Ünite 6: Dış Ticarette Mal Bedelinin Ödenme Şekilleri

Peşin Ödeme (Advance Payment, Cash in Advance, Cash Before Delivery)

Peşin ödeme, ihracat gerçekleşmeden mal bedelinin ithalatçı tarafından gönderilmesi ve daha sonra satış sözleşmesi konusu olan malın sevk edilmesidir.

Peşin ödeme, uygulamada aşağıdaki belirtilen şekillerde söz konusu olmaktadır.

Havale, Çek ve Efektif ile Ödeme: Alıcı, ithal edeceği malın bedelini ülkesindeki bir bankaya ulusal para olarak yatırır. Banka, satıcının ülkesindeki muhabirine mal bedeline eşit olan paranın satıcıya ödenmesi talimatını verir. Satıcı, mahalli (muhabir) bankadan bu paranın karşılığı ulusal parasını tahsil eder ve bir döviz alım bordrosu düzenlenir, bilahare sözleşme kapsamına giren malları alıcıya sevk eder.

Prefinansman: İthalatçının ihracatçıyı, ihracat öncesi finanse etmesi anlamına gelen prefinansman, konvertibl dövizlerle ve en fazla bir yıl vadeli olur. Prefinansmanda ithalatçı, ihracatçının bankasından garanti ister. Şayet mal sevk edilemez ise ihracatçının bankası peşin faizle (Libor faizi) birlikte anaparayı alıcıya geri ödemek zorundadır. Libor Londra bankalar arası para piyasası faiz oranıdır. İhracatta kullanmak üzere getirilecek prefinansman dövizlerine, döviz cinsine göre Libor faiz oranı ve azami yüzde 1.25’e kadar faiz farkı (spread) verilebilir.

Kırmızı Şartlı Akreditif: İhraç olunacak malın satın alınması ile yükleme masraflarının karşılanması amacıyla ihracatçıya (akreditif lehtarına), aracı bankanın avans mahiyetinde, peşin ödemede bulunma yetkisi veren akreditif türüdür.

Yeşil Şartlı Akreditif: Malların depolandığını gösteren ve banka adına düzenlenmiş veya bankaya devredilmiş bir depo makbuzu karşılığı satıcıya peşin ödemede bulunulmasına olanak tanıyan akreditif türüdür.

Kırmızı ve yeşil şartlı akreditifler temelde ihracatı finanse etme görevi görmektedirler. Böylece, ihracatçı ülkedeki kredi faizlerinin ithalatçı ülkedekinden yüksek olduğu zamanlarda, ihracatçılar için düşük maliyetli finansman imkanı sağlanmaktadır.

Konsinyasyon (Consignments): Konsinye satış, gerçekte bir satış değil, satış imkânı arama yoludur. Zira malın sevki anında fiili bir satış bulunmadığı gibi malın satış fiyatı ve alıcısı da belli değildir. Bu, dış piyasalarda bir çeşit perakende satış şekline de benzetilebilir. Mal, kesin satışta bulunmadan yurt dışında alıcıya, komisyoncuya veya ihracatçının yabancı bir ülkede tesis ettiği şubesine veya temsilciliğine, diğer bir deyimle konsinyatör denilen aracıya sevk edilir. Fiyat kesin olmayıp, piyasa şartlarına göre değiştiği gibi malın kısmen veya tamamen satılmaması da mümkündür. Konsinyatör, günün piyasa şartlarına göre malı hangi fiyattan satarsa bedelini o fiyattan ihracatçıya öder. Konsinye satış, normal yollarla satışı zor olan veya alıcının görüp beğenmesini gerektiren mallar için söz konusudur. Konsinye satış oldukça rizikolu bir satış şekli olup, beklemeden doğan zararlar ihracatçının hesabına kaydedilmesinin yanı sıra malın satılıncaya kadar her an ihracatçıya, alacak ve satış giderleri dikkate alınmaksızın, geri gönderilmesi ihtimalini de taşımaktadır.

Mal Mukabili Ödeme (Cash On Delivery)

Mal mukabili ödeme, alıcının satın aldığı malın bedelini, malın satış sözleşmesinde belirtilen varma yerine gelmesinden sonra ödemesi şeklini ifade eder. Bu ödeme şeklinde mal bedeli; malın varışında veya boşaltılmasından önce veya sonra veyahut konsinye satışlarda, ithalatçı tarafından emaneten alınan malın satışının gerçekleşmesini müteakip ödenir.

