Ünite 2: Karar Ortamları ve Karar Verme

Giriş

Karar verme, birden çok seçenek içinden doğru seçimi yapma işlemi olarak tanımlanabilir. Bir işletmenin belirlenen amaca ulaşmada etkin olan en az iki seçim yapma şansı olduğunda, bu eylem biçimlerinden birinin seçiminde, karar verici üzerinde çeşitli koşullar veya ortamlar da etkili olabilmektedir. Bu nedenle karar verenler en iyi çözümü araştırdıkları karar problemine ilişkin kapsam, çevre ve paydaşlar gibi birçok etkeni iyi değerlendirmeleri gerekmektedir. Farklı eylem seçenekleri arasından seçilerek belirlenen kararın etkin olması ve kararı uygulayacaklar arasında mümkün olduğu kadar yüksek kabul görmesi beklenir. İyi bir karar, benzer problemler ile karşı karşıya kalan iki farklı yöneticinin aynı seçenekler ve aynı ortamlar altında aynı kararı vermesi ile özdeştirilebilir. Karar vericinin, çevresindekilerin de işletmenin alacağı bu kararları iyi olarak nitelendirmeleri beklenir. Karar vericilerin etkin ve rasyonel olmaları, problemin mali boyutunu iyi analiz etmiş olmaları ve geleceğe dönük iyide bir analiz yapmış olmaları gerekir. Karar verme teknikleri, karar verme sürecinde yöneticilerin en uygun kararı vermesine yardımcı olmak amacı ile geliştirilmiş tekniklerdir. İşletmelerin başarısı ve yöneticilerinin tutarlı kararlar verebilmesi, bu tekniklerin iyi uygulanmasına bağlıdır.

Karar Problemlerinin Karar Ortamlarına Göre Sınıflandırılması

Karar problemleri, kararı etkileyecek doğal durumlar çevresel faktörler olarak hakkında sahip olunan bilgi düzeyine göre belirlilik, belirsizlik ve risk ortamında karar verme olarak sınıflandırılır. Belirlilik durumunda, gelecekte ortaya çıkacak tek bir doğal durum söz konusudur ve gerçekleşme olasılığı (p=1) olduğu zaman gerçekleşmesi kesindir. Ancak gerçek hayatta karar verilirken kesin belirlilik durumu ile çok az karşılaşılır.

Belirsizlik Ortamında Karar Verme

Belirsizlik, doğal durumların ortaya çıkışlarına ilişkin karar vericinin herhangi bir olasılık değerine sahip olmadığı durumdur. Doğal durumların ortaya çıkışlarına ilişkin herhangi bir olasılık değerine sahip olmadan karar verme işlemi yürütür ise karar verme sürecine belirsizlik ortamında karar verme adı verilir. Karar probleminin doğal durumlarını bilmekle beraber, hangi durumun gerçekten ortaya çıkabileceğini veya hangi durumun hangi olasılık ile ortaya çıkabileceğini bilemez. Belirsizlik ortamında karar verme durumunda bulunan bir karar vericinin kullanabileceği teknikler, iyimserlik, kötümserlik ve uzlaşma ölçütlerini temel almaktadır.

İyimserlik ölçütü

Karar vericinin psikolojisinin iyimser olduğunu varsayan ölçüttür. Her ne olursa olsun “benim için hep iyi durumlar ortaya çıkar” felsefesini temel alan bir yaklaşımdır. İyimserlik ölçütü yaklaşımında, karar verici hangi karar alternatifini seçerse seçsin strateji matrisinin satırlarında yer alan her karar alternatifinin en yüksek kazanç ya da en düşük maliyet değerini elde edeceğini kabul eder. Daha sonra tüm karar alternatiflerinin en iyi değerleri arasından en büyük kazanç ya da en küçük maliyete sahip olan alternatifi en iyi karar olarak belirler. İyimserlik ölçütünde karar verici, kazanç yapılı problemlerde kazanabileceğim en büyük kazançlardan en büyüğünü seçerim felsefesi ile hareket ederken maliyet yapılı problemlerde ortaya çıkabilecek en küçük maliyetlerden en küçüğünü seçerim felsefesi ile hareket etmektedir. İyimserlik ölçütüne göre karar vericinin benimseyeceği karar alternatifi strateji matrisini dikkate alarak,

Kazanç yapılı problemlerde,

En Büyük {En Büyük ( s _ij )} ij işlemi ile tespit edilirken, maliyet yapılı problemlerde ise,

En Küçük {En Küçük ( s _ij )} ij işlemi ile tespit edilir
(Kitabın 29. sayfasındaki tablo 2.1 strateji matrisi ile her bir karar alternatifi için en büyük kazanç değeri 2.2 tablosunda gösterildiği gibi).

