Ünite 3: Deney Hayvanı Yetiştiriciliğinde Fiziki Şartlar

Giriş

Hayvanların laboratuvar ortamında yetiştirilmesi sırasında, sıcaklık, nem, ışık şiddeti ve ortamın hava şartları gibi değişkenler, hayvanın doğada uyum sağladığı koşullar göz önünde bulundurularak optimize edilmelidir.

Deney hayvanlarının üretilmesi, yetiştirilmesi, deneysel ve diğer bilimsel amaçlara yönelik deney hayvanı ihtiyacının karşılanması, yönetmelikler gereği ancak üretim izni ve ruhsatlandırılmış tesisler tarafından yapılabilmektedir. Deney hayvanları üretim tesisleri;

• İlgili yönetmelikte belirtilen fiziksel özelliklere uygun olmalıdır.
• Deney sonunda oluşacak atıkların bertarafı açısından biyogüvenlik kurallarına uygun olmalıdır.
• Sahip oldukları donanımlar açısından mevcut yönetmeliklere uygun olmalıdır.
• Bu özelliklerin sürekliliğinin sağlanması açısından düzenli olarak denetlenmelidir.

Bu tesisler, hayvanların üretiminden deneysel çalışma gerçekleşene kadar her aşamadaki hayvan ve personel ihtiyaçları göz önünde bulundurularak detaylı bir şekilde planlanarak hazırlanmalıdır.

Deney Hayvanları Üretim Tesisleri

Deney hayvanları üretim tesisleri; hayvanların fizyolojik ve davranış (etolojik) özellik ve ihtiyaçları dikkate alınarak tesis içerisinde barındırılacak canlı türüne uygun bir ortam sağlayacak şekilde yapılandırılması gerekmektedir.

Bu tesislerde bulunan tüm odaların aşağıdaki özellikleri taşıması istenmektedir:

• Odalar düzenli olması ve yerleşimi oda hijyenitesinin sürekli sağlanabilmesi açısından uygun yapılmalıdır.
• Oda duvarlarının tümü hasara dayanıklı olmalıdır.
• Zeminleri ağır malzemelerin taşınmasına olanak sağlamalı, yüzeyleri tamamen temizlenebilecek malzemeden yapılmış olmalıdır.
• Deney hayvanının oda içerisinde serbest dolaşması gerekiyorsa zeminin ya da oda duvarlarının, canlının metabolik aktiviteleri sonrasında oluşacak yıpranmalara karşı dayanıklı olması da gerekmektedir.
• Odaların tavanlarında ya da kapılarında yer alan boruların açıkta kalmamasına dikkat edilmelidir.
• İdari binalar haricinde kapılar üzerinde dışarıdan gözlem yapmayı sağlayan pencereler bulunmalıdır.
• Tesis içerisine dışarıdan girebilecek canlıların (böcekler, akarlar, yabani kemirgenlerin vb.) giriş kapılarından ya da tesisin dışa açılan diğer alanlarından girişi engelleyecek bariyerler kullanılmalıdır. Bu bariyerler aynı zamanda tesis içerisinden dışarıya kaçışları da engellemede fayda sağlayacaktır.
• Eğer gerekli ise tesisin periyodik olarak ilaçlamasının yapılması sağlanmalıdır.
• Aynı zamanda deney hayvanı üretim tesislerinde basit müdahalelerin ya da işlemlerin gerçekleştirilebileceği odaların bulunması da tesis açısından önem taşımaktadır.

Tesislerde bulunması gereken özel işlevli odalar şunlardır:

• İdari birim/personel hizmet odaları,
• Sistem kontrol odaları,
• Servis alanları,
• Üretim ve barındırma odaları,
• Operasyon odaları.

İdari birim/personel hizmet odaları; sorumlu yönetici (müdür), sorumlu veteriner hekim ve hayvan teknikeri odalarının yanı sıra personelin duş, soyunma ve dinlenme amacıyla kullandığı odalardır.

Sistem kontrol odaları , havalandırma, nem, ısıtma soğutma, aydınlatma ve güç ihtiyaçlarının gerçekleşmesini sağlayan sistemleri içeren odalardır.

