Ünite 4: Memur Statüsü-II (Ödev, Sorumluluklar, Yasaklar ve Genel Haklar)

Memurların Ödev ve Sorumlulukları

Bu bölümde; Anayasa ve Yasalara Sadakat; Tarafsızlık ve Devlete Bağlılık; Genel Davranışlar ve Yurt Dışında Davranış; İşbirliği ve Kanunsuz Emir; Amir Durumundaki Memurların Ödev ve Sorumlukları; Mal Bildiriminde Bulunmak; Resmî Belge, Araç ve Gereçlerin Yetki Verilen Mahaller Dışında Çıkarılmaması ve iadesi; Kıyafet Mecburiyeti; Mesai Saatleri içerisinde İşbaşında Bulunmak başlıklarında ele alınmaktadır.

Anayasa ve Yasalara Sadakat

Memurların sadakat ödevi, 1982 Anayasası’nın “Görev ve Sorumlulukları…” başlıklı 129. Maddesinde “memurlar ve diğer kamu görevlileri Anayasa ve kanunlara sadık kalarak faaliyette bulunmakla yükümlüdürler” şeklinde vurgulanmıştır. Devlet Memurları Kanunu, memurun Anayasa ve yasalara sadakatini, imzalayacaklar› bir belge ve bizzat katılacakları bir bürokratik ritüelle de göstermesini emretmiştir. Buna göre memurlar “Asli Devlet Memurluğuna” atandıktan sonra en geç bir ay içerisinde yemin belgesini imzalayarak göreve başlar.

Tarafsızlık ve Devlete Bağlılık

Memurların tarafsızlık ödevi, birbiriyle ilişkili dört temadan oluşmaktadır. Bunlar;

· Memurların siyasal partilere üye olması yasağı,

· Memurlar, herhangi bir siyasal parti, kişi ya da zümrenin yararını veya zararını hedef tutan bir davranışta bulunamazlar.

· Memurların görevlerini eşitlik ilkesine uygun olarak yerine getirmesi hüküm altına alınmıştır.

· Memurların devlete bağlılığı esastır.

Genel Davranış ve Yurt Dışında Davranış

Memurlar, yurt dışında herhangi bir biçimde görevli olarak gittikleri zaman, devlet itibarını veya görev haysiyetini zedeleyici fiil ve davranışlarda bulunamazlar. Dolayısıyla memurlar, genel olarak, memurluk onuruna yakışır biçimde davranmak zorundadırlar.

İşbirliği ve Kanunsuz Emir

Memurların, hem üstler, hem de astları ve aynı düzeyde bulunan memurlarla koordinasyon ve işbirliği içerisinde görevlerini yürütmek ödevlerindendir. 1982 Anayasası’nın “Kanunsuz emir” kenar başlıklı 137. maddesinde ve Devlet Memurları Kanunu’nun 11. maddesinde kanunsuz emir konusu düzenlenmiştir. Kanunsuz emir, 1876 Kanun-i Esasî’den başlamak üzere, sonraki anayasalarda da (1924 ve 1961) yer almıştır.

1876 Kanun-i Esasîsi’nin 41. maddesi kanunsuz emiri düzenlemiştir; “ Memurun âmirine hürmet ve riayeti lâzımeden ise de itaati kanunun tâyin ettiği daireye mahsustur. Hilâfı kanun olan umurda âmire itaat mes’uliyetten kurtulmağa medar olamaz.”

1982 Anayasası’nın “Kanunsuz emir” kenar başlıklı 137. maddesine göre; “Kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse, üstünden aldığı emri, yönetmelik, tüzük, kanun veya Anayasa hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Ancak, üstü emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, emir yerine getirilir; bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz. Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz. Askerî hizmetlerin görülmesi ve acele hâllerde kamu düzeni ve kamu güvenliğinin korunması için kanunla gösterilen istisnalar saklıdır.”

Amir Durumundaki Memurların Ödev ve Sorumlulukları

Memurlar, “amiri oldukları kuruluş ve hizmet birimlerinde kanun, tüzük ve yönetmeliklerle belirlenen görevleri zamanında ve eksiksiz olarak yapmaktan ve yaptırmaktan, maiyetindeki memurlarını yetiştirmekten, hal ve hareketlerini takip ve kontrol etmekten görevli sorumludurlar.” Böylece, amirler, başında oldukları kuruluş ve birimlerin hukuki olarak belirlenmiştir görevlerini tam ve zamanında yapmak ve yaptırmaktan, aynı zamanda astlarını yetiştirmek ve kontrol etmekten sorumludurlar.

