Ünite 2: Kurum Kültürü Sınıflandırmaları

Giriş

Kurum ku¨ltu¨ru¨ her kurumun kendi degˆerleri, inanc¸ları, gelenekleri ve sembollerinden olus¸tugˆu ic¸in o¨zgu¨n bir ku¨ltu¨rel yapının ifade edilis¸ bic¸imidir. Kurumun tarihc¸esi, hika^ye ve anılar, hatta izlenimlerle gec¸mis¸ten gu¨nu¨mu¨ze birikimli olarak gelis¸en kurum ku¨ltu¨ru¨ne uygun olarak gelis¸tirilen davranıs¸ bic¸imleri bireylerce benimsenmektedir. I·c¸inde bulundugˆu kurumun ku¨ltu¨ru¨ne uyum sagˆlayan birey daha verimli c¸alıs¸maktadır. Kurumsal sadakatin olus¸umunda etkili bir role sahip olan kurum ku¨ltu¨ru¨, farklı aras¸tırmacılar tarafından c¸es¸itli s¸ekillerde sınıflandırılmıs¸tır.

Kurum Kültürü Yapısı

Her birey belirli bir ku¨ltu¨re dogˆmakta, ic¸inde yas¸adıgˆı toplumun benimsedigˆi ku¨ltu¨rel norm, gelenek, degˆer, tutum ve inanc¸larla bu¨yu¨mektedir. Birey bir yandan so¨z konusu ku¨ltu¨rel mirasla beslenirken digˆer yandan u¨rettikleri ve aktardıklarıyla toplumsal ku¨ltu¨rel mirasa da katkıda bulunmaktadır. Birey ve toplumun ku¨ltu¨rel etkiles¸imi, bireyin emek verdigˆi kurumun yapısına da yansımaktadır. Kurum c¸alıs¸anlarının gec¸mis¸teki o¨rneklere, kurumsal iletis¸im arac¸larından edindikleri bilgilere ve genel izlenimlerine dayanarak olus¸turdukları davranıs¸ bic¸imi, paylas¸tıkları ortak degˆerler, inanc¸lar, anlamlar ve gelenekler bu¨tu¨nu¨ olarak tanımlayabilecegˆimiz kurum ku¨ltu¨ru¨; bir kurumun ic¸ ve dıs¸ dinamiklerini, geleneklerini, temsiliyetini, c¸alıs¸anlar arasındaki uyumu, bireyin is¸e kars¸ı sorumlulugˆunu, kuruma kars¸ı bagˆlılıgˆını, ortaya c¸ıkan sonuc¸ları, o¨du¨lleri ve degˆerleri kapsamaktadır.

Gu¨c¸lu¨ bir kurum ku¨ltu¨ru¨; bu¨nyesinde bulunan bireyin davranıs¸ bic¸imini yo¨nlendir- mesine yardımcı olmakta, etkili bir iletis¸im agˆı yaratmakta, karar verme su¨recinin hızlı olması sebebiyle plan ve projelerin hayata hızla gec¸irilmesini sagˆlamaktadır. Ortak kurumsal bilincin getirisi olarak kontrol gerekliligˆine ihtiyac¸ duyulmaması, c¸alıs¸anların u¨stlendigˆi go¨rev ve sorumlulukların yerine getirildigˆini go¨stermektedir. Tu¨m bu etkenler, kuruma kars¸ı sadakatin sagˆlanmasında oldukc¸a etkilidir. O¨te yandan gu¨c¸lu¨ kurum ku¨ltu¨rlerinde eles¸tiriye kapalı yapı so¨z konusu oldugˆu ic¸in eles¸tiri ve uyarılar go¨z ardı edilebilmekte, farklı du¨s¸u¨nceler geri plana itilebilmektedir. Kurumsal degˆis¸im ic¸in gu¨c¸lu¨ bir kurum ku¨ltu¨ru¨nu¨n ko¨klu¨ yapısı bir engel olus¸turabilmektedir. Bu durum da degˆis¸imin ve yeni fikirlerin reddedilmesine yol ac¸maktadır.