Havalandırma sistemi,

• uygun kalitede yeterli taze hava sağlar
• her türlü koku, zehirli gaz, toz ya da enfeksiyona neden olabilecek etmeni, belli sınırların altında tutar
• ihtiyaç sınırlarının dışında olan ısı ve nemin tesis dışına atılmasına yardımcı olur.

Havalandırma sistemleri, oda içerisinde barınmakta olan canlılara zarar vermeyecek ve gürültü oluşturmayacak biçimde tasarlanmalıdır. Uygun havalandırma hızı, barındırma ve üretim odalarının yoğunluğuna bağlı olarak değişmektedir.

Deneysel amaçla üretilen canlılar sıcakkanlı canlılar olmalarından dolayı, vücut sıcaklıklarının sabit bir değerde olması gerekir. Bu canlıların yüksek sıcaklara daha az toleranslı olması nedeniyle bu tesislerde özellikle klima sistemine ihtiyaç duyulmaktadır.

Deneysel amaçla üretilen canlılar için ortam sıcaklığının yanında ortam neminin de önemi oldukça büyüktür. Barındırılan canlı türüne bağlı değişmekle birlikte ortam neminin ortalama olarak % 45-65 aralığında olması yeterli olarak kabul edilmektedir.

Tesisteki odaların ışık şiddetinin yetiştirilen canlının ihtiyacına göre bir sistem tarafından kontrol edilmesi gerekmektedir. Kontrollü bir şekilde düzenli ışık/ karanlık döngüleri, gece/gündüz döngüsünü hayvanların ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde standardize edilmelidir.

Tam otomasyon ile çalışan bir tesislerde her türlü arızanın erken tespit edilmesini ve gecikmeden düzeltilmesini sağlamak için, ısıtma ve havalandırma sistemleri ve tesis içerisinde oluşabilecek yangın tehlikesine karşı izleme cihazları ve alarmlarla donatılmalıdır.

Servis alanları, tesis içerisinde deney hayvanları üretim, barındırma ve deney sonrasındaki bertaraf işlemleri sırasında ilgili personelin kullandığı oda ve alanları kapsamaktadır. Bu alanlar aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir.

• Yem ve altlık malzeme deposu
• Tıbbi ürünler ve sarf malzemesinin deposu
• Yedek malzeme deposu
• Alet ve ekipman yıkama ve dezenfeksiyon odası
• Geçici atık toplama deposu
• Koridorlar

Yemler ve altlık malzemeler birbirinden ayrı yerlerde depolanmalıdır. Yemlerin depolandığı odaların, serin, sıcaklığı 21°C’yi geçmeyen, karanlık, nemsiz ve havalandırması iyi olması gerekir. Yem ve altlık malzeme depolarının kapıları haşere ve yabancı kemirgenlerin girişini engelleyecek şekilde düzenlenmelidir. Muhakkak gelen yemlerin sayıları ve son kullanma tarihleri göz önünde bulundurularak kullanımı düzenlenmelidir.

Tıbbi ürünler ve sarf malzeme deposunda ilaç ve sarf malzemeleri özelliklerine, sınıflarına ve son kullanım tarihlerine göre saklanırlar. Bu odalarda yeterli miktarda dolap ve buzdolabı bulunmalıdır. Oda içerisindeki bir havalandırma ya da klima sisteminin bulunmalı, buzdolabı ve odanın günlük ısı değişimleri sürekli kontrol edilmelidir. Kötüye kullanım potansiyeli olan ilaçlar kontrol ve kayıt altında tutulmalı, son kullanım tarihi geçen ilaçlar kullanılmamalı ve güvenli bir şekilde imha edilmelidir.

Yedek malzeme deposu içerisinde deney hayvanlarını barındırma ve besleme sırasında kullanılan yemlik, su şişesi ve diğer kafes donanımlarının yedekleri bulundurulur. Bu depoya malzemeler temizlik ve dezenfeksiyonları yapıldıktan sonra yerleştirilmelidir. Bu birimin kapısı, kullanım ve temizlik haricinde sürekli kapalı tutulup içeride yer alan malzemenin kirlenme riski ortadan kaldırılmalıdır.