Mal bildiriminde bulunmak

Devlet Memurları Kanunu’nun 14. maddesine göre, memurlar “kendileriyle, eşlerine ve velayetleri altındaki çocuklarına ait taşınır ve taşınmaz mallarını, alacak ve borçları hakkında, özel kanunda yazılı hükümler uyarınca mal bildirimi verirler.”

Resmi belge ve gereçlerin yetki verilen mahaller dışına çıkarılmaması ve iadesi

Memurlar, görevleri ile ilgili resmî belge araç ve gereçleri, yetki verilen mahaller dışına çıkaramazlar, özel işlerinde kullanamazlar.

Kıyafet mecburiyeti

Devlet Memurları Kanunu’nun Ek 19. maddesine göre, memurlar, yasa, tüzük ve yönetmeliklerin öngördüğü kılık ve kıyafet kurallarına uymak mecburiyetindedirler.

Mesai saatleri içerisinde işbaşında bulunma

Devlet Memurları Kanunu’nda memurların çalışma süresi, cumartesi pazar tatil olmak üzere, haftalık 40 saat olarak belirlenmiştir. 2011 yılında Devlet Memurları Kanunu’nda yapılan değişiklik ile memurların yürüttükleri hizmetin özelliklerine göre, Yasa uyarınca tespit edilen çalışma saat ve süreleri ile görev yerlerine bağlı olmaksızın çalışabilmeleri mümkün hale gelmiştir.

Memurların Yasakları

Memurların konulan yasaklara uymaması durumunda disiplin cezası yaptırımı ile karşı karşıya kalır. Dolayısıyla her yasağın bir de disiplin cezası karşılığı bulunmaktadır

Memurlar için getirilen yasaklar aşağıdaki alt başlıklar altında açıklanacaktır;

Grev ve Toplu Eylem ve Hareketlerde Bulunma Yasağı

Memurların grev yapması Devlet Memurları Kanunu’nda yasaklanmış ve Türk Ceza Kanunu’nda ise suç olarak tanımlanmıştır. Bu çerçevede, memurların, greve karar vermeleri, grev tertiplemeleri, ilan etmeleri, bu yolda propaganda yapmaları yasaktır. Yine memurlar, herhangi bir greve veya grev teşebbüsüne katılamaz, grevi destekleyemez veya teşvik edemezler.

Ticaret ve Diğer Kazanç Getirici Faaliyetlerde Bulunma Yasağı

Devlet Memurları Kanunu’na göre, memurlar, Türk Ticaret Kanunu’na göre tacir veya esnaf sayılmalarını gerektirecek bir faaliyette bulunamaz, ticaret ve sanayi müesseselerinde görev alamaz, ticari mümessil veya ticari vekil veya kolektif şirketlerde ortak veya komandit şirkette komandite ortak olamazlar.

Hediye Alma ve Menfaat Sağlama Yasağı

Devlet Memurları Kanunu’nun 29. maddesine göre “Devlet memurlarının doğrudan doğruya veya aracı eliyle hediye istemeleri ve görevleri sırasında olmasa dahi menfaat sağlama amacı ile hediye kabul etmeleri veya iş sahiplerinden borç para istemeleri ve almalar› yasaktır.”

Denetimindeki Teşebbüsten Menfaat Sağlama Yasağı

Devlet Memurları Kanunu’nun 30. maddesine göre, memurların “denetimi altında bulunan veya kendi görevi veya mensup olduğu kurum ile ilgisi olan bir teşebbüsten, doğrudan doğruya veya aracı eliyle her ne ad altında olursa olsun bir menfaat sağlaması yasaktır.”

Gizli Bilgileri Açıklama Yasağı

Devlet Memurları Kanunu’nun 31. maddesine göre, memurların kamu hizmetleri ile ilgili gizli bilgileri görevlerinden ayrılmış bile olsalar yetkili bakanın yazılı izni olmadıkça açıklamaları yasaktır.

Ayrıldığı Görev Alanıyla İlgili İş Yapma ve Görev Alma Yasağı

Memurların, görevden ayrıldıktan sonra belirli bir süre ile görev yaptığı alanda iş yapmaları ve görev almaları yasaktır. Düzenleme özünde, memurun görevden ayrıldıktan sonra eski makamını ve görevde elde ettiği bilgileri piyasa ilişkisi içerisinde kullanmasını yasaklamaktadır. 2007 yılında kabul edilen istisna ile tıp doktorları, diş hekimleri ve eczacıların kendi nam ve hesabına yaptıkları mesleki faaliyetleri ile ilgili olarak kurum ve kuruluşlarla tip sözleşmeler yaparak iş alabilmeleri yasak kapsamından çıkarılmıştır.