Kurum Kültürü Sınıflandırmaları

Aynı kurumun ic¸indeki benzer davranıs¸ların kaynagˆı olan kurum ku¨ltu¨ru¨, farklı aras¸tırmacılar tarafından farklı sınıflandırmalarla ele alınmıs¸tır. Kurum ku¨ltu¨ru¨ tu¨rleri incelendigˆinde en bilinen yaklas¸ımın Roger Harrison’a ait oldugˆu go¨ru¨lmektedir. Bu yaklas¸ımı daha sonra Charles Handy gu¨ncellemis¸tir. Handy ve Harrison’ın c¸alıs¸malarının yanı sıra Deshpande´ ve arkadas¸ları, Deal ve Kennedy, Chang ve Lin, Denison ve Spreitzer, Miles ve Snow gibi aras¸tırmacıların yaklas¸ımları da benimsenmis¸tir.

Charles Handy ve Roger Harrison kurum ku¨ltu¨ru¨nu¨ gu¨c¸, rol, go¨rev ve birey ku¨ltu¨ru¨ olmak u¨zere do¨rt ana grupta incelemis¸tir.

Gu¨c¸ ku¨ltu¨ru¨nde kurum ic¸inde gu¨c¸ ve kontrol merkezde, belirli kis¸ilerde veya bir kis¸ide toplanmaktadır. Gu¨cu¨ elinde bulunduran birey, digˆerleri u¨zerinde egemenlik kurmaktadır; bu sebeple so¨z konusu bireyle- rin c¸ok iyi bir liderlik yetenegˆine sahip olması gerekmektedir. Kararlar tepe yo¨netimdeki kis¸iler tarafından alındıgˆı ic¸in katılımcı yapıdan bahsedilmemektedir. Gu¨c¸, statu¨, itaat ve denetim o¨nemli degˆerlerdir. U¨st du¨zey yo¨neticinin gu¨venini kazanmıs¸ kis¸iler, karar ve uygulamalarda oldukc¸a serbest davranabilmektedirler. Geleneksel yo¨netim anlayıs¸ıyla yo¨netilen ku¨c¸u¨k ve orta boy is¸letmelerde, aile firmalarında gu¨c¸ ku¨ltu¨ru¨ hakimdir.

Rol ku¨ltu¨ru¨; rasyonel kurallar, hiyerars¸i, statu¨, statu¨lere uygun rollerin ve go¨revlerin ac¸ık bic¸imde tanımlandıgˆı, bu degˆerlere bagˆlılıgˆın o¨nemsendigˆi, bu¨rokratik o¨zelliklerin ve ilkelerin o¨n planda oldugˆu ku¨ltu¨r tipidir. O¨rgu¨tte hiyerars¸i ve otorite o¨n plandadır. Roller, yapılacak is¸ler ve prosedu¨rler o¨nceden tanımlıdır, hatta yazılı olarak belirlenmis¸tir. Bu yu¨zden c¸alıs¸anlar is¸ tanımlarını bilmektedirler. Kamu kurumları bu tip ku¨ltu¨rlere o¨rnek olarak verilebilmektedir.

Go¨rev ku¨ltu¨ru¨ proje, is¸, go¨rev ve sonuc¸ odaklıdır. Bu ku¨ltu¨rde temel degˆer is¸tir; bireysel amac¸lardan c¸ok kurumsal amac¸lar o¨n plandadır. Bir go¨revin bas¸arıyla yerine getirilmesi ic¸in dogˆru yeteneklere sahip dogˆru insanların dogˆru yerlerde c¸alıs¸ması esastır. En o¨nemli o¨ge bireysel c¸aba veya o¨du¨l degˆil, takım c¸alıs¸masıdır. Degˆerlendirme kriteri ise is¸in en iyi ve en kaliteli bic¸imde tamamlanmasıdır. Bu noktada amaca ne kadar hizmet edildigˆi o¨nemlidir. Bu tip ku¨ltu¨r reklam ajanslarında, danıs¸manlık kurulus¸larında, yu¨ksek teknoloji firmalarında ve pazarlama s¸irketlerinde go¨ru¨lmektedir.