Bu işlemlere göre, karar verici kazanç yapılı bir problem üzerinde çalışıldığında her karar alternatifi için strateji matrisinin satırlarında yer alan en büyük değerleri seçer ve bu değerler arasından en büyük değerli olan karar alternatifini en iyi karar olarak benimser. Tersine karar verici maliyet yapılı bir problem üzerinde çalıştığında her karar alternatifi için strateji matrisinin satırlarında yer alan en küçük değerleri seçer ve bu değerler arasından en küçük değerli olan karar alternatifini en iyi karar olarak benimser.

Kötümserlik Ölçütü

Karar vericinin kötümser olduğunu varsayan ölçüttür. Her ne olursa olsun benim için hep kötü durumlar ortaya çıkar felsefesini benimseyen karar vericilerin kullandığı bir yaklaşımdır. Kötümserlik ölçütü yaklaşımında karar verici hangi karar alternatifini seçerse seçsin, strateji matrisinin satırlarında yer alan her bir karar alternatifine ilişkin en düşük kazanç değerini elde edeceğini ya da en yüksek maliyet değerine katlanacağını düşünür. Kötümserlik ölçütünde karar verici, kazanç yapılı problemlerde “elde edebileceğim en küçük kazançlardan en büyüğünü seçerim” felsefesi ile hareket ederken maliyet yapılı problemlerde “ortaya çıkabilecek en büyük maliyetlerden en küçüğünü seçerim” felsefesi ile hareket etmektedir.

Kötümserlik ölçütüne göre göre karar vericinin benimseyeceği karar alternatifi strateji matrisine göre, kazanç yapılı problemlerde,

En Büyük {En Küçük( s _ij )} ij işlemi ile tespit edilirken, maliyet yapılı problemlerde ise

En küçük {En Büyük. ( s _ij )} ij işlemi ile tespit edilir
(Kitabın 31. sayfasındaki şekil 2.5 strateji Matrisi ile her bir karar alternatifi için en küçük kazanç değeri 2.6 tablosunda gösterildiği gibi).

Karar verici kazanç¸ yapılı bir problem üzerinde çalıştığında, her bir karar alternatifi için önce strateji matrisinin satırlarında yer alan en düşük değerleri seçer daha sonra bu değerler arasından en büyüğüne sahip değeri olan karar alternatifini en iyi karar olarak benimser. Karar verici maliyet yapılı bir problem üzerinde çalıştığında ise her bir karar alternatifi için strateji matrisinin satırlarında yer alan en büyük değerleri seçer ve bu değerler arasından en küçüğüne sahip değeri veren karar alternatifini en iyi karar olarak belirler.

Uzlaşma Ölçütü

Belirsizlik ortamında karar verme durumu ile karşı karşıya kalan karar vericinin benimseyebileceği iki uç durumu daha önce bahsedilen iyimserlik ve kötümserlik ölçütleri ile temsil edilmektedir. Hurwicz, karar probleminin doğasına ve karar vericinin içinde bulunduğu psikolojik duruma ilişkin daha esnek davranması amacı ile iyimserlik ve kötümserlik ölçütlerini karar vericinin bir arada kullanmasına imkân tanıyan bir ölçüt önermiştir. Uzlaşma ölçütü adı verilen bu ölçütte karar vericinin iyimserlik düzeyini belirleyen bir katsayı bulunur. Karar vericinin iyimserlik düzeyi ? ile gösterilir ve ?’nın 0 ile 1 aralığında değerler aldığı varsayılır. ?, 1’e eşit olduğunda karar verici iyimser, 0’a eşit olduğunda ise karar verici kötümserdir. Bu ölçütte karar vericinin vereceği karar,

En Büyük [? En Büyük ( s _ij ) + (1- ?) En Küçük( s _ij )] ijj ]

İşlemi ile tespit edilirken, maliyet yapılı problemlerde ise

En Küçük [? En Küçük ( s _ij ) + (1- ?) En Büyük( s _ij )] ijj

işlemi ile tespit edilir.