Alet ve ekipman yıkama ve dezenfeksiyon odası, tıbbi ya da cerrahi malzemeler haricinde kalan, kafesler ve kafes ekipmanları için yapılmış olan bir yıkama odasıdır. Temizleme ve dezenfeksiyon süreci, ekipmanların zarar görmesine engel olmak için temiz ve kirli ekipman akışının ayrılacağı şekilde düzenlenmelidir.

Koridorlar, her türlü ihtiyaca cevap verecek, kolay geçişi sağlayacak şekilde (malzeme, kafes, hayvanların taşınması vb.) geniş olmalıdır. Olağan dışı bir durumda, kazaları önlemek amacı ile çıkış/kaçış yolu üzerinde alet ve ekipman bulunmamalıdır. Koridorlar üzerinde yönlendirme levhaları ve acil durum telefonlarının bulunduğu tabelaların uygun yerlere belirli aralıklar ile asılmış olması gerekmektedir.

Üretim ve barındırma odaları , deneylerde kullanılan hayvanların ihtiyaçlarına göre tasarlanan odalardır. Bu odalarda yetiştirilen hayvanların her birinin odasının üzerine o odada barındırılan tür ile ilgili tabela asılması gerekir. Odaların zemini kaymayan bir yapıda ve tercihen anti-bakteriyel özellikte olmalı ve duvarlar yıpranmalara ve kimyasal etmenlere karşı dayanıklı olmalıdır.

Odalar içerisinde kablo boru ve tesisat gibi yapılar olmamalıdır. Elektrik prizi, elektrik düğmesi gibi ekipmanlar odalarda açıkta olmamalıdır. Oda kapıları üzerinde içerisini gözlem yapmayı kolaylaştırmak amacı ile açılıp kapanabilen küçük pencereler bulunmalıdır. Odaların kapısı dışa doğru açılmalı, uygun genişlikte olmalı, sağlam ve kontaminasyona neden olmayacak malzemelerden yapılmalıdır. Tesis içerisinde bariyerli yetiştirme yapılıyorsa o zaman odanın her iki tarafında kapı bulunmalı ve bu kapılardan biri kirli, biri de temiz koridora açılmalıdır. Oda içerisinde odanın yıkanması ya da sıvı dezenfeksiyonu sırasında atılan yıkamam maddesinin odalardan uzaklaştırılması için giderler kullanılmalıdır.

Operasyon odaları, deney hayvanları ile ilgili girişimlerin yapıldığı çeşitli odalardan oluşmaktadır. Operasyon odaları ya da genel olarak laboratuvar bölümünde aşağıdaki bölümlerin bulunması gerekmektedir.

1. Deney hayvanı kabulü ve karantina odası
2. Basit girişim odası
3. Hayvan hazırlama odası
4. Soyunma odası
5. Operasyon odası
6. Reanimasyon (uyandırma) odası
7. Post-operatif bakım odası
8. Yıkama ve sterilizasyon odası

Deney hayvanı kabulü ve karantina odası , deney hayvanları tesisine dışarıdan gelen hayvanların ilk olarak kabulünün yapıldığı ve bakım odalarına alınmadan önce hayvanların tesise adaptasyonunun sağlandığı odalardır. Karantina odası aynı zamanda, birim içerisinde sağlığı iyi durumda olmayan hayvanların takibinin yapılması amacı ile barındırıldığı odadır. Bu odalarda deney hayvanlarının sağlık durumu, bir hastalık taşıyıp taşımadığı dikkatle takip edilmelidir.

Basit girişim odası, deney hayvanları üzerinde cerrahi bir uygulamanın yapılmadığı, anestezi yapılmadan yapılan daha küçük çapta müdahalelerin gerçekleştirildiği bölümdür. Bu bölümde deney hayvanları üzerinde çeşitli tanıya yönelik testler gerçekleştirilebilir. Bu odalar özellikle otopsi işlemi için kullanılmaktadır. Oda içerisinde bulunması gereken alet ve malzemeler ihtiyaca göre değişmekle birlikte genelde otopsi veya basit girişim sırasında kullanılmak üzere bir masa, bir diseksiyon seti ile işlem sırasında ihtiyaç duyulabilecek çeşitli malzemelerden (maske, eldiven, enjektör gibi) ibarettir.