Mal mukabili ödemede, malın sevk ve teslim alınması sırasında geçen süre esnasında satıcı, alıcıya faizsiz kredi vermiş durumundadır. Böylece alıcı ithalatının finansmanı amacıyla kredi temin etme zorunluluğundan kurtulmakta, mal satıldıktan sonra ödeme yapacağı için finansman kolaylığı sağlamış bulunmaktadır.

Mal mukabili ödeme ile konsinyasyon yoluyla ödeme arasında önemli bir fark vardır. Konsinye satışta, mal kesin satışta bulunulmadan yurt dışında bir alıcıya (konsinyatör) sevk edilmektedir. Konsinyatör, günün piyasa şartlarına göre malı hangi fiyattan satarsa bedelini o fiyattan satıcıya ödemektedir. Mal mukabili ödemede de ihraç edilen malın bedeli mal ithalatçı ülkeye gittikten sonra yapılır, fakat ithalatçı yüklemeden itibaren (90) gün vadeli bir poliçe hazırlamakta, poliçenin kabulü karşılığında, ithalatçı mal bedelini ödemeden vesaiki almakta ve üç ay içinde malı satıp mal bedelini vadesi içinde ödemektedir.

Mal mukabili ödemede, ödeme, vadesi geldiğinde doğrudan veya banka aracılığı ile yapılabilir. Mal bedelinin güvence altına alınması, satıcının alıcı üzerine çekeceği poliçenin muhabir banka tarafından kabul edilmesi veya alıcının kabul ettiği poliçeye muhabir bankanın aval vermesi suretiyle de mümkün bulunmaktadır.

Vesaik Mukabili Ödeme (Cash Againts Documents, Documents Againts Payment-D/P)

Vesaik mukabili ödeme, satıcı ile alıcı arasında yapılan sözleşmeye istinaden ihraç ve diğer sevk vesaikinin, mal bedelinin ödenmesi üzerine alıcıya teslim edilmesini ifade eden bir ödeme şeklidir. Vesaik mukabili ödemede, satıcı ve alıcı arasına, satıcının vesaikleri ibraz ettiği yetkili bankası ile vesaikleri ödeme karşılığında alıcıya teslim edecek muhabir banka girmektedir.

Vesaik mukabili ödeme işleminin yürütülmesinde yer alan taraflar aşağıda belirtilmektedir. (s:128, Tablo 6.1).

• Satıcı (mudi) (Drawer)
• Yetkili banka (Remitting bank)
• Muhabir banka (Collecting bank)
• Alıcı (muhatap) (Drawee)

Vesaik mukabili ödeme işleminin yürütülmesinin safhaları aşağıdaki şekilde gerçekleşmektedir:

• Satıcı (mudi) ve alıcı (muhatap), bir satış sözleşmesi yaparlar, bu sözleşmeye istisnadan satıcı malları sevk eder ve vesaikleri tahsil edilmek üzere, bir tahsil emri ile birlikte bankasına teslim eder. Bu banka vesaikleri bir tahsil talimatına (römiz mektubu) iliştirilerek yurt dışındaki muhabirine (tahsil veya ibraz bankası) gönderir.
• Muhabir banka, vesaiklerin kendisine ulaştığı hususunda alıcıya bilgi verir, bedelin tahsili veya tahsil talimatına başka bir şart varsa buna uyarak alıcıdan bedelini tahsil ve vesaikleri alıcıya teslim eder. Tahsil edilen bedel, tahsil talimatına uygun olarak, yetkili banka aracılığı ile alıcıya ulaştırılır.
• Alıcı bedelini ödeyerek muhabir bankadan teslim aldığı vesaikler ile malları gümrükten çeker.

Vesaik mukabili ödeme, basit ve ucuz bir sistem olması, genellikle ödemenin, mal mukabili ödemeden, daha süratli oluşu nedeniyle uluslararası ticari ilişkilerde yaygın ve yoğun bir kullanım alanı bulmuştur.

Kabul Kredili Ödeme (Documentary Acceptance, Documents Against Acceptance-D/A)

Kabul kredisi, satıcı ile alıcı arasında yapılacak bir anlaşma ile ithal edilecek mal bedelinin ödenmesinin, malın gönderilmesinden belli bir süre sonraya bırakılmasıdır. Bir diğer ifadeyle, satıcı veya satıcının bankası tarafından düzenlenen vadeli bir poliçenin alıcı tarafından kabulünden itibaren açılan vadeli bir akreditif türüdür. Vadeler, alıcı ve satıcı arasında saptanmakla birlikte, genellikle ülkeler vadelere sınırlamalar getirmişlerdir.

