Ünite 1: İşletme ve İşletmecilikle İlgili Kavramlar

İşletme Bilimi

İşletme bilimi, hukuk, iktisat, sosyoloji, psikoloji, matematik, istatistik ve mühendislik gibi bilim alanları ile ilişkileri olan bir bilim alanıdır.

İşletmecilik bilimi, günümüzdeki anlamıyla gelişimini tamamlamadan önce, işletme bilimiyle yakın ilişkili olan bilim alanları, işletme biliminin alanına giren konularla ilgilenmekteydiler. İlk başlarda hukuk bilimi, adaletin sağlanması çerçevesinde insan ihtiyaçlarının karşılanması için, kıt kaynaklarla sonsuz ihtiyaçları karşılama arasında adil bir denge kurma çabasındaydı.

Hukuk bilimi zaman içerisinde genişleyince, yeni gelişen iktisat bilimi hukuk biliminin ilgilendiği bazı alanlarla ilgilenmeye başladı. Böylece iktisat bilimi sonsuz insan ihtiyaçları ile kıt kaynaklar arasında bir denge kurmaya çalıştı. Ancak, iktisat biliminin alanının da zaman içerisinde genişlemesi, sürekli artan insan ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla ürün ve hizmet üretimini gerçekleştirme ile ilgilenen işletme biliminin gelişmesine yol açtı.

Günümüzde sosyoloji, psikoloji, matematik, istatistik ve mühendislik gibi bilim alanları da işletme bilimi ile etkileşim içerisindedir. İşletme bilimi, bu bilim alanlarından çeşitli şekillerde yararlanmaktadır.

İşletme Kavramı

İşletme, “toplumdaki bireylerin ihtiyaçlarını kâr sağlama amacıyla karşılamak için, düzenli olarak ürün ya da hizmetin üretim ya da dağıtımını gerçekleştiren ekonomik bir etkinlik”tir.

İşletme ile ilgili bazı temel özellikler şu şekilde sıralanabilir:

• İşletmeler, ekonomik bir etkinlik gerçekleştirir.

• İşletmeler, üretim ya da satın alma ve dağıtım faaliyetlerini yerine getirir.

• İşletmeler, ürün ve hizmetle ilgili iş anlaşmaları yapar.

• İşletmeler, süreklilik ve düzenlilik gösterir.

• İşletmeler, bireylerin ihtiyaçlarını karşılayarak kâr sağlama amacını güder.

• İşletmeler risk taşır.

• İşletmeler için insan, önemli ve kritik bir faktördür.

İşletmelerin Faaliyet Alanları

İşletmeler; endüstri, ticaret ve hizmet olmak üzere temel olarak üç alanda faaliyetlerini sürdürürler. Bu faaliyetler şöyle sıralanabilir:

• Endüstri olarak adlandırılan ürünlerin üretimi ile ilgili faaliyetler.

• Ticaret olarak adlandırılan ürün ve hizmetlerin değişimi ve dağıtımı ile ilgili faaliyetler.

• Hizmet olarak adlandırılan soyut ürünlerin üretimi ve pazarlanması ile ilgili faaliyetler.

Endüstri, somut ürünlerin üretimi ile ilgili olan bir işletme dalıdır. Endüstriler tarafından üretilen ürünler, son tüketici ya da endüstriyel tüketiciler tarafından kullanılabilir. Endüstri işletmeleri;

• Temel,

• İmalat ve

• Yapı endüstrisi olmak üzere üçe ayrılır.

Temel endüstri işletmeleri; madencilik ve taş ocakçılığı (yenilenemez) ya da ormancılık ve balıkçılık (yenilenebilir) işletmelerinden oluşur.

İmalat işletmeleri\, günümüzde makinelerin kullanımı ile yararlı olan ürünlerin üretilmesini ifade eder. Bu amaçla; fabrika, tesis, imalathane gibi yerler kullanılır. Emek, sermaye, doğal kaynaklar ve teknoloji bir araya getirilerek üretim için organize edilir.

İmalat endüstrileri;

• Ham maddeleri ayrıştırarak ürün elde eden analitik endüstriler (petrol rafinerisi),

• Farklı ham maddeleri birleştirerek ürün elde eden sentetik endüstriler (boya, sabun ya da kozmetik fabrikaları),

• Birbirinden farklı üretim işlemlerinin gerçekleştirildiği birleştirilmiş (entegre) endüstriler (pamuğun önce ipliğe, sonra kumaşa dönüştürülmesi gibi) ve

• Değişik ürün parçalarını bir araya getirerek ürün elde eden montaj endüstrileri (otomobil, buzdolabı) olmak üzere dörde ayrılırlar.