Birey merkezli bu ku¨ltu¨rde bireysel faaliyetler ve bas¸arılar o¨n plandadır, bireysel amac¸ların gerc¸ekles¸mesine o¨nem verilmektedir. Go¨rev ku¨ltu¨ru¨nu¨n aksine o¨ncelik bireye, bireysel amac¸ ve c¸ıkarlara verilmektedir. Esas amac¸; bireyin kendi kis¸isel amac¸ ve hedeflerini kuvvetlendirmek, gelis¸tirmek ve ortak o¨zellikleri paylas¸maktır. Genellikle belirli bir meslekte uzmanlas¸mıs¸ kis¸ilerden olus¸an o¨rgu¨tler, meslek odaları, barolar, u¨niversiteler ve avukatlık bu¨roları birey ku¨ltu¨ru¨nu¨n yaygın olarak go¨ru¨ldu¨gˆu¨ kurumlardır.

Deshpande´ ve arkadas¸ları; kurum ku¨ltu¨ru¨nu¨–Cameron, Freeman ve Quinn’in o¨nceki c¸alıs¸malarına dayanarak–klan, pazar, adokrasi ve hiyerars¸i ku¨ltu¨rleri olmak u¨zere do¨rt sınıfta incelemis¸lerdir.

Klan ku¨ltu¨ru¨, yo¨netim su¨rec¸lerinde esnek olan ve ic¸sel su¨rec¸lere odaklanan ku¨ltu¨r tipidir. Bu ku¨ltu¨ru¨n hakim oldugˆu kurumlarda bagˆlılık, sadakat, birlik, katılımcılık, takım c¸alıs¸ması, geleneklere sahip c¸ıkma ve aile olma hissi vardır. Mimarlık, sagˆlık hizmetleri, eczacılık ve sosyal yardımlas¸ma kurumlarında yaygındır.

Pazar ku¨ltu¨ru¨, adından da anlas¸ılacagˆı u¨zere, pazar odaklıdır. Bu ku¨ltu¨r tipinde u¨st du¨zeyde hedefler bas¸arılarak rekabet u¨stu¨nlu¨gˆu¨ sagˆlanmaya c¸alıs¸ılmaktadır. Pazar ku¨ltu¨ru¨ kimya ve petrol s¸irketleri, kamu hizmetleri, gıda ve ic¸ecek sekto¨ru¨nde kars¸ılas¸ılan bir kurum ku¨ltu¨ru¨ tu¨ru¨du¨r.

Adokrasi ku¨ltu¨ru¨nu¨n temel hedefleri bu¨yu¨me ve kaynak yaratmadır. Uyum yetenegˆi, atiklik, dinamizm, yaratıcılık, esneklik ve giris¸imcilik bu ku¨ltu¨ru¨n belirgin o¨zelliklerindendir. Risk almak, esnek olmak ve tolerans kac¸ınılmazdır. Danıs¸manlık, egˆitim, mu¨hendislik, yayıncılık, bilgisayar donanımı ve yazılımı gibi sekto¨rlerde adokrasi ku¨ltu¨ru¨ go¨ru¨lmektedir.

Hiyerars¸i ku¨ltu¨ru¨, ic¸sel su¨rec¸lere odaklanan yapısalcı bir kontrol ku¨ltu¨ru¨du¨r. Bu ku¨ltu¨r tipinde duragˆan o¨rgu¨t yapısı tercih edilmektedir. Verimlilik, du¨zen ve du¨zenlemeler, kurallar, ilke ve prosedu¨rler c¸ok o¨nemlidir; o¨zellikle disiplin ve du¨zenden hos¸lanılır. Bu kapsamda kurum ic¸i go¨zetim, degˆerlendirme ve yo¨nlendirme o¨ne c¸ıkmaktadır. Nakliye, bankacılık ve finans, kamu sekto¨ru¨ ve sosyal yardım kurulus¸ları gibi kurumlar, hiyerars¸i ku¨ltu¨ru¨ne o¨rnek olarak verilebilmektedir.

