Ünite 2: Deney Hayvanı Yetiştiriciliğinde Etik Düzenlemeler ve Kuralları

Genel Kavramlar

Genel anlamda araştırmalarda kullanılan omurgalı ve omurgasız olan tüm hayvan grupları deney hayvanları olarak nitelendirilmekteydi. Deneysel amaçlarla kullanılan hayvanların standardizasyonunu sağlamak amacıyla bazı kuralların gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı deney hayvanlarını yetiştiren merkezler oluşturulmuş ve standardizasyonu sağlanmıştır. Daha sonra yapılan çalışmalarda deney hayvanlarının kullanılmasında uyulması gereken kurallar, bu kurallara uyulmadığında gerçekleştirilecek yasal yaptırımlar belirlenmiştir.

Gelişmiş bir tanımla deney hayvanları, hipotezi bilimsel kurallara göre kurulmuş bilimsel araştırmalarda ve biyolojik testlerde kullanılan hayvanlar olarak tanımlanmıştır. Deney hayvanları tanımının son hali, serbest yaşayan larva biçimleri ve/veya çoğalan larva biçimleri dâhil, ancak cenin ya da embriyo biçimleri hariç, insan olmayan herhangi bir omurgalı canlı olarak tanımlanmıştır.

Deney hayvanlarının belli bir standartta olması için deney hayvanları üretim merkezi oluşturulmuş ve bu merkezler Tarım ve Gıda Bakanlığı’nın ilgili birimlerinin denetimine tabi tutulmuştur. Bu merkezlerde üretilecek deney hayvanlarının özellikleri, Tarım ve Gıda Bakanlığı’nın 2011 yılında resmi gazetede yayımlamış olduğu yönetmeliğin dördüncü maddesinde belirlenmiştir. Herhangi bir hayvanın deney hayvanı olarak tanımlanabilmesi için standart bir üretim merkezinden temin edilmesi ve özellikle bilimsel amaçlar için üretilmiş olması gerekmektedir. Bu yönetmelikte üretici, prosedürlerde kullanılmak veya bilimsel amaçlarla doku veya organlarından yararlanılmak üzere bu yönetmelikle belirlenmiş türler veya özellikle bu amaçlarla yetiştirilen diğer hayvanları, kâr amaçlı olsun ya da olmasın, üreten herhangi bir gerçek veya tüzel kişi olarak tanımlanmıştır.

2014 yılı Şubat ayında yürürlüğe giren Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelikte ise deney hayvanı; “Prosedürlerde kullanılan, serbest yaşayan veya çoğalan larva biçimleri, canlı kafadanbacaklılar ve normal fetal gelişimlerinin son üçte birlik döneminden itibaren memeliler dâhil, insan olmayan herhangi bir omurgalı canlı” olarak tanımlanmıştır.

Etik, toplum yaşamında ya da bilimsel alanda yapılabilecek davranışların, hal ve hareketlerin, ahlakın, özellikle de özgürlüğün sınırı olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca etik, ahlak bilimi ya da insan ve hayvan yaşamını ilgilendiren bilimlerde yapılabilecek hareketlerin sınırları, davranışın öncesinde yol gösterici ve sınırlayıcı kurallar topluluğu olarak tanımlanabilir.

Hayvan deneylerinde ilk defa etik kavramı Londra ve Fransa’da başlamıştır. Bu toplulukların çalışmaları sonucunda İngiltere’de 1876 yılında “Royal Commision” adı altında bir komisyon kurularak “Hayvanlara İnsancıl

Davranma Yasası” olarak dilimize çevrilebilen ilk etik yasayı yapmıştır. Bu yasanın özünde “canlı hayvanlar üzerinde yapılabilecek olan çalışmaların, ancak eyalet sekreterliğinin kontrolü ile anestezi altında ve sadece faydalı bilim adına yapılabileceği” hükmü bulunmaktadır. 1978 yılında hayvan haklarını korumaya yönelik oluşturulan ve Paris’de deklere edilen on dört maddelik “Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi” ile hayvan deneyleri etiği konusunda önemli bir adım atılmıştır. Ayrıca, Dünya Sağlık Örgütü ile Uluslararası Tıbbi Bilimler Örgütleri Konseyi’nin (CIOMS) 1982 yılında yapmış olduğu çalışmada bilimsel amaçlarla hayvan kullanımının temelde hiç arzu edilmediği, olanak dâhilinde ise başka yöntemlerin kullanılmasının tercih edilmesi gerekliliği ve günümüz imkânları ile deneysel çalışmalarda hayvan kullanımının zorunluluğu ortaya konulmuştur.