Hayvan hazırlama odası, tesis içerisinde yapılacak cerrahi işlemlerden önce deney hayvanlarının ameliyata hazır hale getirildiği odalardır. Bu odada deneye alınacak hayvanların premedikasyonu (ön anestezisi), hayvanın ameliyat öncesi sakinleşmesi ve uygun şekilde tıraşlanması yapılır. Ön anestezi sırasında gerekli olan ilaçlar, antiseptikler de odada bulunmalıdır. Hayvanların operasyon odasına nakli sırasında kullanılmak üzere bir sedye ya da benzeri taşıyıcı bir araç da bulunmalıdır.

Soyunma odası , personelin ve araştırmacıların kıyafetlerini değiştirebilmesi için uygun büyüklükte ve içerisinde yeterli miktarda kıyafet dolabı içeren odalardır. Tesisin diğer odalarının taşıması gereken temel özellikleri taşıması gerekir.

Operasyon odası , deneysel çalışmaların gerçekleştirildiği odalardır. Bu sebeple ihtiyaca göre çok çeşitli alet ile donanım taşımaktadırlar. Bu odalarda operasyon masası, operasyon lambası, anestezi cihazı, vantilatör, temel cerrahi set ile cerrahi malzeme bulunmalıdır. Cihazların mümkün olduğunca mobil olmalıdır. Operasyon odalarının içerisinde serbest halde borular bulunmamalıdır. Çalışma için gerekli diğer cihazların enerjini karşılamak adına oda içerisinde prizlerin sayısı fazla olmalıdır. Mümkün ise, oda içerisinde süreyi takip etmek için bir saat ya da zaman sayıcı bulunmalıdır.

Reanimasyon (uyandırma) odası, deney sonrasında anestezi altında cerrahi işlem görmüş hayvanların yeniden uyanıncaya kadar gözetim altında tutulduğu odalardır. Bu aşamada hayvanların takibi tesisin sorumlu veteriner hekimi gözetiminde yapılarak, uyanma esnasında hayvanların acı durumuna göre, acıyı azaltıcı ilaçlar uygulanabilir.

Post-operatif bakım odası, reanimasyon sonrasında hayvanların bakımının gerçekleştirildiği odalardır. Hayvanların iyileşme sürecinde, deneyin gerektirdiği süre boyunca post-operatif bakım odasında barınması sağlanır.

Yıkama ve sterilizasyon odası, ihtiyaca göre deney sırasında kullanılan ya da kullanılacak malzemelerin temizliğinin yapıldığı ve sterilizasyonunun sağlandığı odalardır. Bu odalarda deneylerde kullanılan malzemelerin uygun bir sterilizatör yardımı ile mikroplardan arındırma işlemi gerçekleştirilir.

Deney Hayvanlarının Yaşam Alanları

Deneysel amaç ile üretilen canlıların genel anlamda kullandıkları yapay yaşam ortamı kafeslerdir. kafesler canlının ihtiyacına ya da araştırmanın özelliğine göre iki başlıkta toplanabilir:

• Yaşam kafesleri
• Metabolizma kafesleri.

Yaşam kafeslerinin boyutları, tümüyle içerisinde barındırılacak canlının ihtiyaçlarına göre belirlenmelidir. Deneysel çalışmalarda kullanılan hayvan türlerinin ağırlıklarına göre ihtiyaç duyduğu kafes boyutları ilgili tablolarda verilmiştir. Yaşam kafesleri, tabanı kapalı tipte olan ayakkabı kutusu şeklinde ya da sürgülü tepsi tipinde olabilir. Kafesler için kullanılan malzemeler paslanmaya dayanıklı, çelikten üretilmiş veya kafes içerisini gösterecek nitelikte, sert plastikten üretilmiş malzemelerdir.

