Ünite 6: Türkiye’de Koruma ile ilgili Kurumlar

Giriş

Türkiye’de kültür varlıklarına duyulan ilgi ilk olarak XIX. yüzyıl ortalarına doğru olduğu saptanmıştır. Avrupa’da Sanayi Devrimi’nin gerçekleşmesi Osmanlıları da etkilemiş ve günümüz Türkçesi ile eski eserler yasası diyebileceğimiz ‘Asar-ı Atika Nizamnamesi’ ile koruma yasal bir tabana oturmuş ve ‘Muhafaza-i Asar-ı Atika Encümeni’ bu yasayı uygulayacak ilk kurum olmuştur.

Kurtuluş Savaşı’ndan sonra Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyetin gelişmesi için ülkenin tüm kaynaklarının kullanılmasını istemiş ve ülkenin her yerinde yapılaşma çalışmaları başlamıştı. Mustafa Kemal Atatürk kültür varlıklarının onarımı konusunda Başbakan İsmet Paşa’ya çektiği 19 Şubat 1933 tarihli telgrafla dönemin zor ekonomik koşullarına rağmen bu işe verdiği önemi açıkça göstermiştir.

Vakıflar Genel Müdürlüğü ile başlayan restorasyon çalışmaları, Kültür ve Turizm Bakanlığının dini yapılar dışındaki tescilli yapıların restorasyonunda yetkili kılınmasıyla daha geniş bir çalışma alanı bulmuştur.

Kültür ve Turizm Bakanlığı

Kültür Bakanlığı olarak ayrı bir bakanlık çatısı altına alınan hizmetler 16.04.2003 tarih ve 4848 sayılı kanun ile Turizm Bakanlığı ile birleştirilerek Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Kültür varlıklarının korunmasını sağlamak ve denetimini yapmak veya kamu kurum ve kuruluşları ile belediyeler ve valiliklere yaptırmak Kültür ve Turizm Bakanlığının görevidir.

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü de taşınır ve taşınmaz kültür varlıklarının belirlenerek korunması, değerlendirilmesi ve yaşatılarak gelecek kuşaklara aktarılması amacı ile kurulmuştur. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, merkez teşkilatı, merkeze bağlı taşra teşkilatı, taşra teşkilatı ve sürekli bilimsel kurullar olmak üzere dört ana birim ile hizmet vermektedir.

Merkez Teşkilatı
Genel Müdürlüğün merkez teşkilatı Müzeler, Kazılar, Restorasyon, Uygulamalar, Tespit ve Planlama, Kurullar, Emlak, Strateji ve Yönetim Hizmetleri daire başkanlıkları olarak yönetilmektedir.

Merkeze Bağlı Taşra Teşkilatı
Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu müdürlükleri, Rölöve ve Anıtlar müdürlükleri ile Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvar müdürlükleri Genel Müdürlüğün merkeze bağlı taşra teşkilatını oluşturmaktadır.

Taşra Teşkilatı
Kuruma bağlı olarak çalışan müze müdürlükleri taşra teşkilatıdır. 197 müze, 139 düzenlenmiş ören yeri ve 120 türbe olmak üzere, ziyaret edilebilir 456 ünite bulunmaktadır.

Sürekli Bilimsel Kurullar
Yurt içinde bulunan ve Kültür ve Turizm Bakanlığı yetki ve sorumluluğu altındaki korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları ile ilgili hizmetlerin bilimsel esaslara göre yürütülmesini sağlamak üzere, Bakanlığa bağlı “Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu” oluşturulmuştur. Tüm Türkiye genelinde 32 adet koruma bölge kurulu vardır.

Vakıflar Genel Müdürlüğü

Şer'iyye ve Evkaf Vekâleti’nin 3 Mart 1924 gün ve 429 sayılı Yasa ile kaldırılmasıyla vakıf işleri Başbakanlığa bağlı Vakıflar Genel Müdürlüğüne devredilmiştir. Vakıflar İdaresinde asıl değişiklikler, 5 Haziran 1935 tarihinde yürürlüğe giren "2762 sayılı Vakıflar Kanunu" ile yapılmıştır.

Bu kanunun 1. Maddesine göre vakıflar; yönetim biçimine göre, Mazbut, Mülhak, Cemaat ve Esnafa Mahsus Vakıflar olmak üzere üç kategoride toplanmıştır. Türk Medeni Kanunu ile de dördüncü kategori olarak Yeni Vakıflar bulunmaktadır.