Hayvan Deneyi Etiğinde Genel İlkeler

1959 yılında Russel ve Burch ‘İnsani Deneysel Tekniklerin İlkeleri’ adlı kitaplarında deneysel çalışmalarda kullanılması planlanan hayvanların hangi şartlar altında kullanılabileceğini ortaya koyan 3R kuralından bahsetmişlerdir. 3R Prensibi;

• Replacement (yerine koyma)
• Reduction (azaltma)
• Refinement (iyileştirme)

Ülkemizde bu kuralların modifiye edilmiş hali 4A kuralları;

• Az sayıda deney hayvanı kullanımı
• Ağrısız-acısız deney protokolü
• Alternatif araştırma olanaklarını araştırmak
• Ahlak ve bilimsel yönteme sahip araştırmacı

Replacement (Yerine koyma): bu kuralın karşılığı “bilinci yerinde canlı omurgalıların kullanıldığı metotların yerine geçebilecek hissiz materyallerin kullanımı” dır. Deney hayvanları insana yakın canlılar oldukları için sinir sistemleri oldukça gelişmiştir. Gelişmiş sinir sitemi ağrı ve acıyı arttırmaktadır. Bu nedenle, yapılacak olan çalışmalarda mümkün olduğu kadar sinir sistemi daha az gelişmiş olan omurgasız canlılar kullanılması önerilmektedir. Canlılar yerine doku, organ, hücre kültürleri tercih edilmelidir. Tüm bunların yanında yapılacak çalışmaya bağlı olarak, gönüllü insan veya insan materyallerinin kullanımı, embriyo yumurtalarının kullanılması da tercihler arasında yer alabilir. Bazı canlılar da genetik olarak insan genleri ile benzerlik taşımalarından dolayı omurgalı hayvanlara alternatif olarak kullanılmaktadırlar. Mesela, Drosophila melanogaster (meyve sineği) genlerinin %50’si ya da solucanlardaki genlerin %42’si insanlarda da bulunmasından dolayı bu genler veya bu genlerin ürünleri ile ilgili yapılmak istenen çalışmalarda deney hayvanlarına çok iyi bir alternatiftirler.

Deneysel çalışmaların bir kısmı in vitro koşullarda gerçekleştirilerek deney hayvanı yerine alternatif olarak kullanılabilir. İn vitro ortamda gerçekleştirilen deneylerin birçok avantajı bulunmaktadır. Çalışmayı etkileyecek ortam koşulları kontrol altına alınabilir. Hayvan deneylerinde gözlenen bireysel sapmaların olmaması gibi avantajları bulunmaktadır. İn vitro metotların dezavantajlarından biri, kullanılan hücre hattının izole olması ve diğer dokularla birarada olduğunda ne gibi sonuçların ortaya çıkabileceğinin gözlenememesidir. Diğer bir dezavantajı ise, kullanılan hücrelerin laboratuvar ortamında üretimi yapıldıkça bazı biçimsel değişikliğe uğrayabilme ihtimalidir.

Bilgisayar ortamında gerçekleştirilen bir takım deneysel modeller deney hayvanlarına alternatif olabilmektedir. Araştırmacılar bilgisayar programları aracılığı ile yeni maddelerin moleküler yapıları, fiziksel ve kimyasal özellikleri ve biyolojik etkileşim özelliklerine dayanarak onların biyolojik aktiviteleri konusunda varsayımlarda bulunmaktadır.

Hayvan Deneylerinde Etik Kurulların İşlevi

Hayvan hakları 15 Ekim 1978 yılında UNESCO’nun Paris’te bulunan merkezinde “Hayvan Hakları Evrensel Beyannamesi” ile güvence altına alınmıştır. Hayvan deneyleri ile ilgili ülkemizdeki ilk yasal düzenleme ise 16 Mayıs 2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir. “Deneysel ve Diğer Bilimsel Amaçlar için Kullanılan Deney Hayvanlarının Korunması, Deney Hayvanlarının Üretim Yerleri ile Deney Yapacak Olan Laboratuvarların Kuruluş, Denetleme, Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik” ile deney hayvanları üzerinde yapılacak olan çalışmaların sınırları belirlenmiştir. Bundan sonra da yasal düzenlemeler devam ederek 1 Temmuz 2004 yılında o zamanki adı ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından Hayvanları Koruma Kanunu yürürlüğe girmiştir. Daha sonra hayvan deneylerinin bilimsel amaçlar ile kullanılması sırasında yapılması planlanan çalışmaların kontrolünü sağlamak üzere “Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu (HADMEK)” ve “Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu (HADYEK) oluşturulmuştur.