Yapı işletmeleri ise yol, baraj, liman, köprü ve konut gibi ürünleri üreten işletmelerdir. Bu işletmelerin işletmecileri genellikle müteahhit olarak adlandırılır.

Ürünlerin üreticiden tüketiciye aktarılmasını sağlayan ve işletmelerin faaliyetlerinde onlara destek olan işletmeler ise ticaret işletmeleridir. Ticaret işletmeleri;

• Toptancı,

• Perakendeci,

• İthalatçı ve

• İhracatçı olarak faaliyet gösterebilirler.

Endüstri ve ticaret işletmelerinden ayrı olarak hizmet işletmeleri ise tüketicilere soyut ürünleri sağlarlar. Hizmet işletmeleri;

• Endüstriyel ya da

• Son tüketiciye yönelik olarak çalışılabilir.

İşletmelerin Başarı Koşulları

İşletmelerin başarılı bir biçimde varlıklarını sürdürebilmeleri;

• Doğru örgütlenme,

• Etkin yönetim ve

• Girişimcinin sahip olduğu niteliklere bağlıdır.

Doğru örgütlenme: Örgütlenme, iş ve iş araçlarının mantıksal düzenlenmesidir. Bir işletmeyi örgütlemek, işlevlerini yerine getirebilmesi için gerekli olan her şeyi sağlamaktır. Bir işletmenin başarılı olarak işlevlerini yerine getirmesinde etkili olan unsurlar; uygun bir mülkiyet yapısı, uygun bir yer, optimum büyüklük, yeterli alan, doğru makine ve araç gereçler, yeterli ham madde arzı, yeterli sermaye, uzman personel, doğru pazar, uygun teknoloji gibi faktörler sıralanabilir.

Etkin yönetim: Modern bir işletmenin başarılı olarak yaşamını sürdürebilmesinin ikinci temel koşulu, etkin bir biçimde yönetilmesidir. Bir işletme fiziksel kaynaklar, iş gücü ve sermayeyi başarılı bir biçimde bir araya getirse de kendi kendine hiçbir yere varamaz. Etkin bir biçimde faaliyet gösterebilmesi için, bir işletmenin tüm bu faktörleri koordineli bir biçimde bir araya getirmesi gerekir.

Girişimcinin nitelikleri: Tüm işletme faaliyetlerinin odak noktasında, girişimci yer alır. İşletme örgüt yapısı ve yönetiminin görevleri, işletmeyi yönetme sorumluluğuna sahip olan girişimciye bağlı olarak belirlenir. Bu nedenle girişimci, işletmenin dinamik ve aktif unsurunu oluşturur. Buna bağlı olarak, girişimcinin sahip olduğu nitelikler işletmenin başarılı olmasında son derece etkilidir. Bu nitelikler, kişisel ve davranışsal nitelikler olarak farklılık gösterirler.

İşletmelerin Ekonomideki Yeri

Ekonomik yapı içerisinde, hane halkları ve işletmeler ürün ve hizmet pazarı ve üretim faktörü pazarı ile etkileşim içerisindedirler.

Ürün pazarlarında, hane halkları alıcı, işletmeler satıcı konumunda iken üretim faktörleri pazarında, hane halkları satıcı, işletmeler ise alıcı konumundadır. Ders kitabındaki diyagram (S:7, Şekil 1.2) aynı zamanda, paranın nasıl kazanıldığı ve harcandığını ve ekonomi etrafında nasıl hareket ettiğini de bize göstermektedir.

İşletmeciliğe İlişkin Temel Kavramlar

Ekonomik Sistemler

Bir toplumun üretim, değişim, tüketim ve bölüşüm gibi ekonomik sorunlarını bir düzen içerisinde çözmek için oluşturulan sosyal örgütlenme biçimleri, ekonomik sistemleri oluşturmaktadır.

Kapitalist Sistem

Günümüzde kapitalist ülkelerde devlet, çeşitli yasa ve düzenlemelerle ekonomiye yön vermektedir. Kapitalist sistem;

• Kârlılık,

• Rekabet ve

• Akılcılık olgularını dikkate alır.

Sistemin temelinde, kendi çıkarları doğrultusunda akılcı kararlar alan bireyler bulunur. İşletmeler için kârlılık, bu sistemde en önemli olgudur, bu nedenle bireyler aşırı tüketime yönlendirilir. Sistemde rekabetin varlığı, fiyatlar yoluyla sistemin tüketiciler lehine işleyeceğini ifade eder.

