım, inşaat, maden, balıkçılık ve sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren işletmelerdir. Bu anlamda üretilen ürünün dayanıklı ya da dayanıksız bir mal olması bir şey değiştirmez. Bu ayrımda önemli olan, ürünün elle tutulur ve gözle görülür maddi bir unsur olmasıdır.

Hizmet Üreten İşletmeler

Hizmet adı verilen ve elle tutulup gözle görülebilmesi her zaman mümkün olmayan faydaları üreten lokantalar, oteller, avukatlık büroları, poliklinikler, bilişim ve bilgisayar işletmeleri, taşıma ve depolama şirketleri, bankalar ve benzeri işletmeler bu grupta yer alır.

Pazarlama İşletmeleri

Üretilen malları satın alan, depolayan ve satan ya da hizmetleri tüketicilere aktaran işletmelerdir.

Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler

Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletmeler;

• Özel kesim işletmeleri,

• Kamu kesimi işletmeleri,

• Yabancı sermayeli işletmeler ve

• Karma işletmelerdir.

Özel İşletmeler

Sermayenin tamamı veya büyük bir bölümü (%50’den fazlası) özel (gerçek veya tüzel) kişilere ait olan işletmelerdir.

Kamu İşletmeleri

Sermayesinin tamamı veya büyük bir bölümü devlet ya da kamu tüzel kişileri tarafından temin edilerek kurulan ve dolayısıyla mülkiyeti devlete veya devlet kuruluşlarına ait olan işletmelerdir. Özel sektörün faaliyet gösterdiği alanlar dâhil olmak üzere birçok alanda faaliyet gösterebilirler. Kâr amacı güdebilecekleri gibi, yalnızca toplumun yararına da faaliyette bulunabilirler.

Yabancı Sermayeli İşletmeler

Üretim araçlarının mülkiyeti başka bir ülkenin gerçek veya tüzel kişisine/kişilerine ait olan işletmelerdir. Bu işletmelerin sermayesinin tamamı yabancı girişimcilere ait olabileceği gibi, yatırım yaptıkları ülkenin yasal düzenlemeleri doğrultusunda yerli sermaye ortaklıklara da girişebilirler.

Karma İşletmeler

Sermayesinin bir kısmı özel kişi veya kuruluşlar, bir kısmı devlet veya kamu tüzel kişileri tarafından konularak ortaklaşa kurulan işletmelerdir. Bu tür işletmelerde kamu sermayesinin toplam işletme sermayesinin %50’sinin üzerine çıkması durumunda, bu işletmeler kamu işletmeleri halini alır.

Büyüklüklerine Göre İşletmeler

Büyüklüklerine göre işletmeler;

• Mikro ölçekli işletmeler,

• Küçük ölçekli işletmeler,

• Orta ölçekli işletmeler,

• Büyük ölçekli işletmeler ve

• Dev işletmelerdir.

Yaygın olarak kullanılan bir sınıflandırma türüdür. Ancak işletmelerin büyüklüklerine göre sınıflandırılmasında çok farklı ölçütler kullanılmaktadır. Bu ölçütlerden en yaygın biçimde kullanılanlar şöyle sıralanabilir:

• Kuruluş yerinin büyüklüğü,

• Binaların ve sosyal tesislerin sayısı,

• Sahip olunan sermaye,

• Çalışan personel sayısı,

• Belirli bir dönemdeki üretim ve satış hacmi,

• Makine ve tezgâhların sayısı,

• Belirli bir dönemde harcanan enerji miktarı,

• Belirli bir dönemde ödenen ücretler toplamı,

• Faaliyet kârı vb.

Mikro İşletmeler:

10 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yılık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu bir milyon Türk Lirasını aşmayan çok küçük ölçekli işletmelerdir. Bazı durumlarda tek bir çalışanı tam gün istihdam etmeye yetmeyecek kadar düşük bir iş hacmine sahip olurlar. Bu durumdaki mikro ölçekli işletmelere cüce işletme denir.

Küçük Ölçekli İşletmeler

50 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da bilançosu beş milyon Türk Lirasını aşmayan işletmelerdir. Bu tür işletmelerde genellikle, yalın bir örgüt yapısı altında işletme sahipliği ve yöneticiliği aynı şahısta toplanmıştır. Personel sayısının az olması ve örgüt yapısının basit olması, bu işletmelere esneklik ve etkinlik sağlar.