Deal ve Kennedy’nin kurum ku¨ltu¨ru¨ sınıflandırmasında degˆis¸kenlerden biri, c¸evresel belirsizligˆe is¸aret eden risk, digˆeri de verilen kararın bas¸arısı konusunda c¸evreden alınan geri bildirimdir. Bu sınıflandırmaya go¨re kurum ku¨ltu¨ru¨; yetki, kapalı hiyerars¸i, aktivite ku¨ltu¨rleri ve atılgan ku¨ltu¨rden olus¸maktadır.

Ataklık ku¨ltu¨ru¨ ya da mac¸o ku¨ltu¨ru¨ olarak da bilinen atılgan ku¨ltu¨rde karar organları verdikleri kararların dogˆrulugˆu hakkında hızlı bir bic¸imde geri bildirim almaktadırlar. Bu ku¨ltu¨r, bireysel bas¸arıların o¨du¨llendirilmesine odaklı bir ku¨ltu¨r tipidir. Bu¨yu¨k yapı projeleri, kozmetik firmaları, film ve reklamcılık sekto¨rleri atılgan ku¨ltu¨re o¨rnek go¨sterilebilmektedir.

Aktivite ku¨ltu¨ru¨nu¨n digˆer adı eylem ku¨ltu¨ru¨du¨r. Bazı kaynaklarda c¸ok c¸alıs¸ sert oyna (work hard play hard) olarak da bilinmektedir. Bu ku¨ltu¨rde fazla risk alınmamakta, izlenilen stratejinin bas¸arısı hakkında hemen bilgi sahibi olunabilmektedir. Mu¨s¸teri odaklılık o¨nemli bir unsurdur. Otomobil sekto¨ru¨, bilgisayar u¨reten firmalar, is¸letmelerin satıs¸ bo¨lu¨mleri aktivite ku¨ltu¨ru¨nu¨ benimseyen kurumlardır.

Yetki ku¨ltu¨ru¨nu¨n digˆer adı bahse gir ku¨ltu¨ru¨du¨r. Genis¸ c¸apta yatırımlar yapılarak bu¨yu¨k oranda riske girilen ve izlenen stratejilerin bas¸arısı hakkında uzun bir su¨re sonra bilgi sahibi olunan is¸letmelerde daha sıklıkla go¨ru¨lmektedir. Verilen kararların uygulama su¨reci uzun zaman almaktadır. Yetki ku¨ltu¨ru¨nde kurum u¨yelerinin yetenek, bilgi ve deneyimleri o¨nem tas¸ımaktadır. Agˆır makine sanayi, finansal kurumlar, ileri teknoloji temelli is¸letmeler ve kurumların aras¸tırma gelis¸tirme bo¨lu¨mlerinde bu tip ku¨ltu¨r go¨ru¨lmektedir.

Kapalı hiyerars¸i ku¨ltu¨ru¨ du¨s¸u¨k riskli kararlarla kararların etkinligˆi hakkındaki geri bildirimin yavas¸ oldugˆu c¸evrelerde ortaya c¸ıkmaktadır. Sistemler hiyerars¸ik yapılara, normlara ve geleneklere dayanmaktadır. Bu yu¨zden kurum personeli yavas¸ c¸alıs¸makta, hata yapmamaya gayret go¨stermektedir. Kapalı hiyerars¸i ku¨ltu¨ru¨ne genellikle kamu kurulus¸ları, devlet daireleri, sigorta s¸irketleri, is¸letmelerin mali is¸ler bo¨lu¨mlerinde rastlanmaktadır.