Kabul kredili ödemede; satıcı malları sevk etmeyi müteakip alıcı firma üzerine vadeli bir poliçe düzenler ve bu poliçeye mallar ile ilgili vesaikleri (örneğin; konşimento, fatura, sigorta poliçesi vb.) ekleyerek alıcının kabulüne sunulmak üzere kendi ülkesindeki yetkili bir bankaya teslim eder. İlgili banka, söz konusu poliçe ve vesaikleri alıcının ülkesindeki muhabirine gönderir. Muhabir banka, poliçe ve vesaikleri alıcının kabulüne sunar, alıcı poliçeyi kabul ettiği takdirde poliçenin arkasına “kabul edilmiştir” ibaresini yazarak imzalar ve muhabir bankaca malları teslim eden vesaikler alıcıya teslim olunur. Kabul edilen poliçe ise tekrar satıcıya gönderilir. Poliçenin kabulü sonucunda “gayrı kabili rücu” tipinde bir akreditif durumu söz konusu olmaktadır. Bu ise satıcının ödemenin yapılacağı konusunda güvencede olması demektir. Satıcı, bu poliçeyi vadesi doluncaya kadar elinde tutup bedelini alıcıdan vade sonunda alabileceği gibi, bir bankaya da iskonto ettirebilir.

Kabul kredili ödeme uygulamada bazı riskleri de beraberinde getirmektedir. Zira, vadeli bir poliçe kabul edilmez ise malların iadesi veya başka alıcıya devredilebilmesi amacıyla yabancı ülkede depolanması ve sigortalanması satıcıya büyük külfet yükleyecektir. Diğer taraftan, kabul karşılığında sevk vesaiki alıcı tarafından temin edilip mallar alıcının mülkiyetine geçmiş ve poliçe bedeli ödenmemiş ise yurtdışında yoğun bir hukuki muameleye girilmesi gerekecektir.

Akreditifli Ödeme (Letter of Credit, L/C)

Akreditif; ihracatçının, yurt dışına sattığı mal ile ilgili sevk vesaikinin ithalatçının bankasınca akreditif işlemlerine aracılık etmesi için belirlenen ülkesindeki bir bankaya teslimini müteakip, vesaiklerin akreditif şartlarına uygunluğunun saptanması üzerine mal bedelini tahsil etmesine imkan sağlayan bir kredi işlemidir. Satıcı ve alıcı arasına bankaların dahil edilmesi, satıcının malını sevk etmesinden sonra malının bedelinin tahsilini kolaylaştırmakta ayrıca satış sözleşmesi şartlarına uyulmaması durumunda alıcının bir rizikoya girmemesini de sağlamaktadır. Akreditif, şartlı bir banka garantisi olup lehtara akreditif şartlarına uyduğu takdirde, mal veya hizmet bedelinin ödeneceğini taahhüt eder.

Akreditifli ödeme, sadece belirli bir mal alım ve satımının söz konusu olduğu ticarette değil, aynı zamanda belirli bir hizmetin yerine getirilmesini konu alan işlemlerde de kullanılır.

Bir akreditif işleminde; akreditif amiri, amir banka, akreditif lehtarı ve aracı banka olmak üzere dört taraf mevcuttur:

• Akreditif amiri , akreditifi açtıran alıcı (ithalatçı)’dır.
• Amir banka, akreditif amirinden aldığı talimata istinaden akreditifi açan bankadır.
• Akreditif lehtarı lehine akreditif açılan ve satış sözleşmesi konusu malları ihraç edecek olan kişidir.
• Aracı banka akreditif şartlarına göre lehtarın bulunduğu ülkede akreditifi lehtara ihbar veya teyit eden, ödemeyi yapan veya ibraz edilen poliçeye kabul veya aval imzası koyan veya poliçeyi iştira eden bankadır.

Aracı banka: Akreditif şartlarına göre lehtarın bulunduğu ülkede akreditifi lehtara ihbar veya teyit eden, ödemeyi yapan veya ibraz edilen poliçeye kabul veya aval imzası koyan veya poliçeyi iştira eden bankadır.

İhbar bankası: Akreditifi lehtara, teyitte bulunmaksızın sadece ihbar eden bankadır.

Teyit bankası: Akreditife, amir banka dışında, kendisinin kesin yükümlülüğünü de ekleyen bankadır.

Ödeme bankası: Ödemeyi yapmaya yetkili kılınan, vesaik bedelini ödeyecek ve üzerine poliçe çekilecek olan bankadır.

Kabul bankası: Üzerine vadeli poliçe çekilecek olan ve keşide edilecek poliçeleri kabule yetkili kılınan bankadır.

