Ünite 4: Deney Hayvanları Refahı

Giriş

Sağlık” anlamında sık kullanılan refah” kelimesi, aynı zamanda iyi hal, güzel talih, huzur, kaliteli bir yaşam gibi durumları ifade etmek için de kullanılan bir terimdir. Hayvan refahı hayvanların doğal davranışlarını hiçbir kısıtlama olmaksızın özgür biçimde sergilemelerine imkan verecek şartların sağlanması” anlamına gelmektedir.

Hayvan refahı, günümüzde, insan egemenliği altındaki hayvanların temel gereksinimlerinin karşılanmasını konu edinen bir bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. İnsanlar kendilerinin refahı için gerekli gördükleri ihtiyaçlarını nasıl karşılamak için çaba harcıyorlarsa, faydalandıkları hayvanlar için de bunu yapmalı ve onların refahını sağlamalıdırlar.

bir bilim adamı hayvan refahına bilim, etik ve estetik yönlerden bakarak en uygun bilimsel çalışma planını, amaçlarını ve gereksinimlerini ortaya koymalıdır. Deney hayvanı ile çalışmalara başlamadan önce ilgili kurullardan gerekli izinleri almalı, deney hayvanı refahı için yönetmelikleri iyi bilmeli ve varsa tüm eksikliklerini tamamlamalıdır.

Hayvan Hakları ve Refahına İlişkin Düzenlemeler

Avrupa’ da hayvan refahına ilişkin olarak 1950 yılından itibaren önemli gelişmelere ve çeşitli düzenlemelere imzalar atılmıştır. Bu düzenlemeler içerisinde laboratuvar hayvanları açısından en önemli olanlar, Hayvan hakları evrensel bildirisi (1978), Hayvanların Korunması ve Refahı Protokolüdür (Amsterdam Antlaşması) (1997).

Hayvan Hakları Evrensel Bildirisi” hata kabul etmeyen, hatta geri dönüşü mümkün olmayan yanlış uygulamaları ortadan kaldırmak ve insanları bilinçlendirmek adına, uzman kişiler tarafından yapılan kapsamlı çalışmalar sonucunda kurallar ve yönetmelikler oluşturulmuştur. Bu bildirinin bazı önemli maddeleri şunlardır:

• Bütün hayvanlar yaşam önünde eşit doğarlar ve aynı var olma hakkına sahiptirler.
• Bütün hayvanlar saygı görme hakkına sahiptir. Bir hayvan türü olan insan, öbür hayvanları yok edemez. Bu hakkı çiğneyerek onları sömüremez. Bilgilerini hayvanların hizmetine sunmakla görevlidir. Bütün hayvanların insanca gözetilme, bakılma ve korunma hakları vardır.
• Hiçbir hayvana kötü davranılamaz, acımasız ve zalimce eylem yapılamaz. Bir hayvanın öldürülmesi zorunlu olursa bu bir anda, acı çektirmeden ve korkutmadan yapılmalıdır.
• Hayvanlara fiziki ya da psikolojik bir acı çektiren deneyler yapmak hayvan haklarına aykırıdır. Tıbbi, bilimsel, ticari ve başka biçimlerdeki her türlü deneyler için de durum böyledir.
• Hayvanları koruma ve savunma kuralları, hükümet düzeyinde temsil olunmalıdır. Hayvan hakları da insan hakları gibi yasayla korunmalıdır.

Son madde, hayvan hakları konusunda tüm ülkelerde çeşitli ortak kural ve yaptırımların şekillenmesine, dolayısıyla resmi olarak yasalaşmasına ve evrensel nitelikli yönetmeliklerin oluşturulmasına kapı açmıştır.

Hayvanların Korunması ve Refahı Protokolü” nde yani Amsterdam Antlaşması’ nda yer alan ifadeler, hayvanların refahı için gereken tüm ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik açık yasal zorunluluk içermesi bakımından önemlidir.