Tabanı kapalı tipteki kafes altlarının en önemli dezavantajı ise kafes içerisinde barındırılan hayvanların idrar ve dışkılarının altlık malzemenin içine karışması sonucu, kokuya ve buna bağlı olarak da hijyen sıkıntısına neden olmasıdır. Tabanı ızgaralı tipte kullanılan kafeslerde ise hayvanın dışkısı ve idrarı kafes altında bulunan ızgaralardan sürgülü tepsinin içerisindeki altlık malzemeye geçmekte ve bu kafeslerin temizliği daha kolay ve pratik olmaktadır. Ancak bu kafesler de hayvanların ayaklarında zaman zaman yaralanmalara neden olmaktadır.

Kafes giriş çıkışlarının kontrol altında tutulması için paslanmaz çelik malzemeden üretilmiş ve yuvarlatılmış tel ızgaralardan yapılmış kafes üst telleri bulunmaktadır. Üst tellerin içine yem ve suluğun yerleştirilebilmesi için uygun girintiler yapılmalıdır.

Metabolizma kafesi, deney hayvanının günlük aktivitelerinin rakamsal olarak takip edilmesi gereken durumlarda hayvanların aktiviteleri kontrollü bir şekilde gözlemleyebilmeye olanak sağlayan kafeslerdir. Belirli bir zaman dilimindeki su, yem tüketimi, belirli bir zaman içerisinde oluşturulan atıklar (dışkı ve idrar gibi) hayvanının birim zaman içerisindeki metabolik aktivitesi ile ilgili sayısal değerler edinmemize fayda sağlar. Metabolizma kafeslerinin zemini ızgaradan yapılmıştır, böylece hayvanın istenen süre boyunca ürettiği idrar ve dışkı, bu ızgaralardan aşağıya süzülür ve özel bir düzenek yardımıyla ayrılarak biriktirilir.

Deney Hayvanlarının Diğer İhtiyaçları

Deney hayvanlarının yaşam alanlarının uygun şekilde düzenlenmesinin yanı sıra beslenme, su gibi ihtiyaçlarının karşılanması ve kafeslerinde duyularına hitap eden ve çeşitli aktiviteler gerçekleştirebilecekleri materyallerın da bulunması gerekir.

Laboratuvar hayvanlarının beslenmeleri pelet yemler ile gerçekleştirilir. Bu yemler, besinlerin çeşitli yöntemler ile sıkıştırılarak sert topaklar haline getirilip, kemirgenlerin yemi koparıp tüketebilmesi için uygun kıvamda kurutulması ile hazırlanır. Kafes içindeki hayvanlar beslenme gereksinimlerini, kafes ızgaralarının arasındaki açıklıktan yemleri dişleri ile kopararak sağlarlar. Yemlerin bu şekilde pelet haline getirilmesi hayvanların dişlerini törpüleyerek kesici dişlerin aşırı derecede uzamasının önler.

Pelet yem içeriği hayvanın günlük aktivitelerinde ihtiyaç duyduğu besin ögelerinin tamamını içermelidir. Yemler tesis içerisinde uygun saklama koşullarına sahip odalarda, yerden yüksek paletler üzerinde saklanmalıdır. Yemlerin ideal tüketim zamanları 3 aydır ancak uygun saklama koşullarında 6 ay içerisinde tüketilebilir.

Su ihtiyaçlarını kafes telinin uygun girintilerine yerleştirilen, uçlarına ihtiyaca göre değişik açılar verilmiş emzik takılı suluklar ile karşılarlar.

Suluklar haftalık ya da tesisin gerekliliklerine göre belirlenen sürelerde temizlenmelidir. İhtiyaç duyulduğu zamanlarda da sterilizasyonu sağlanarak tekrar kullanılmalıdır. Olumsuz bir durum olmadıkça şebeke suyu hayvanların su ihtiyacının karşılanmasında yeterli olmaktadır.

Hayvanların kafes ortamı içerisinde yaşamasından kaynaklı meydana gelebilecek stresten olumsuz etkilenmesini mümkün olduğu kadar azaltmaya yarayacak etmenleri sağlama işine zenginleştirme denilir. Zenginleştirme materyalleri, türlerin farklı istekleri ve gereksinimlerine göre belirlenir ve ağaç oyukları kırpılmış kâğıtlar veya plastik araçlardan yapılabilir.