Mazbut Vakıflar: Söz konusu kanunun yürürlüğe girmesinden önce Genel Müdürlük tarafından yönetilen ve on yıldan beri mütevelliliği kimseye verilmemiş vakıflar ile kanunen veya fiilen hizmeti kalmaması üzerine, idaresi doğrudan Vakıflar Genel Müdürlüğüne bağlanan vakıflardır.

Mülhak Vakıflar: Vakıf kurucusunun soyundan gelenlerden olan mütevellilerince idare ve temsil edilen tüzelkişiliğe sahip vakıflardır.

Cemaat ve Esnafa Mahsus Vakıflar: Cemaat ve esnafa mahsus vakıflar tarafından seçilen kişi veya kurullarca yönetilir.

Türk Medeni Kanununa Tabi Yeni Vakıflar : Cumhuriyetin kurulmasından sonra, şahısların isteği üzerine, bağımsız mahkemeler tarafından kurulup, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından kuruluş senedine uygunluk yönünden denetlenen vakıflardır.

Vakıflar Meclisi
Vakıflar Meclisi, Genel Müdürlüğün en üst seviyedeki karar organıdır.

Merkez Teşkilatı
Vakıflar Genel Müdürlüğü Merkez Teşkilatında kültür varlıkları ile ilgili hizmetler ‘Sanat Eserleri ve Yapı İşleri’, ‘Kültür ve Tescil’ ve ‘Dış İlişkiler’ daire başkanlıkları tarafından yerine getirilmektedir.

Taşra Teşkilatı
Vakıflar Genel Müdürlüğü taşra teşkilatı Adana, Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bitlis, Bursa, Diyarbakır, Edirne, Erzurum, Gaziantep, Hatay, İstanbul I. Bölge, İstanbul II. Bölge, İzmir, Kastamonu, Kayseri, Konya, Kütahya, Malatya, Samsun, Sivas, Şanlıurfa, Tokat ve Trabzon bölge müdürlüklerinden oluşur.

Milli Saraylar İdaresi Başkanlığı

Cumhuriyetin sonra, 3 Mart 1924 yılında çıkartılan 431 sayılı yasa ile Halifelik kaldırılmış, padişahın sarayları ve her türlü taşınmazları ile eşyaları bu Yasa’nın 8,9 ve 10. maddeleri ile Hazine’ye devredilmiştir. 18 Ocak 1925 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile Dolmabahçe ve Beylerbeyi Sarayları, kurulacak Milli Saraylar Müdürlüğü yönetimine bırakılmıştır. 2919 sayılı TBMM Genel Sekreterliği Teşkilat Yasası ile Müdürlük, Daire Başkanlığı konumuna getirilmiştir. 16.07.2018 gün ve 12 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Milli Saraylar İdaresi Başkanlığı kurulmuş ve Cumhurbaşkanlığı'na bağlanmıştır.

Milli Savunma Bakanlığı

Milli Savunma Bakanlığının idare ve denetiminde veya sınır boyu ve askeri yasak bölgelerde bulunan kültür varlıklarının korunması ve değerlendirilmesi, Milli Savunma Bakanlığınca yerine getirilir. Bu korunmanın sağlanması, Milli Savunma Bakanlığı ile Kültür ve Turizm Bakanlığı arasında düzenlenen protokol esaslarına göre yürütülür. Milli Savunma Bakanlığı Müsteşarlığına bağlı olan İnşaat Emlak ve Nato Güvenlik Yatırımları Dairesi Başkanlığı tarafından gerçekleştirilen restorasyonlarda askeri alanlardaki kültür varlıkları korunmaktadır.

Koruma Uygulama ve Denetim Büroları (KUDEB)

İl Özel İdareleri, Büyükşehir Belediyeleri ve Bakanlıkça izin verilen belediyeler bünyesinde, korunması gerekli taşınmaz kültür varlıklarıyla ilgili işlemleri ve uygulamaları yürütmek, denetimlerini yapmak üzere koruma, uygulama ve denetim büroları kurulması 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası'nın 5226 sayılı yasa ile değişik 4. maddesinde hükme bağlanmıştır. Bu konuda 11 Haziran 2005 tarihinde bir yönetmelik çıkartılarak kısaca KUDEB olarak anılacak olan Koruma Uygulama ve Denetim Bürolarının kuruluş ve işleyiş esaslar belirlenmiştir.