Türkiye’de laboratuvar hayvanlarının kullanımına ilişkin olarak Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik yayımlanmıştır. Önerilen bilimsel araştırmanın belirtilen amaçlara ve sözü edilen yönetmeliklere uygunluğunun tespit edilmesi konusunda uzman kişilerden meydana getirilmiş kurullar oluşturulmuştur. Kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlarda yapılması planlanan hayvan deneyleri için hayvan deneyleri merkezi etik kurulu (HADMEK) ile buna bağlı hayvan deneyleri yerel etik kurullarından (HADYEK) resmi olarak izin ve yetkinlik alınması zorunluluk olmuştur.

Deney Hayvanlarında Refahın Sağlanması

Her türlü deney hayvanının doğumu ile ölümü arasında geçen yaşam süresi içinde her türlü stresin en az hatta mümkünse hiç olmadığı bir hayat geçirmesi son derece önemlidir. Hayvan refahının sağlanması için sadece fiziksel şartların sağlanması yeterli olmayabilir. Hayvan refahı, belirli göstergelerin gözlenmesi yoluyla sağlanabilir.

Hayvanların öncelikle yaşamak için gerekli ve önemli bazı ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlara gereksinim duyulduğu andan itibaren hayvanda hem fiziksel hem de zihinsel anlamda tepkiler belirmeye başlar. Hayvanın tepki olarak gösterdiği davranışın hangi ihtiyacına karşılık geldiğinin bilinmesi önemlidir.

Hayvan refahının düştüğünü gösteren genel belirteçler;

• Deney hayvanının ortalama yaşam süresinin kısalması,
• Zamana göre büyüme ve gelişim grafiğinin altına inilmesi,
• Üreme yaşı, zamanı ve ortalama yavru sayısında sapmalar
• Hastalık sıklığının artması, hastalıklara aşırı hassasiyet ve anormal davranışlardır.

Yaralanmalar ve hastalıklar, nabız sayısı, vücut sıcaklığı, solunum hızı ile adrenalin salgılanmasında ve kan glikoz, laktat ve serbest yağ asidi seviyelerinde tespit edilebilecek artışlar fizyolojik belirteçler olarak nitelendirilir.

Laboratuvar hayvanlarının doğduğu, büyüdüğü, alıştığı ve refah ölçeği yüksek olan bir laboratuvardaki davranışlarını refah ölçütü olarak kullanmak gereklidir.

Ağrı, stres, eziyet ve acı çekme, kontrol kaybı gibi olgular hayvanların refahını olumsuz yönde etkileyen bireysel belirleyiciler olarak sayılabilir.

Ağrının şiddeti ile refah arasında daima ters orantı söz konusudur. Hayvanlarda ağrının değerlendirilmesinde kullanılabilecek en önemli fizyolojik göstergeler; su ve besin alımında azalma, kilo kaybı, tüylerde dikleşme, aşırı salyalama olarak sıralanabilir.

Stres, bir hayvanın bir çevreyi düşmanca hissetmesi ve ona cevap vermesinin bir ürünüdür. Stres hayvanın psikolojik olarak iyilik halini ortaya çıkarır. Ayrıca sıkılma, kısıtlama ya da engellenme, anksiyete ve istenmeyen olayların beklenmesi gibi durumlarla ilişkilidir. Tüm bu duygular davranışlara bakılarak değerlendirilebilir ve bu noktada özellikle stereotipik davranışların izlenmesi önemlidir.

Hayvanın refahını etkileyebilen faktörlerden bir diğeri de çeşitli şekillerde gerçekleşebilen kontrol kaybıdır. Hayvanlar çevreleriyle normal ilişkileri engellendiklerinde fizyolojilerinde ve davranışlarında bazı anormallikler oluşmaktadır. Beslenmeleri engellendiğinde stereotipik hareketler ve etraflarındaki diğer hayvanlara saldırılar görülebilmektedir.