HADMEK, 3 ayda bir Orman ve Su İşleri Bakanlığı başkanlığında toplanan ve 21 kişiden oluşan bir kuruldur. Kurulu oluşturan üyelerin dağılımı şu şekildedir;

• Orman ve su işleri bakanlığından 5 üye
• Tarım ve Gıda bakanlığından 3 temsilci
• Sağlık bakanlığından 3 temsilci
• Veteriner fakültelerinden 3 öğretim üyesi
• Tıp fakültesinden 3 öğretim üyesi
• Türk Tabipleri Birliği’nden 1ve Türk Veteriner Hekimleri Birliği’nden 1 üye
• TÜBİTAK’tan 1 veteriner hekim
• Hayvanları korumaya yönelik sivil toplum

örgütlerinden 1 üye

HADMEK’in görevleri şöyle sıralanabilir;

• Deney hayvanları çalışmalarında etik kuralları belirlemek
• HADYEK yönergelerini kontrol etmek
• HADYEK denetlemek
• HADYEK’lerin hizmet verdiği kurum ve kuruluşları denetlemek
• Deney hayvanlarının yönetmeliğe aykırı kullanılmasını engellemek için adli girişimlerde bulunmak
• Yerel etik kurulların, araştırmacıların önerdiği çalışmalar ile ilgili aldığı kararlara yapılan itirazları değerlendirmek.
• HADYEK’lerin deney hayvanı kullanımı ve bakımı ile ilgili tüm personele yönelik gerçekleştirilen eğitim programlarının usul ve esaslarını belirlemek ve denetlemek.

Yerel etik kurulların oluşturulabilmesi için yerel etik kurul oluşturulacak ilde Tarım ve Gıda Bakanlığı’nın çalışma izinli deney hayvanı ünitesi bulunan, resmi ve özel kurum veya kuruluşlar ile yükseköğretim kurumlarının bulunması gerekmektedir. Bu koşulları taşıyan illerde HADYEK kurulabilir.

HADYEK’in görevleri;

• Deney hayvanları ile yapılan çalışmaların etik sınırlarını belirlemek
• Araştırmaların 3R kuralına olan uygunluğunu denetlemek
• Deney hayvanlarına alternatif yöntemlerin geliştirilmesini desteklemek
• Deney hayvanlarıyla çalışacak personele eğitim sağlamak
• Deney hayvanlarının üretim, yetiştirme, barındırma ve nakil şartları ile deneylerin yapıldığı laboratuvar şartlarının ve donanımın etik yönden uygun olup olmadığını denetlemek.

Hayvan Deneyleri Sertifika Eğitim Programları

Deney hayvanları sertifika programı HADMEK tarafından gerçekleştirilmektedir. Araştırıcılar, Deney hayvanları biriminde çalışan teknikerler ve hayvan bakıcısı olarak çalışan personeller hedef kitle arasındadır. Düzenlenen eğitim 80 saatliktir. 40 saati uygulama ve 40 saati teorik olarak gerçekleştirilmektedir. Eğitim sonunda yapılan sınavda 100 puan üzerinden 70 alanlar bu sertifikayı almayı hak kazanırlar.

Etik Kurul Başvuruları

Yerel etik kurullar kendi yetki ve sorumluluk alanı içerisinde, her türlü laboratuvar hayvanı kullanımını düzenler, kontrol eder ve kurum içi eğitim çalışmalarını yürütür. Araştırmacının bu kural çerçevesinde ortaya koydukları projelerinin hayvan deneyleri ile ilgili planladıkları çalışmalarda gerçekleştirmeyi düşündükleri işlemleri bağlı bulundukları yerel etik kurulların onayına sunmaları gerekir. Etik Kurul başvuru formunda yer alan başlıklar şunlardır;

• Araştırmanın başlığı
• Araştırma ekibi
• Araştırmanın türü
• Araştırmanın süresi
• Araştırmanın amacı
• Deney Hayvanları Üzerinde Yapılacak İşlemler
• Alternatif yöntemler
• Deney Hayvanlarının Temin Edileceği Yer
• Deney Hayvanının Kimliği
• Seçilen Türün Gerekçeleri
• Deney Grupları ve Sayıları
• Deney Süresince Hayvanların Bakım Yeri ve Bakım Koşulları
• Deneylerde Kullanılacak Kimyasal/ Biyolojik
• Maddeler ve Farmakolojik Ajanlar
• Deney Hayvanları İçin Kısıtlayıcı Durumlar
• Deney Sırasında/Sonrasında Ortaya Çıkabilecek
• Tehlikeli Durumlar
• Oluşacak Tıbbi Atıklar ve İmhası

Deneysel Çalışmalarda Hayvan Kullanımında Önemli Noktalar

Laboratuvar ortamında deney hayvanı kullanımı sırasında birçok değişkenin kontrol altında tutulması gerekmektedir. Çalışmada kullanılacak hayvanın üretiminden başlayıp deney öncesi ve deney sonrası bakımı ile ilgili bir protokolün oluşturulması en önemli adımlardan birisidir. Deney hayvanlarına müdahale etmeden önce mutlaka anestezi yapılmalıdır. Deney hayvanları üzerinde gerçekleştirilecek kişinin operatif becerisi de son derece önemlidir.