Kapitalist sistemin temel özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Devlet müdahalesi sınırlıdır. Devlet, temel hak ve özgürlükler ve rekabeti korumaya yönelik düzenlemeleri yapar.

• Özel mülkiyet geçerlidir. Mülk sahibi, toplum çıkarlarına aykırı olmamak koşulu ile mülkiyete konu olan maddi varlıkları, dilediği gibi kullanıp denetleme hakkına sahiptir.

• Piyasada rekabet kuralları geçerlidir. Piyasada bir ürününün çok sayıda alıcı ve satıcısı bulunur ve piyasaya girme konusunda serbesttirler.

• Girişim ve seçim özgürlüğü bulunur. Birey ve işletmeler, piyasa mekanizması aracılığı ile diledikleri gibi üretim ya da tüketimde bulunabilir.

• Kişisel çıkarlar ön plandadır. Her ekonomik birim, kendi çıkarları doğrultusunda karar alır.

Sosyalist Sistem

Sosyalist sistemde üretim araçlarının mülkiyeti devlete aittir. 19. yüzyılda Alman düşünür Karl Marx, sosyalist düşüncenin temellerini atmıştır. Kapitalist sisteme bir tepki olarak ortaya çıkan sosyalist sistemde, birey ve toplumun refah ve mutluluğunu sağlamada kapitalist sistem başarılı olamaz. Bu nedenle kapitalist sistemin temellerini oluşturan bireycilik ve özel mülkiyet bu sistemde yer verilmez. Üretim araçlarının mülkiyeti, işçi sınıfı adına devlete aittir. Ekonominin liberal düşünceye göre kendi akışına bırakılması, sosyalist düşünceye göre adaletsizlikler yaratacaktır.

Karma Ekonomik Sistem

Piyasa ekonomisine dayalı kapitalizmin ve merkezi planlamaya dayalı sosyalizmin toplumsal refah sağlama konusunda başarılı olamaması, karma ekonomik sistem düşüncesini hayata geçirmiştir.

Karma ekonomik sistem, özel mülkiyet yanında kamu mülkiyeti ve devlet girişimciliğine yer verir ve toplumcu bir düşünceye dayanır. Karma ekonomide, devlet planlamasına yer verilmekle birlikte, sosyalist sistemde olduğu gibi otoriter bir yapı bulunmaz.

İhtiyaç ve İstekler

İhtiyaç, bireylerin çeşitli ürün ve hizmetlere karşı duydukları isteğe ve bu isteğin yarattığı gerginliğe verilen addır. Fayda, ürün ve hizmetlerin ihtiyaçları karşılama özelliğidir.

Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi

Maslow, bu teori ile insan ihtiyaçlarını kapsamlı ve sistemli bir biçimde sınıflandırmaya çalışmıştır.

Bu teoriye göre iki temel varsayım vardır:

• Birinci varsayıma göre, bireylerin gösterdiği tüm davranışlar bireyin ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir.

• İkinci varsayıma göre ise ihtiyaçların bir sırası vardır ve belirli bir basamaktaki ihtiyaçları karşılanmayan birey, bir üst basamaktaki ihtiyacı algılayamaz.

Maslow, ihtiyaçları şu şekilde sıralanmaktadır:

• Fizyolojik ihtiyaçlar (yeme, içme, uyku, cinsellik gibi),

• Güvenlik ihtiyacı (vücut, iş, kaynak, etik, aile, sağlık, mülkiyet güvenliği),

• Sevgi ve ait olma ihtiyacı (arkadaşlık, aşk, aile gibi),

• Saygı görme ihtiyacı (kendine saygı, güven, başarı, diğerlerinin saygısı, başkalarına saygı),

• Kendini gerçekleştirme ihtiyacı (erdem, yaratıcılık, doğallık, problem çözme, ön yargısız olma, gerçeklerin kabulü).

Arz ve Talep Kavramı

Talep, bir ekonomide tüketici davranışlarını açıklarken; arz, üretici davranışlarını açıklar.

Talep, belirli bir zaman diliminde piyasada, tüketicilerin değişik fiyat düzeylerinde satın almak istedikleri ekonomik ürün ve hizmet miktarı olarak tanımlanabilir. Talebi etkileyen unsurlar;

• Ürünün fiyatı,

• İlişkili ürünlerin fiyatları,

• Gelir,

• Tercihler,

• Tüketicilerin beklentileri,

• Beklenen alıcıların sayısı olarak sıralanabilir.