Korku hayvanı kaçmaya ya da saldırmaya yönlendiren ve bu amaçla vücuttaki önemli organların kanlanmasına ve fazla çalışmasına olanak tanıyan kısa süreli bir stres durumudur ve refahı negatif yönde etkiler.

Eziyet ise istenmeyen bedensel, fizyolojik ve psikolojik koşullardan kaynaklanan ve ilgili türün kapasitesi ile ilişkili bir durum olarak tarif edilebilir. Eziyet ağrı, sıkıntı ve korku gibi bir canlının maruz kaldığında rahatsız olduğu tüm duyguları içine alan bir özellik olarak kabul edilmelidir.

Deneyler öncesinde, sırasında ve sonrasında yapılacak bilinçli uygulamalar ile deney hayvanlarının refahı korunabilir.

Deney hayvanlarının deney öncesinde ve bazen deneyden sonra da barındırıldığı yerlerde onların doğal yaşam ortamlarına en yakın şartlar oluşturularak refahları sağlanmaya çalışılır. Bunun için önemli üç temel unsur:

1. konaklama,
2. bakım ve
3. beş temel özgürlüktür.

Konaklama ile ilişkili olarak deney hayvanlarının üretildiği ve barındırıldığı tesislerde olması gereken asgari özellikler belirlenerek uluslararası kılavuz niteliğinde yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmeliklerde deney hayvanlarının konaklanacağı tesisin ana özelliklerinin, tesis içindeki bölümlerin, koridorların, odaların, barınak ve ofislerin yapısal özelliklerinin nasıl olması gerektiği belirtilmiştir. Sözü edilen bu yerlerdeki araç ve gereçlerin neler olduğu, deney hayvanlarının her türü için ayrı olarak içinde yaşayacakları kafeslerin malzemesi, boyutları, altlık malzemeleri, temizlik işlemleri ve içlerinde yaşatılabilecek en yüksek hayvan sayısı belirlenmiştir. Ayrıca tesiste çalıştırılması planlanan personelin niteliği, sayısı, eğitimi ve görevleri de bu yönetmelik ve belgelerde tanımlanmıştır.

Deney hayvanlarının barındırıldığı odaların sıcaklığı türe göre ayarlanmalı ve havalandırması iyi yapılmalıdır. Bu odaların aydınlatması da hayvan ihtiyaçlarına uygun olarak kontrollü bir şekilde yapılmalıdır. Ortamın nemi ve gürültü düzeyi de kontrol edilmesi gereken parametrelerdendir.

Bakım , temel yaşamsal ihtiyaçların karşılanması ve deney hayvanı refahının sağlanması açısından son derece önemli bir unsurdur. Deney hayvanlarının konaklama yerlerinde bakımı yapacak personelin eğitimli olması, hayvanlara sakin ve sevecen davranması gerekmektedir.

Deney hayvanlarının tür özellikleri dikkate alınarak günlük besin ve su alımlarının düzenli olarak kontrol edilmesi gerekir.

Hayvanların idrar ve dışkılarının da yaşadıkları ortamdan uygun materyaller kullanılarak uzaklaştırılması gerekir.

Tozsuz yonga talaşı yumuşak olması ve solunum yollarında problem çıkarmaması nedeniyle deney hayvanlarının en uygun nitelikli altlık malzemesidir.

Ayrıca odaların ve kafeslerin düzenli olarak temizlenmesi, kırılan ya da bozulanların tamir edilmeksizin yenisiyle değiştirilmesi gerekmektedir.

Hayvanların refahı ya da yaşadıkları ortamdaki mutluluk düzeyleri hayvanların canlı ağırlık kazancı, yaşam gücü, fizyolojik ve fiziksel parametreler, davranışsal gözlemler, üretim parametreleri ve hayvan sağlığı parametreleri incelenerek bilimsel olarak ölçülebilir

Beş temel özgürlük , tüm evcilleştirilmiş hayvanların refahını kapsayan bir kavramlar dizisidir. Bu özgürlükler;

1. Dengeli beslenme özgürlüğü
2. Sıkıntılı olmama özgürlüğü
3. Hastalıktan, yaralanmalardan ve ağrıdan muzdarip olmama özgürlüğü
4. Normal davranış gösterme özgürlüğü 5. Stres ve korkuya maruz kalmama özgürlüğüdür.