KUDEB'ler, il özel idarelerinde imarla ilgili müdürlük, il özel idaresi bulunmayan yerlerde valilik bünyesindeki yatırım izleme ve koordinasyon başkanlıkları, büyükşehir belediyelerinde imar daire başkanlığı ve diğer belediyelerde imar müdürlüğü bünyesinde yer alır.

Karayolları Genel Müdürlüğü

Karayolları Genel Müdürlüğü ana hizmet birimlerinden Sanat Yapıları Dairesi Başkanlığı’na bağlı Tarihi Köprüler Şube Müdürlüğü 2003 yılında kurulmuştur. Kültür varlığı olarak tescil edilmiş köprülerin bakım ve onarımlarını yapan müdürlüğün kuruluşunda 815 olan kayıtlı tarihi köprü sayısı 2018 yılı sonu itibariyle 1948' e ulaşmıştır. Karayolları Genel Müdürlüğünün kurulmuş olduğu 1950 yılından 2003 yılına kadar geçen süre içinde toplam 119 köprünün restorasyonu tamamlanmış, 2003 yılında Tarihi Köprüler Şube Müdürlüğü’nün kurulmasının ardından ivme kazanan onarım çalışmaları sonucunda bugüne kadar 600'den fazla tarihi köprünün koruma projesi yapılmış ve 250'den fazla tarihi köprünün onarımı gerçekleştirilmiştir. Uluslararası ilişkiler ile Osmanlı Döneminde yurt dışında yapılmış köprülerin restorasyonunda da yer alan Genel Müdürlük, Bosna-Hersek’te Sokollu Mehmet Paşa (Drina), Mostar ve Konjit köprülerinin restorasyon çalışmalarına katkı ve destek sağlamıştır.

Türk İşbirliği ve Koordinasyon Başkanlığı Ajansı

27 Ocak 1992 tarihinde yürürlüğe giren 480 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Dışişleri Bakanlığı'na bağlı bir teşkilat olarak kurulan TİKA, daha sonra 28 Mayıs 1999 tarihinde Başbakanlığa bağlanmıştır. Kurum şu anda Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlıdır. 2008 yılında çıkan Başbakanlık Genelgesi ile yurt dışındaki kültür varlıklarımızın restorasyonu ile ilgili olarak yürütülecek çalışmalarda, strateji geliştirme, restorasyon faaliyetlerini yönlendirme kamu kurum ve kuruluşları ile sivil toplum kuruluşları arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlama görevi TİKA’ya verilmiştir.

Üniversiteler

Türkiye’de koruma ve onarıma yönelik eğitim ön lisans, lisans ve yüksek lisans düzeyinde verilmektedir. Meslek yüksek okullarından iki yıllık eğitimin sonunda mezun olanlara tekniker ünvanı verilmektedir.

Mimari Restorasyon Bölümü
Mimari Restorasyon programı her türlü tarihi binanın restorasyonu, onarımı ve korunması ile ilgili restoratör mimara yardımcı ara meslek elemanı yetiştirir. Programda çizim ve temel sanat dersleri ile yapı ve mimarlık bilgisi içeren dersler okutulur.

Restorasyon ve Konservasyon Bölümü
Restorasyon ve konservasyon programının amacı, tabiat ve kültür varlıklarının korunması ve onarımı alanında çalışacak teknik elemanları yetiştirmektir. Programda kimya, fizik ve mineroloji gibi temel bilim dersleri, güzel sanatlar, klimatoloji, müzecilik, sergileme ve depolama, fotoğrafçılık, restorasyonkonservasyon uygulamaları, teknik resim gibi dersler okutur.

Restorasyon Yüksek Lisans Programı
Restorasyon yüksek lisans programlarında çağdaş koruma ilkeleri, kentsel koruma ve yeni teknolojilere ilişkin bilgilerin verilmesi, envanter hazırlama, tek yapılar için rölöve, restitüsyon, restorasyon projeleri hazırlama, tarihi yerleşmeler için koruma önerileri geliştirme gibi kuramsal ve uygulamalı çalışmalarda bilgi birikimine sahip uzmanlar yetiştirilmektedir.

Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü
Kültür varlıklarını koruma ve onarım programının amacı, arkeolojik ve etnografik niteliğe sahip taşınır ve/veya taşınmaz sanat ve kültür varlıklarının korunması alanında lisans düzeyinde teknik bilgi ve temel uygulama becerileri kazanmış meslek elemanları (konservatör) yetiştirmektir.