İştira bankası: Akreditife dayanarak çekilen poliçeleri iştira etmesine yetki verilen banka veya poliçeleri iştira eden herhangi bir bankadır.

Rambursman bankası: Ödeme veya kabul bankası ile iştira bankasını ranburse edecek (bu bankalarca ödenen paraları kendilerine geri verecek) olan bankadır.

Akreditif Çeşitleri

Akreditifler, lehtar yönünden oluşturdukları güven kriteri göz önüne alındığında çeşitli şekillerde açılabilirler:

Kabili rücu akreditif: İlgili banka ile lehtar arasında hukuken bir yükümlülük doğurmayıp, her an tadil veya iptal edilebilen akreditiftir.

Gayri kabili rücu akreditif: Akreditifi açan bankanın kesin taahhüdü olup, bu taahhüdün bütün ilgililerin isteği ve onayı olmaksızın tadil veya iptal edilemediği akreditiftir.

Teyitsiz akreditif: Muhabir bankanın, akreditifi, lehtara teyit etmeyip yalnızca ihbar etmesidir. Bu durumda gayri kabili rücu fakat teyitsiz bir akreditif söz konusudur.

Teyitli akreditif: Akreditif lehtara ihbar edilirken, muhabir banka amir bankanın talimatına dayanarak ve kendi teyidini de ilave ederek akreditifi açan bankanın taahhüdünü yerine getireceğine ilişkin sorumluluk yüklenirse buna teyit edilmiş akreditif denir.

Özelliği Olan Akreditifler

Rotatif akreditif: Bir kısmı veya tamamı kullanıldıkça ek bir değişiklik talimatına gerek kalmaksızın aynı şartlarla ve aynı tutar için otomatik olarak yenilenen bir akreditiftir.

Kırmızı Şartlı Akreditif: Kırmızı şartlı akreditif, malların gönderilmesinden önce lehtara, ihraç edeceği malların satın alınmasında, gerekiyorsa işlenmesinde, ambalajlanmasında, sevk mahalline gönderilmesinde ve nakliye vasıtası gelinceye kadar depolanmasında kullanılmak üzere avans verilmesini veya peşin ödeme yapılmasını mümkün kılan akreditiftir.

Yeşil Şartlı Akreditif: Yeşil şartlı akreditif, kırmızı şartlı akreditif gibi satıcıya peşin ödeme yapılmasına imkan verir. Ancak, bu tip akreditifte peşin ödeme, malların depolandığını gösteren ve banka adına düzenlenmiş veya bankaya devredilmiş bulunan bir depo makbuzu karşılığında yapılır.

Devredilebilir akreditif: Kredi şartları değiştirilmeksizin lehtar tarafından, akreditiften doğan hak ve yükümlülüklerin, ikinci bir lehtara devredilebilmesine olanak sağlayan akreditiftir.

Karşılıklı akreditif: transit ticarette sıkça kullanılan akreditif türlerinden birisidir. Satıcı kendi lehine açılmış bulunan bir akreditif çerçevesinde temin edeceği malları, başka bir ülkede bulunan asıl alıcıdan alarak akreditif amirine gönderebilir. Orijinal akreditifin lehtarı tarafından asıl satıcı lehine açılan bu akreditife karşılıklı akreditif denilir.

Garanti akreditifi: bir tür garanti (teminat) mektubu niteliğindedir. Bu tür akreditif, diğer akreditiflerden farklı olarak bir mal alım-satımı ile ilgili olmayıp bir hizmetin yerine getirilmesini garanti altına almak için tesis edilir. Garanti akreditifi, şekil açısından diğer tür akreditiflere benzemekle birlikte kapsamı yönünden farklılık arz eder. Zira diğer akreditif türlerinde belirli bir taahhüdün yerine getirilmesi sonucunda ödeme yapıldığı halde, garanti akreditifinde akreditif amirinin yapmayı taahhüt ettiği bir şeyi yerine getirmemesi halinde ödeme yapılır.

Temiz akreditif: çoğunlukla mal alımına yönelik olarak değil de belli birtakım ödemelerin gerçekleşmesini sağlamak üzere açılır. İbrazı istenen vesaik, mal alımına yönelik akreditiflerde olduğu gibi çok ve ayrıntılı değildir. Temiz akreditif, ödeme ve garanti işlevleri yönünden iki grupta toplanmaktadır.