Shuchih Ernest Chang ve Chin-Shien Lin, 2007 yılında yapmıs¸ oldukları c¸alıs¸mayla kurum ku¨ltu¨ru¨nu¨ is¸ birligˆi, tutarlılık, etkinlik ku¨ltu¨rleri ve yenilikc¸i ku¨ltu¨r olmak u¨zere do¨rt grupta incelemis¸tir. Chang ve Lin’in c¸alıs¸ması Deshpande´, Farley ve Webster’ın sınıflandırmasına benzemektedir. I·ki yaklas¸ımı kars¸ılas¸tıracak olursak is¸ birligˆi ku¨ltu¨ru¨ klan ku¨ltu¨ru¨yle, yenilikc¸i ku¨ltu¨r adokrasi ku¨ltu¨ru¨yle, tutarlılık ku¨ltu¨ru¨ hiyerars¸i ku¨ltu¨ru¨yle, etkinlik ku¨ltu¨ru¨ de pazar ku¨ltu¨ru¨yle es¸les¸mektedir.

I·c¸sel ve esneklik odaklı olan is¸ birligˆi ku¨ltu¨ru¨, adından da anlas¸ılacagˆı u¨zere is¸ birligˆi, gu¨ven, yetkilendirme, bilgi paylas¸ımı ve takım c¸alıs¸ması u¨zerine kuruludur. Kurum ic¸inde bilgi paylas¸ımı, takım c¸alıs¸ması ile sagˆlanmaktadır.

Dıs¸sal ve esneklik odaklı olan yenilikc¸ilik ku¨ltu¨ru¨nu¨n temeli yaratıcılık, giris¸imcilik, uyum sagˆlama ve dinamizme dayanmaktadır. Giris¸imcilik u¨zerinde yogˆunlas¸an kurum tamamen yaratıcı ve dinamik bir c¸evreyi de desteklemektedir.

Tutarlılık ku¨ltu¨ru¨, ic¸sel ve kontrol odaklı bir ku¨ltu¨r tu¨ru¨du¨r. Odak noktası verimlilik, tekdu¨zelik, du¨zen, kurallar ve du¨zenlemelerdir. Bu tip kurumlar resmi^ ve sıradan kurumlar olarak bilinmektedir.

Dıs¸sal ve kontrol odaklı olan etkinlik ku¨ltu¨ru¨nde o¨nemli olan rekabet, hedefe ulas¸ma ve bas¸arma, u¨retim ve verimliliktir. Etkinlik ku¨ltu¨ru¨ne sahip kurumların sonuc¸ odaklı ve ka^r odaklı kurumlar oldugˆunu so¨ylemek mu¨mku¨ndu¨r.