Sivil Toplum Kuruluşları

Türkiye’de sivil toplum kuruluşları koruma kapsamında, kültür varlığı olan sivil mimari örnekleri başta olmak üzere, anıt eser veya çevre bazında uygulamalar gerçekleştirmekte ya da uygulamalara yön vermeye çalışmaktadırlar. Sivil Toplum Kuruluşları; halkın korumaya katılımı, kültür bilincinin yayılması ve korumada etkin rol oynadıkları takdirde kültür varlıklarımızın yaşatılması açısından yararlı ve gereklidirler.

Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı
Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı (ÇEKÜL) ülkemizin doğal, tarihsel ve kültürel varlıklarını korumak amacıyla 1990 yılında vakıf statüsünde kurulmuştur. Vakfın amacı, ülkemizin doğal, tarihsel ve kültürel varlıklarını korumaktır.

Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı
Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı (TAÇ Vakfı) 1976 yılında İstanbul’da kurulmuştur. Vakfın amacı, Anadolu uygarlığının sanat ve kültür varlıklarını ve mimari mirasını; doğal, tarihsel, kültürel, estetik ve turizm değerlerini ve bu kavramlar içine girecek her çeşit belgesel değerleri korumak, yaşatmak, bu değerlerin geçmişle gelecek arasında kültürel bir bağ dokusu şeklinde devamlılığını sağlamak için her türlü çalışmayı yapmaktır.

Tarih, Arkeoloji, Sanat ve Kültür Mirasını Koruma Vakfı
Tarih, Arkeoloji, Sanat ve Kültür Mirasını Koruma Vakfı (TASK) 2000 yılında kurulmuştur. TASK ülkemizdeki tarihi, arkeolojik, etnografik, ekolojik, mimari, sanatsal ve kültürel varlıkların belgelenmesi, envanterinin çıkarılması, kurtarılması, korunması, onarılması, tanıtılması; bu alanlarda bilimsel etkinliklerin, sanatsal ve kültürel yaratıcılığın ve yeni çalışmaların geliştirilmesi ve teşvik edilmesi; bu emanetlerin gelecek kuşaklara kalabilmesi için her türlü eğitim ve çalışmanın yapılması; bu amaçlar doğrultusunda ulusal ve uluslararası kamuoyunun bilgilendirilmesi, bilinçlendirilmesi ve bu konuda faaliyet gösteren ulusal ve uluslararası kuruluşlar ile işbirliği içerisinde kamu yararına hizmet vermektir.

Tarih Vakfı
Tarih Vakfı, Türkiye'de tarih bilincini geliştirip yaygınlaştırmayı amaçlayan ve kamu yararı için çalışan bir sivil toplum kuruluşudur. Tarih Vakfı, ülkemiz insanlarının tarihe bakışlarına yeni bir içerik, zenginlik kazandırmayı ve tarihi mirasın korunmasını köklü bir duyarlılıkla, geniş toplum kesimlerinin katılımıyla gerçekleştirmeyi amaçlar.

Tarihi Kentler Birliği
Tarihi Kentler Birliği 2000 yılında kurulmuştur. Birlik, Avrupa Konseyi'nin ‘Bir Ortak Miras’ kampanyasının 25. yılı kapsamında oluşturduğu Avrupa Tarihi Kentler Birliği'nde, Türkiye'nin de temsilini güçlü ve etkin bir şekilde sağlamak üzere, tarihi kentlerin bir araya getirilmesi ve bu kentler arasında kentsel, kültürel ve doğal mirasın bir ‘Ortak Miras’ anlayışıyla korunması ve yaşatılması amacı ile kurulmuştur. Doğal, tarihsel ve kültürel mirasın korunması için ortak politikalar ve yöntemler geliştiren Birlik, bu politikalar için kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, meslek odaları, üniversiteler gibi kuruluşlarla ve konunun uzmanı kişilerle işbirliği yapmakta ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla ortak hizmet projeleri geliştirmektedir.

Koruma ve Restorasyon Uzmanları Derneği
Koruma ve Restorasyon Uzmanları Derneği (KORDER) 1998 yılında kurulmuştur. Derneğin amacı, kültür ve tabiat varlıklarını koruma konusunda çalışan restorasyon uzmanlarının sosyal, ekonomik, kültürel ve mesleki ihtiyaçlarını karşılamaktır. KORDER ayrıca kültür ve tabiat varlıklarının korunması ile ilgili hizmetlerde üyelerinin hak ve hukuklarını korur ve gerektiğinde ilgilileri uyararak, kültür ve tabiat varlıklarını koruma ile ilgili kamu bilinci oluşturacak her türden gerekli çalışmalar yapmaktadır.