Orta Ölçekli İşletmeler

250 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu yirmi beş milyon Türk Lirasını aşmayan işletmelerdir. Genellikle, dayanıklı ve dayanıksız tüketim mallarının üretildiği endüstri alanlarında faaliyet gösterirler. Özellikleri gereği esnek bir yapıya sahiptirler. Değişen çevre koşullarına kolayca uyum sağlayabilir, talebin durumuna göre ürettikleri mal ve hizmetlerin türünü değiştirebilirler.

Büyük Ölçekli İşletmeler

250 kişiden fazla yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı ya da mali bilançosu kırk milyon Türk Lirasını aşan işletmelerdir. Bu tür işletmeler genellikle anonim şirket biçiminde örgütlenmekte ve çimento, petrokimya, lastik, otomobil, enerji, bilişim teknolojileri gibi sektörlerde faaliyet göstermektedirler.

Dev (Çok Büyük) İşletmeler

Çalıştırdıkları kişi sayısı 2000 ve daha fazla olan işletmeleridir.

Üretimde Kullanılan Teknolojiye Göre İşletmeler

Bu sınıflandırma yaklaşımında işletmeler kullandıkları üretim faktörlerinin (doğal kaynaklar, sermaye, emek ve girişimci) ağırlığına göre ayrıma tabi tutulmaktadırlar. Buna göre;

• Üretimde yoğun olarak emek (işgücü) faktörü kullanan işletmeler emek yoğun işletmeler;

• Ağırlıklı olarak gelişmiş üretim teknolojilerini kullanan işletmeler sermaye (teknoloji) yoğun işletmeler olarak sınıflandırılmaktadır.

Emek Yoğun İşletmeler

İşgücü üretim faktörleri içerisinde önemli bir paya sahiptir. Genellikle mekanizasyona dayalı üretim teknikleri kullanırlar. Bu işletmelerin en belirgin özelliği, toplam üretim maliyetinin büyük bir bölümünü işçilik giderlerinin oluşturmasıdır.

Emek yoğun işletmelere örnek olarak, tekstil sektöründe ve mobilya imalatında faaliyette bulunan işletmeler gösterilebilir.

Sermaye Yoğun İşletmeler

Üretim süreçlerinde yoğun biçimde, gelişmiş üretim teknolojileri kullanan işletmelerdir (Örneğin, bilgisayar üreten işletmeler).

Tüketicilerin Türüne Göre İşletmeler

Tüketiciler (alıcılar), işletmelerin ürettikleri mal ve hizmetleri kullanım amaçlarına göre; en son (nihai) tüketiciler ve ara tüketiciler olmak üzere iki grupta toplanır.

En son tüketiciler, mal ve hizmetleri kişisel veya ailesel ihtiyaçları için satın alan, kullanan ve bunları bir şekilde tüketen kişilerdir. Bu tüketim sonucu mal veya hizmetin bir kez daha kullanılması söz konusu olmamaktadır.

Ara tüketiciler ise en son tüketicilerin ihtiyaçlarını giderecek mal ve hizmetlerin üretiminde kullanmak amacıyla mal ve hizmet satın alan kişi ve kuruluşlardır. Söz konusu kişi ve kuruluşlar arasında üretim işletmelerini, aracı kurumları ve devleti sayabiliriz.

Ara Tüketicilere Mal ve Hizmet Üreten İşletmeler

Başka tüketicilerin ihtiyaçlarını giderici mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılmak amacıyla diğer işletmeler tarafından talep edilen mal ve hizmetleri üreten işletmelerdir. Bu tür mallara endüstri malı veya ara mal denmektedir. Bu işletmelere endüstri malı üreten işletmeler de denmektedir. Üretimi gerçekleştiren işletme açısından nihai ürün olan bu mallar, satın alan işletme için hammadde veya yarı mamuldür.

En Son Tüketicilere Mal ve Hizmet Üreten İşletmeler

Bu grupta, bireyler ve hane halkı tarafından kişisel ihtiyaçlarını karşılamak üzere talep edilen mal ve hizmetleri üreten işletmeler yer almaktadır. Bu işletmelere tüketim malı üreten işletmeler de denmektedir. Bu tür işletmeler ya nihai ürünün bütün unsurlarını kendileri üretirler ya da bazı parçaları başka işletmelerden temin ederek nihai ürünün üretimini gerçekleştirirler.

Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler

İşletmelerin kurulması aşamasında amaçlarına uygun bir hukuksal yapının seçilmesi ve kişiliğinin oluşturulması işletmenin hak ve yetkilerini kullanıp koruyabilmesi için öncelikli bir koşuldur. Bu bağlamda, bir işletmecinin hangi hukuksal biçimine gibi ölçütleri göz önünde tutarak seçeceğini bilmesi gerekmektedir. Ülkemizde, işletmelerin hukuki yapıları;

• Özel İşletmeler,

• Kamu İşletmeleri ve

• Yabancı Sermayeli İşletmeler olmak üzere üç ana grup altında ele alınmaktadır (S:59, Çizelge 3.1).

Özel İşletmeler

Özel işletmelerin hukuksal biçimleri Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) belirlenmiştir. Buna göre bir işletmenin ticari işletme olarak kabul edilebilmesi için;

• Kazanç sağlamayı amaç edinmesi,

• Varlığını sürekli bir biçimde sürdürme niyetinde olması,

• Kanunda belirtilen esnaf faaliyeti sınırlarını aşması,

• Belirli bir iktisadi büyüklüğe ve öneme sahip olması gerekmektedir.

Kanuna göre özel işletmeler hukuki açıdan dört farklı biçimde karşımıza çıkarlar:

• Tek Kişi İşletmeleri,

• Şirketler (Ortaklıklar),

• Kooperatifler ve

• Dernek-Vakıf İşletmeleri.

Tek Kişi İşletmeleri

Genellikle az sermaye gerektiren, küçük ölçekli, tüzel kişiliği bulunmayan işletmelerdir.

Şirket (ortaklık) Şeklinde İşletmeler

Bir veya daha fazla gerçek ve/veya tüzel kişinin ortak bir ticari amacı gerçekleştirmek için emek ve sermayelerini bir sözleşme ile bir araya getirmeleriyle kurulan işletmelere şirket (ortaklık) adı verilmektedir. Şirket şeklindeki işletmeler Adi şirketler ve Ticaret şirketleri olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.

Adi şirketler: Adi şirket şeklindeki işletmelere ilişkin esaslar Borçlar Kanunu’yla düzenlenmiştir. Borçlar Kanunu adi şirketleri, “iki veya daha çok kişinin ortak bir amaca ulaşmak için emek ve mallarını bir anlaşmayla birleştirerek oluşturdukları topluluk”* olarak tanımlamaktadır.

Ticaret şirketleri: Kuruluşları ve çalışmaları Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre düzenlenen ve bir veya daha fazla kişinin bir araya gelerek belirli bir konu üzerinde iş yapmak için oluşturdukları ortaklıklar sonucu kurulan şirketlerdir. Adi şirketlerden farklı olarak, ticaret şirketleri tüzel kişiliğe sahiptirler. Ticari şirketler kendi içinde şahıs şirketleri (Kollektif ve Komandit Şirket) ve Sermaye Şirketleri (Anonim Şirket, Limited Şirket, Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirket) şeklinde iki ana gruba ayrılmaktadır.

Kooperatifler

Belirli bir ekonomik faaliyette bulunmak üzere kurulan, işletilen, ortak olunabilen ve kârı ortak üyelerce paylaşılan gönüllü kuruluşlardır. Kooperatifler faaliyet alanları bakımından; üretim kooperatifleri, tüketim kooperatifleri ve kredi kooperatifleri olarak üç ana gruba ayrılırlar.

Dernek ve Vakıf İşletmeleri

Dernek ve vakıflar, kazanç paylaşımı ve kâr amacı taşımayan, bundan dolayı işletme kurup işletmeleri mümkün olmayan kişi ve mal topluluklarıdır. Dernekler Kanunu’nda derneğin tanımı; “kazanç paylaşma dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere, en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, bilgi ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek suretiyle oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kişi toplulukları” olarak yapılmıştır.

Kamu İşletmeleri

Sermayesinin tamamı veya %51’inden fazlası kamu tüzel kişilerine ait olan işletmelerdir. Kâr amacı gütmeyen bu işletmeler;

• Topluma hizmet sunmak,

• Kamu kurumlarına gelir sağlamak,

• İstihdama katkıda bulunmak ve

• Ülkenin ekonomik kalkınmasına hız kazandırmak gibi amaçlarla kurulurlar.