Siyasal Partilere Girme Yasağı

Anayasa’nın 68. maddesine göre, “kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri ... siyasi partilere üye olamazlar.”

İkinci Görev Yasağı

Buna göre, memurlar, Devlet Memurları Kanunu’na tabi kurum ve kuruluşları ile Kamu iktisadi Teşebbüsleri ile bunların iştiraklerinde ikinci görev alamazlar, bu kurumlardan her ne ad ile olursa olsun para alamazlar, yarar sağlayamazlar.

Memurların Genel Hakları

Memurların genel haklarını üç kümede toplamak mümkündür. Birinci kümedeki haklar, memurun, memurluk statüsü dolayısıyla sahip olduğu haklardır (güvence hakkı, istifa hakkı gibi). İkinci kümedekiler, vatandaşlara hakların bir tekrarıdır (şikâyet ve dava açma hakkı gibi). Üçüncü kümedeki haklar ise vatandaşlara tanınan hakların kısıtlanmış biçimleridir (seçme ve seçilme hakkı gibi).

Statü Kurallarının Uygulanmasını İstemek Hakkı

Devlet Memurları Kanunu’nun 17. maddesine göre, memurlar, “bu kanun ve bu kanuna dayanılarak yayınlanan tüzük ve yönetmeliklere göre tayin ve tespit olunup yürürlükte bulunan hükümlerin kendileri hakkında aynen uygulanmasını istemek hakkına sahiptirler.”

Güvence (Güvenlik) Hakkı

Devlet Memurları Kanunu’nun 18. maddesine göre, “Kanunlarda yazılı hâller dışında Devlet memurunun memurluğuna son verilmez, aylık ve başka hakları elinden alınamaz.”

Emeklilik

Devlet Memurları Kanunu’nun 19. maddesi ile özel yasada belirtilen koşullara göre memurların emeklilik hakkı tanımlanmıştır.

Çekilme (İstifa) Hakkı

Memurların, memurluktan çekilme hakkı serbesttir, ancak çekilme (istifa) koşulları belirli usullere tabidir.

Müracaat, Şikâyet ve Dava Açma Hakkı

Devlet Memurları Kanunu, müracaat ve şikâyet haklarının uygulanmasına ilişkin bürokrasinin doğasından kaynaklanan usul ve esasları saptamıştır. Memurların kurumları tarafından kendilerine uygulanan idari eylem ve işlemlerden dolayı dava açma hakkı vardır. Memurların dava açma hakkı, Anayasa’nın 36. maddesinde düzenlenen hak arama hürriyeti ile de vatandaşlarınki gibi anayasal güvenceye alınmıştır.

Kovuşturma ve Yargılama Usulünün Özel Hükümlere Bağlı Olması Hakkı

Devlet Memurları Kanunu’nun 24. maddesine göre, memurların, görevleri ile ilgili veya görevleri sırasında işledikleri suçlardan dolayı soruşturma ve kovuşturma yapılması ve haklarında dava açılması özel hükümlere tabidir.

İsnat ve İftiralara Karşı Korunma Hakkı

Devlet Memurları Kanunu’nun 25. maddesi kapsamında, memurların isnat ve iftiralara karşı korunma hakkı kabul edilmiştir.

Sendika Kurma Hakkı

Anayasa’nın 51. maddesine göre, sendika kurma hakkının unsurları şunlardır;

· Bütün çalışanlar ve işverenler sendika kurma hakkına sahiptirler.

· İdare makamlarından önceden izin alınmadan sendika kurma, üye olma, çekilme hakkı vardır.

· Sendikalar yanında, sendika üst kuruluşları kurulabilir.

· Hiç kimse sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz.

· Sendika, üyelerinin çalışma ilişkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek için kurulan örgüttür.

· Sendika kurma hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.

· Sendika kurma hakkının kullanılmasında uygulanacak şekil, şart ve usuller kanunda gösterilir.

· İşçi niteliği taşımayan kamu görevlilerinin bu alandaki haklarının kapsam, istisna ve sınırları gördükleri hizmetin niteliğine uygun olarak kanunla düzenlenir.

· Sendika ve üst kuruluşlarının tüzükleri, yönetim ve işleyişleri, Cumhuriyetin temel niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı olamaz.