Belirli bir zaman diliminde, üreticilerin piyasada değişik fiyat düzeylerinde satmak istedikleri ürün miktarına ise arz adı verilir. Arz üzerinde etkili olan fiyat dışındaki değişkenler;

• Üretim kaynaklarının fiyatları,

• İlişkili ürünlerin fiyatları,

• Teknoloji,

• Üreticilerin beklentileri,

• Üretim yapan işletmelerin sayısı olarak sıralanabilir.

Tüketim ve Tüketici Kavramı

Üretilen ürün ve hizmetlerin, istek ve ihtiyaçları karşılama amacıyla kullanmasına tüketim denir. Tüketim eylemini gerçekleştiren birey ya da örgütler ise tüketici adını alır.

Tüketiciler satın alma ve kullanma amacına göre;

• Son tüketici ve

• Endüstriyel tüketici olmak üzere ikiye ayrılır.

Son tüketici; kendisinin ya da aile bireylerinin ihtiyaçlarını karşılamak üzere satın almada bulunan kişi ya da kişilerdir.

Endüstriyel tüketici; ekonomik faaliyetlerinin devamlılığını sağlamak üzere satın almada bulunan işletme ya da örgütlerdir.

Ürün ve Hizmet Kavramı

İnsan ihtiyaçlarını karşılama özelliği taşıyan araçlara, ürün ya da *hizmet* adı verilir.

Bu araçlardan;

• Dokunulabilir olanlar (somut) ürün,

• Dokunulamaz olanlar (soyut) ise hizmet olarak adlandırılır.

Ürünler çeşitli açılardan sınıflandırılabilir:

• Elde etmek için çaba harcanıp harcanmamasına göre;

• Ekonomik ürün ve

• Ekonomik olmayan ürün.

• Tüketicilerin satın alma amacına göre;

• Tüketim ürünü ve

• Endüstriyel ürün.

• Kullanım sürelerine göre:;

• Dayanıklı ürün ve

• Dayanıksız ürün.

Üretim ve Üretim Faktörleri

Sınırsız olan insan ihtiyaçlarını gidermeye yarayan ürün ve hizmetlerin elde edilmesi için yapılan her türlü faaliyet, üretim olarak adlandırılır.

Ürün ve hizmet üretiminin gerçekleştirilmesini sağlayan üretim faktörleri;

• Doğal kaynaklar,

• İş gücü,

• Sermaye,

• Teknoloji ve

• Girişimciden oluşur (S:154, Şekil 1.4).

Doğal kaynaklar, yer altı ve yer üstü kaynaklarla, doğanın sahip olduğu her türlü unsur, doğal kaynak olarak değerlendirilir.

İş gücü, ürün ya da hizmetlerin üretimini gerçekleştiren fiziksel ya da düşünsel insani çabaları ifade eder.

Sermaye, farklı açılardan değişik şekillerde tanımlanabilir:

• Bir üretim faktörü olarak ekonomik açıdan sermaye; araçlar, makineler, binalar gibi işletmeler tarafından ürün ve hizmet üretiminde kullanılan fiziksel kaynakları ifade eder.

• Fabrika binaları, bilgisayarlar, taşımacılıkta kullanılan kamyonlar sermaye olarak nitelendirilirler.

• İşletme yönetimine göre ise sermaye, ürün ve hizmet üretiminde kullanılan maddi olan ve olmayan tüm varlıkları ifade etmektedir.

Girişimci, üretim faktörlerini bir araya getirerek üretime yönlendiren, işletmeyi kurarak risklere katlanıp, kâr sağlamaya çalışan kişidir.

Teknoloji, Ürün ve hizmet üretiminde gerekli olan üretim bilgisidir. Ürün teknolojisinin kapsamına;

• Patent,

• Know-how ve

• Marka gibi unsurlar girer.

Girişimci ve Yönetici

Girişimci, pazardaki bir boşluğu veya ihtiyacı belirleyerek iş fikrine dönüştüren, ayrıca risk üstlenen ve işini kurabilmek için gerekli kaynakları bir araya getirebilen kişidir.

Yönetici, girişimci gibi risk ve kârın üstlenicisi olmayıp ücret karşılığında girişimci için işletmede çalışan kişidir.

Liderlik ve yöneticilik kavramları çoğu zaman birbiri ile karıştırılan iki kavramdır. Ancak liderlik, başarılı yöneticilerin sahip olduğu bir özelliktir.