Anlatılan bu beş temel özgürlük laboratuvar hayvanlarına çoğu zaman uygulanabilir fakat bazen deneysel çalışmanın özelliği ve gereksinimleri nedeniyle hayvanlar bu özgürlüklerden kısmen yoksun bırakılabilirler.

Cerrahi çalışmalar hayvana acı verme olasılığı en yüksek deneysel modellerdir. Bu nedenle cerrahi işlem öncesi mutlaka anestezi yapılmalıdır. Buradaki temel ilke hayvanı mümkün olan en az ağrı ve strese maruz bırakmak, hayvanın fiziksel ve zihinsel sağlığının güvenliğini temin etmek olmalıdır.

Anestezi uygulamasına geçilmeden önce doğru anestezi tipinin seçilmesi gerekir. Bunun için göz önünde bulundurulan kriterler;

• Deney hayvanın türü ve yaşı,
• Planlanan işlemin travmaya neden olup olmayacağı,
• Yapılan uygulamanın fizyolojik etkileri,
• Cerrahi işlemin süresi ve işlemin tekrarlanacak olması,
• Farklı cerrahi girişimler için anestezi tekrarının olup olmayacağı,
• Kullanılması planlanan anestezik maddenin deney sonuçlarını etkileme olasılığıdır.

Deneyin sonunda hayvan canlı kalmayacaksa ve deney için özel bir durum yoksa sterilite gerekli değildir. Uygulama sonrası hayvan insanca ve eziyetsiz bir yöntemle öldürülmelidir. Şiddetli veya devamlı ağrı ve sıkıntı verici işlemde kullanılan hayvan, sağlığına kavuşmadıkça ileride yapılacak deneylerde kullanılmamalı, deneysel plan hazırlanırken bu nokta göz önünde bulundurulmalıdır.

Deneyden sonra hayvan yaşatılacaksa rahatının tekrar sağlanması yanında ağrı ve acı hissetme gibi rahatsızlıkları ortadan kaldırma ve yaraların tedavisi önem kazanır. Gerektiğinde uygun nitelikte ağrı kesici ilaçlar verilmelidir.

Deney Hayvanlarında Bazı Teknik Uygulamalar ve Refah

Deneyin amacı kapsamında hayvanın normal hareketinin kısmen ya da tamamen engellenmesi gerekebilir. Bu işlem el ile tutma veya mekanik basit bir sistem kullanımıyla sağlanır. Fiziksel hareketin kısıtlanması sırasında hayvanın korkutulmaması önemlidir. Hareket kısıtlılığının süresi uzadıkça hayvanın stresi artacağından bu tür uygulamalar dikkatli ve çabuk yapılmak zorundadır.

Deney hayvanlarında uygun olmayan tutma teknikleri hayvanlarda stres oluşturarak hayvan refahını olumsuz etkiler. Deney hayvanlarını tutma ve taşıma için gerektiğinde bu amaç için geliştirilmiş özel aletler kullanılmalıdır. Laboratuvar hayvanlarının el ile tutulması sırasında hayvanların türüne göre uygun olan tutma ve taşıma teknikleri kullanılmalıdır.

Nakliye edilerek tesis dışı başka yerden laboratuvara getirilen hayvanlara tutma ve uygulama işlemleri hemen yapılmamalıdır. Bunun için en azından üç gün beklenilmeli ve yorgunluk giderilmelidir. Nakil sonrası yapılmak istenilen işlemlerin bir haftaya kadar geciktirilmesi ise hayvan refahı açısından çok daha olumlu olur.