Uygulamada Hurwicz’in uzlaşma ölçütüne göre karar verilirken strateji matrisinin sonuna üç¸ adet sütun eklenir. Eklenen ilk sütunda her bir karar alternatifi için en büyük değerlere yer verilirken eklenen ikinci sütuna ise en küçük değerler yazılır. Eklenen son sütuna ise problemin kazanç veya maliyet yapılı olmasına göre, yukarıda önerilen formüllerden uygun olanı kullanılarak hesaplanan değer yazılır (Kitabın 33. sayfasındaki tablo 2.9 strateji Matrisi ile uzlaşma ölçütü işlemler tablosu 2.10 ‘de gösterildiği gibi).

Risk Ortamında Karar Verme

Bir karar probleminde doğal durumların hangi değerleri hangi olasılıkla alabileceği biliniyor ise karar verici, benimsediği stratejiye göre elde etmek istediği durumun gelir, kâr, maliyet gibi riskini ölçebiliyor demektir. Bir yatırımcı yatırım dönemi içerisinde ekonomide durgunluk yaşanıp yaşanmama olasılığını geçmiş deneyimlerine dayanarak tespit edebilir. Böyle bir durumda yatırımcının en doğal eylemi, tespit ettiği olasılık değerini karar verme surecinde kullanmak istemesi olacaktır. En büyük avantaj, karar vericinin benimsediği karar alternatifine göre elde etmeyi beklediği kazanç / maliyet için ne kadarlık bir riske girdiğini hesaplayabiliyor olmasıdır. Risk ortamında karar vermede doğal durumlar için olasılıkların belirlenmesi süreci çok önemlidir. Ortaya çıkma olasılığı düşük olan bir doğal durum için yüksek bir olasılık değerinin atanması, karar vericinin kararının yanlış olmasına neden olacaktır. Risk ortamında karar verme sürecinde, strateji matrisi içerisinde yer alan tüm doğal durumların gerçekleşme şansına ilişkin bir olasılık değerinin mutlaka tanımlanması ve tüm doğal durumların olasılıklar toplamının da 1’e eşit olması gerekir. Doğal durumların ortaya çıkma / gerçekleşme olasılıkları belirlendikten sonra, bu olasılıklar strateji matrisine eklenir. Daha sonra da bu bölümün izleyen kesiminde anlatılacak olan en iyi beklenen değer veya en büyük olasılık ölçütlerinden bir tanesi kullanılarak, en iyi kararın hangisi olduğu tespit edilir.

En İyi Beklenen Değer Ölçütü

Risk ortamında karar verme durumunda en çok kullanılan ölçüttür. En iyi beklenen değerin hesaplanması için, her bir karar alternatifinde yer alan sonuçlar ilgili doğal durum olasılıkları ile çarpılır, daha sonra bu çarpım değerleri her satır için toplanarak ilgili karar alternatifi için beklenen kazanç veya maliyet değeri hesaplanmış olur. Daha sonra karar alternatifleri için hesaplanan beklenen değerlerin kazanç yapılı problemlerde en büyük değerli olanına, maliyet yapılı karar problemlerinde ise en küçük değerli olanına ilişkin karar alternatifi en iyi karar olarak tanımlanır.

En Büyük Olasılık Ölçütü

Belirsizlik ortamında ele alınan iyimserlik ve kötümserlik ölçütlerinin karar vericinin içinde bulunduğu psikolojik durumu yansıtan ölçütledir. Risk ortamında karar verme durumunda olan bir karar verici, tüm doğal durumlar üzerinden hesaplama yapmak yerine ortaya çıkma şansı veya gerçekleşme olasılığı en yüksek olan doğal duruma göre hareket ettiğinde, en büyük olasılık ölçütüne göre karar vermiş¸ olur. Karar verici böyle bir durumda yalnızca en yüksek olasılıklı doğal durumun ortaya çıkardığı sonuçlar ile ilgilenir. Karar problemi kazanç yapılı ise, en yüksek olasılığa sahip doğal durum için karar alternatiflerinin sonuç¸ değerlerinden en yükseğini veren karar alternatifi en iyi karar olarak kabul edilir. Karar problemi maliyet yapılı ise, en yüksek olasılığa sahip doğal durum sonuçları içinde en küçük değeri veren karar alternatifi, en iyi karar olarak benimsenir. En büyük olasılık ölçütü, hesaplaması en kolay ölçütlerden bir tanesi olmakla beraber, yalnızca bir tek doğal durumu dikkate alması nedeniyle, diğer ölçütlere göre daha zayıf bir karar verme ölçütüdür.