Kurum ku¨ltu¨ru¨ sınıflandırmaları ile ilgili bir bas¸ka c¸alıs¸ma da Daniel R. Denison ve Gretchen M. Spreitzer tarafından yapılmıs¸tır. Denison ve Spreitzer kurum ku¨ltu¨ru¨nu¨ grup, hiyerars¸i, gelis¸im ku¨ltu¨ru¨ ve rasyonel ku¨ltu¨r olmak u¨zere do¨rt sınıfa ayırmıs¸tır. Grup ku¨ltu¨ru¨nde – tıpkı klan ku¨ltu¨ru¨nde oldugˆu gibi – ac¸ıklık, bagˆlılık, katılım, du¨ru¨stlu¨k, ait olma, grup birligˆi ve beraberligˆi o¨nemli degˆerler arasında yer almaktadır. Ekip c¸alıs¸masına, yetkilendirme ve gu¨c¸lendirmeye, yeni fikirlerin ac¸ıkc¸a tartıs¸ılmasına fırsat verilmektedir. Hiyerars¸i ku¨ltu¨ru¨nu¨n odak noktası kurum ic¸i etkili olma, tekdu¨zelik, koordinasyon ve degˆerlendirmedir. Merkeziyetc¸i bir yapı c¸erc¸evesinde kurallara, standartlara ve prosedu¨rlere o¨nem verilmektedir; amac¸, du¨zenlemelerin uygulanmasıdır. Hiyerars¸i ku¨ltu¨ru¨ kurum ic¸i su¨rec¸lere odaklıdır, kurum ic¸ine de kontrol agˆırlıklı bir hava hakimdir. Su¨rekli gelis¸im, degˆis¸ime uyum, esneklik, yenilikc¸ilik, yaratıcılık ve kaynak yaratma gelis¸im ku¨ltu¨ru¨nde yaygın olan degˆerlerdir. Sadece kurumsal su¨rec¸lerle degˆil, kurumun dıs¸ c¸evresi ve c¸evresel dinamiklerle de ilgilenen esnek bir ku¨ltu¨rdu¨r. Rasyonel ku¨ltu¨rde o¨nem atfedilen degˆerlerin bas¸ında rekabet, u¨retkenlik, is¸e odaklanma, o¨rgu¨tsel hedeflerin bas¸arılması, yu¨ksek performans, etkinlik ve verimlilik gelmektedir. Amac¸ların ac¸ık ve net olması gerekmektedir c¸u¨nku¨ iyi tanımlanmıs¸ hedef ve amac¸lara bas¸arıyla ulas¸maya odaklanılmıs¸tır.

Miles ve Snow yaklas¸ımında kurumsal ku¨ltu¨r koruyucu, gelis¸tirici, analizci ve tepki verici ku¨ltu¨r olmak u¨zere do¨rt grupta incelenmektedir. Nispeten muhafazaka^r olan koruyucu ku¨ltu¨r; du¨s¸u¨k risk almaya, gu¨venli ve sınırlı bir pazara sahip olmaya yo¨nelmektedir. Risk alma o¨zelligˆine sahip olmayan bu ku¨ltu¨r tipinde bu¨yu¨me tercih edilmemektedir. Mevcut pazarı koruma ve bu pazarda iyi olma amacı gu¨du¨lmektedir. Gelis¸tirici ku¨ltu¨r; yeni fırsatlar arama, yeni alanlara ve pazarlara girme, yu¨ksek risk stratejileri benimseme, degˆis¸im yaratarak rakipleri zorlama gibi yenilikc¸i yaklas¸ımlar pes¸indedir. Bu ku¨ltu¨r sınıfındaki kurumlar rakiplerinden o¨nde giden ve riskleri rakiplerine kars¸ı rekabet avantajına do¨nu¨s¸tu¨ren bir yapı sergilemektedir. Hem koruyucu hem de gelis¸tirici ku¨ltu¨ru¨n belirli o¨zelliklerinin sentezinden olus¸an analizci ku¨ltu¨r, kararlı ve dengeli bir strateji izlemenin yanı sıra rakiplerin faaliyetlerini takip ve kontrol ederek degˆis¸ime ayak uydurma amacını da gu¨tmektedir. Bu tu¨r kurumlarda mevcut faaliyetlerin etkinligˆi korunup gelis¸tirilmeye c¸alıs¸ılırken bir yandan da rakiplerin stratejileri yakından izlenmektedir. Tepki verici ku¨ltu¨r; degˆis¸im bir zorunluluk veya baskı ha^line geldigˆinde, degˆis¸imin gereklerine cevap verme ve ayakta kalabilme amacıyla degˆis¸meyi yegˆlemektedir. Degˆis¸imin yarattıgˆı baskılar kars¸ısında, bu baskılara etkili tepki go¨stermeye ve degˆis¸imin yarattıgˆı krizlerle bas¸ etmek ic¸in du¨zenleyici stratejiler gelis¸tirmeye c¸alıs¸an bu ku¨ltu¨rde mevcut pozisyon korunarak ayakta kalmaya c¸alıs¸ılmaktadır.