Bunların yanı sıra, gelişmemiş veya az gelişmiş yörelerin sosyal, kültürel ve ekonomik yönden gelişmesini sağlamayı hedeflerler. Toplumun ihtiyaçlarını (sağlık, eğitim vb.) karşılamak, birtakım kamu hizmetlerini (ulaşım, elektrik, su, doğalgaz vb.) yürütmek ve ülkedeki iktisadi faaliyetleri düzenlemek amacıyla kurulan bu işletmelerin faaliyetlerinin sınırları ve çeşitleri ülkenin koşullarına göre saptanmaktadır.

Ülkemizdeki kamu işletmeleri şöyle sınıflandırılabilir:

• Genel bütçeye dahil işletmeler,

• Katma bütçeli yönetim işletmeleri,

• Özerk bütçeli devlet işletmeleri,

• Yerel yönetim işletmeleri,

• Kamu iktisadi teşebbüsleri;

• İktisadi devlet teşekkülü,

• Kamu iktisadi kuruluşu,

• Müessese,

• Bağlı ortaklık ve

• İştirak.

Yabancı Sermayeli İşletmeler

İşletmelerin kendi ülkelerindeki pazarların yetersiz hale gelmesi, büyüme ihtiyacı, daha yüksek kârlar elde edebilme gibi nedenlerle yeni pazarlara ihtiyaç duyması ve başka ülke pazarlarına yönelmesi yabancı sermayeli işletmelerin oluşmasına yol açmıştır.

Yabancı sermayeli işletmeler, yatırım yapılması planlanan ülkede yürürlükte bulunan yasalar çerçevesinde yabancı uyruklu gerçek veya tüzel kişilerin tek başlarına ya da yatırım yapacakları ülkedeki ortaklarla kurdukları işletmelerdir.

Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler

Teknolojide yaşanan gelişmeler, ülkeler arasında yoğunlaşan ekonomik ilişki, gümrük birlikleri, yabancı ülkelerde işletme maliyetlerinin daha düşük oluşu gibi faktörler işletme faaliyetlerinin daha geniş bir coğrafyaya yayılmasına, yerel piyasalardan küresel piyasalara doğru bir yönelim yaşamasına yol açmıştır.

İşletmelerin dünya pazarlarında faaliyet göstermenin sunduğu avantajlardan faydalanma isteği ile desteklenen bu durum, farklı ulusal kökenlere sahip işletme türlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu bağlamda işletmeler; ulusal, uluslararası, çok uluslu ve küresel işletmeler olmak üzere dört gruba ayrılmıştır.

Ulusal İşletmeler

Belli bir ülke sınırları içinde kurulmuş ve faaliyetlerini ulusal sınırlar içinde gerçekleştiren, mülkiyet, sermaye ve yönetim bakımından yabancı bir ülkeye bağlı olmayan özel ve kamu işletmeleridir.

Ülke içine yönelik üretim ve pazarlama faaliyetlerinde bulunan bu işletmeler herhangi bir uluslararası faaliyette bulunmazlar.

Uluslararası İşletmeler

Ulusal pazarda rakip işletmelerin sayısının artmasıyla azalan pazar payı, yeni Pazar arayışı, maliyetleri azaltma isteği, tepe yönetimin büyüme arzusu, uygun hammadde ve teknoloji olanakları gibi faktörler işletmelerin başka ülkelerde de faaliyette bulunmak istemelerine neden olmaktadır. Bunun sonucunda, bir taraftan kendi ülkesinin sınırları içine faaliyette bulunurken diğer taraftan yabancı ülkelerde de faaliyette bulunan işletmeler ortaya çıkmaktadır.

Başka ülkelerde sanayi, ticaret, ulaştırma gibi birçok alanda üretim ve satış faaliyeti yürütebilen bu özel veya kamu işletmelerine uluslararası işletmeler denir.

Çok Uluslu İşletmeler

Uluslararası işletmelerden daha büyük, daha gelişmiş ve daha karmaşık yapıda olan işletmelerdir. Bir işletmenin çok uluslu işletme olarak kabul edilebilmesi için yabancı ülkelerdeki üretiminin, kârının ve istihdam ettiği personel sayısının toplam üretim miktarı, kâr ve personel sayısının büyük bir kısmını oluşturması gerekmektedir.

Küresel İşletmeler

Faaliyetlerini dünya genelinde yürüten, en ileri teknolojileri kullanan ve uyguladıkları ürün, fiyat politikalarıyla dünya genelinde etkili olan işletmelerdir.