Ödeme amacına yönelik temiz akreditif: Bu tür akreditif, akreditifi açtıran firmanın lehtara karşı periyodik olarak yapacağı ödemeler için kullanılmakta ve kabili rücu (revocable) ve gayri kabili rücu (irrevocable) olmak üzere iki ayrı gruba ayrılmaktadır. Kabili rücu temiz akreditif türüne; akreditif amirinin yurt dışında çalışan işçilerine ücret ödemesi için açtırdığı akreditif örnek olarak gösterilebilir. Bu kabil bir akreditif kapsamında akreditif lehtarının (işçinin) işi bırakması halinde amir, lehtarın onayını almadan akreditifi iptal edebilir. Gayri kabili rücu akreditif türünde ise amirin borçlusu olduğu poliçe veya senetlerin vadesinde ödenmesi garanti edilir, lehtarın onayı olmaksızın akreditif iptal edilemez.

Garanti amacına yönelik temiz akreditif: Bu tür akreditifte amir, lehtara karşı bir taahhütte bulunmuştur ve bu taahhüdünü yerine getirmediği takdirde lehtar, akreditif kapsamında ibrazı istenen vesaiki (amirin yükümlülüklerini yerine getirmediğini beyan eden bir yazıyı) ibraz ederek akreditifi kullanır. Temiz akreditifler, teminat mektubu gibi işlev görürler ve garanti akreditifine benzerler.

Takas akreditifi: Ülkeler arasında para kullanılmaksızın mal değişiminde bulunulmasıdır. Akreditifli ödeme şekli kullanılarak ülkeler arasında karşılıklı ticarette firmalar arasında bir anlaşma sağlandıktan sonra bir “yeddi emin bankası” aracılığı ile işlemin yapılması kararlaştırılır.

Akreditifin İşleyişi

İki ayrı ülkede bulunan alıcı ve satıcı, belirli bir bedel karşılığında bir malın teslimi veya hizmetin yerine getirilmesi konusunda anlaşmaya varmaları halinde akreditifin işleyişinde şu süreç izlenecektir: Alıcı kendi ülkesindeki bankasına başvurarak, satıcı lehine bir akreditif açılmasını ister. Bu başvuru, akreditif teklif mektubu denilen, açılması istenen akreditifle ilgili tüm detayları gösteren bir formüler ile birlikte yapılır. İthalatçının talebini alan amir banka, talebi inceledikten sonra satıcının ülkesinde bulunan muhabir nezdinde, satıcı lehine, mektupla veya swift, teleks, telgraf gibi iletişim araçlarıyla akreditifi açar. Akreditifi alan banka, açılan akreditifi lehtara bildirir. Lehtar akreditifi aldığında şartların alıcı ile yapmış olduğu anlaşmanın şartlarına uygun olup olmadığını kontrol eder ve herhangi bir itirazı varsa bundan alıcısını haberdar eder. Lehine akreditif açılan satıcı, akreditif şartlarına uygun olarak yüklemeyi yapar ve akreditif şartlarında belirtilen belgeleri bankasına ibraz eder. Banka belgeleri inceleyerek akreditif şartlarına uygunluğunu tespit ettikten sonra, akreditif şartlarına göre eğer teyitli akreditif ise; ödemeyi yapar veya poliçeyi kabul eder veya poliçeyi iştira eder veya vadesinde ödeme taahhüdünde bulunur ve vesaiki akreditifi açan bankaya göndererek kendisinin lehtara karşı yerine getirdiği yükümlülüğün bu kez kendisine karşı yerine getirdiği yükümlülüğün bu kez kendisine karşı yerine getirilmesini ister.

Akreditifler ile ilgili süreler;

• Akreditif vadesi,
• Sevk tarihi
• İbraz süresi olmak üzere üç ayrı grupta toplanır.

Akreditiflerde yükümlülüğün yerine getirilmesi, vesaik karşılığı olan meblağın lehtara ödenmesi olup bu işlem aşağıda belirtildiği şekillerde yapılabilir:

• Vesaik ibrazında ödeme
• Poliçe kabullü ödeme
• Poliçe iştirası
• Vadeli ödeme

Muhabir nezdinde açtırılan bir akreditifle ilgili ödeme aşağıda belirtilen şekillerde yapılabilir:

• Amir bankanın, muhabir nezdindeki hesabının borçlandırılması yoluyla,
• Amir banka nezdindeki muhabir banka hesabının alacaklandırılması yoluyla,
• Üçüncü bir bankanın aracılığı yoluyla.

Üçüncü durumda, vesaik bedelinin ödeme, kabul veya iştira bankasına ödenmesinde aracılık eden bankaya “Rambursman bankası” denir. Muhabir banka, uygun vesaikin ibraz edilmesi halinde “akreditifte öngörüldüğü şekilde” Rambursman bankasına başvurarak akreditif bedelini tahsil eder.