Toplu Sözleşme Hakkı

2001 yılından 2010 yılına kadar, Anayasa ve Yasa’nın çizdiği çerçeve içerisinde, memur sendika konfederasyonları ile idare arasında toplu görüşmeler yapılmıştır. 2010 yılında yapılan Anayasa değişikliğinden sonra “toplu görüşme”, “toplu sözleşme” hakkına dönüşmüştür. 2010 yılında yapılan değişiklik ile 53. maddenin kenar başlığına “toplu sözleşme hakkı” eklenmiştir ve maddede memurların toplu sözleşme süreci tanımlanmıştır.

Dernek-Vakıf Kurma ve Üye Olma Hakkı

Anayasa’nın 33. maddesine göre, vatandaşlar dernek kurmak, üye olmak ve üyelikten çıkmak özgürlüğüne sahiptirler. Ancak bu özgürlük, memurlar için görevin gerektirdiği ölçüde, yasa ile sınırlandırılabilir. 2908 sayılı Eski Dernekler Kanunu ile memurların derneklere üye olması kısıtlamalara tabi iken 2004 yılında kabul edilen Yeni Dernekler Kanunu ile genel kısıtlamalar kaldırılmıştır. Buna göre, memurların genel olarak dernek kurma ve derneklere üye olma hakkı vardır.

Seçme ve Seçilme Hakkı

İlgili Yasalar, memurların organik siyasal etkinliklerini yasaklamakla birlikte, vatandaşlıktan kaynaklanan ve başta seçme ve seçilme hakkı gibi siyasal etkinliklerini yasaklamamış, ancak seçilme hakkının kullanımında bazı usulleri kabul etmiştir.

Anayasa’nın 67. maddesine göre, “vatandaşlar, kanunda gösterilen şartlara uygun olarak seçme, seçilme .. ve halkoylamasına katılma hakkına sahiptir... onsekiz yaşını dolduran her Türk vatandaşı seçme ve halkoylamasına katılma haklarına sahiptir.

1982 Anayasası’nın “Milletvekili seçilme yeterliliği” kenar başlıklı 76. maddesine göre, hâkimler ve savcılar, yüksek yargı organları mensupları, yükseköğretim kurumlarındaki öğretim elemanları, Yükseköğretim Kurulu üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri ile yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri ve Silâhlı Kuvvetler mensupları, görevlerinden çekilmedikçe aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler.

İzin Hakkı

Dinlenmek, bütün çalışanlar gibi, memurun anayasal hakkıdır (madde 50). Memurun izin hakkı dört türe ayrılmaktadır. Bunlar; yıllık izin, mazeret izni, hastalık ve refakat izni ve aylıksız izindir.

Yıllık izin

Memurların yıllık izninin süresi memurun kıdemi ile orantılıdır. Devlet Memurları Kanunu’na göre, hizmet süresi, 10 yıl dâhil olmak üzere, bir yıldan 10 yıla kadar olan memurların 20 gün, 10 yıldan fazla olanların ise 30 gündür.

Devlet Memurları Kanunu’nun 104/E. maddesine göre, “Yıllık izin ve mazeret izinleri sırasında fiilî çalışmaya bağlı her türlü ödemeler hariç malî haklar ile sosyal yardımlara dokunulmaz.”

Mazeret izni

Mazeret izni, memura belirli mazeretleri sebebiyle verilen izindir. Bu mazeretler Yasa’da altı türe ayrılmıştır; analık, babalık, evlenme, yakınlarının ölümü, genel mazeret ve süt iznidir.

Hastalık ve refakat izni

Memurların sahip olduğu izin hakkının bir diğer türü, hastalık ve refakat iznidir. Hastalık izni memurun kendisinin hastalığı durumunda, refakat izni ise memurun refakat etmediği takdirde, hayati tehlikeye girecek birinci derecede yakınlarına refakat etmesi durumunda verilir.

Aylıksız izin

Aylıksız izin, memura belirli koşul ve sürelerde aylık ve diğer mali hakları ödenmeksizin, ancak kadrosu ile ilişkisi devam ederek izin verilmesidir.

Öğrenim ve Burslardan Yararlanma Hakkı

Devlet Memurları Kanunu, memurlara, mesleklerine ait hizmetlerde yetiştirilmek, eğitilmek, bilgilerini artırmak ya da staj yapmak üzere dış ülkelere gönderilme ve burslardan yararlanma hakkını tanımıştır.