Ünite 1: Liman İşletmeciliğinde Temel Kavramlar ve Taraflar

Giriş

Denizcilik faaliyetlerinin oldukça eski olması, kendi içinde geleneksel bir yapıda olmasına neden olmuştur. Bu nedenle denizciliğin kendine has kuralları, kendine has tahammülleri ve doğal olarak kendine has bir terminolojisi vardır. Bu bölüm limancılıkla ilgili temel kavramlara ve liman işletmeciliğindeki tarafların tanıtımına ayrılmıştır.

Temel Kavramlar

Liman gemilerin yanaştığı, yüklerin taşıma modunun değiştirildiği ve yüklere lojistik hizmetlerin verildiği kıyı tesisidir. Limanlar bir ulaştırma alt yapısıdır ancak birçok işleve sahiptir. Bu işlevler tarih boyunca gelişmiş, değişmiş ve artış göstermiştir. Başlarda gemileri dalga, rüzgâr, akıntı gibi olumsuz etkilerden korunması için tasarlanan limanlar, günümüzde lojistik merkezler hâline gelmiştir.

Limanların üç temel işlevi yer almaktadır. Bunlar;

• Gemiler için barınak olma
• Yükleri gemiden karaya ya da karadan denize aktarma
• Yüklere depolama, ambalajlama gibi lojistik hizmetleri vermedir.

Elleçleme. yükün liman sahası içinde gemiden alınması, gemiye yüklenmesi, depolanması gibi liman içinde yüke verilen hizmetlerin tamamını kapsayan bir ifadedir. Yük elleçleme tabiri, İngilizce aslı olan “Cargo Handling” kelimesinden Türkçeye kazandırılmıştır.

Terminal, tek bir yük tipinin elleçlenmesinde ihtisaslaşmış (uzmanlaşmış) kıyı tesisidir.

Bir kıyı tesisine “liman” diyebilmek için, o tesiste en az iki farklı yük ve gemi tipine hizmet verilmesi, gerekir. Bu durumda sadece konteyner elleçleyen bir kıyı tesisi “konteyner terminali”, hem konteyner hem de sıvı dökme yük elleçleyen bir kıyı tesisi “liman” olarak adlandırılır.

Limanlar kendi içinde pek çok altyapı, üstyapı ve ekipmanlara sahiptir. Limanların inşa edilmesi ve işletilmesi için ağır sermaye yatırımları gerekir. Limanların sahip olduğu fiziksel varlıklar 4 başlık altında toparlanabilir. Bunlar:

• Temel liman altyapıları
• Operasyonel liman altyapıları
• Liman üstyapıları
• Liman ekipmanlarıdır.

Temel Liman Altyapıları

Bu yapılar içinde;

• (Deniz yolu) Yaklaşım kanalı,
• Liman giriş ağızı,
• Limanı dalga, rüzgâr ve akıntı gibi etkilerden koruyan yapılar (Mendirek ve Dalgakıranlar),
• Limanın kara ulaşım bağlantıları (Kara yolu, Demir yolu, boru hattı, tüneller gibi),
• (geri sahada uygun nehirler varsa) İç su yolları sayılabilir.

Limanlara uğrak yapan gemilerin, limana ulaşmak için kullandığı yaklaşım kanalları ve liman giriş ağzı, o limana uğrak yapan en büyük geminin tam yüklü derinliği (draftı) dikkate alınarak inşa edilir.

Bir diğer liman temel altyapısı olan mendirekler ve dalgakıranlar genellikle yığma taş blokları ile oluşturulan suni kıyı yapılarıdır. Mendirek ve Dalgakıran denizden gelebilecek dalga ve akıntıya karşı limanı koruyan yapılardır.

Operasyonel Liman Altyapıları

Bu altyapıları i ç inde şunlar sayılabilir:

• Liman içi su yolları,
• (Gemi) Manevra daireleri,
• “Liman baseni” adı verilen, doğal ya da yapay (tarama ile oluşturulan) liman içi su alanları,
• Rıhtım duvarları ve iskeleler,
• Şamandıralar, fenerler gibi gemi seyir (Navigasyon) yardımcıları

Bu altyapılar limana uğrak yapan gemilerin güvenli bir şekilde liman içinde seyir ve manevra yapmaları, limana yanaşmaları için inşa edilir. Limana giriş yapan bir gemi, liman içindeki su yollarında ilerlemekte, rıhtım veya iskeleye yanaşmadan önce manevra dairesinde römorkörler yardımıyla en uygun pozisyonu almakta, daha sonra iskele/ rıhtıma yanaşmaktadır. İskele, karadan denize doğru uzanan gemi yanaşma yerleridir. Rıhtım, kıyıya paralel olarak inşa edilen gemi yanaşma yerleridir.

İskeleler genellikle kazıklar üzerine inşa edilirken rıhtımlar denize paralel ve kara üzerine inşa edilir. Rıhtımlar daha sağlam yapılardır. Bu sayede gemilerin yanaşma sırasında rıhtıma ve rıhtım üzerindeki vinçlerin zemine uyguladıkları kuvvetler ile başa çıkmak kolaylaşır. Limancılıkta mecbur kalınmadıkça rıhtım yapılanması tercih edilir. Liman sahalarının darlığındandın dolayı dünyada ve Türkiye’de iskele kullanımı oldukça yaygındır.

Rıhtımlar arasındaki su alanına “Dok” ve gemilerin yaslandığı (ya da bağlandığı) kara ile bağlantısı olmayan deniz yapılarına da “Dolfen” adı verilir.

Liman Üstyapıları

Liman üstyapıları içinde;

• Limanın idari binaları,
• Tahıl siloları,
• Limanın zemin kaplamaları,
• Park alanları,
• Depolar,
• Yük istifleme alanları tamir bakım atölyeleri

sayılabilir.

Liman Ekipmanları

Liman ekipmanları içinde;

• Gemilerin liman içi manevralarında kullanılan römorkörleri,
• Liman basenin taranmasında kullanılan tarama gemileri
• Yükün elleçlenmesinde kullanılan rıhtım vinçleri
• Liman sahasında kullanılan ekipmanları

sayılabilir.

Ticaret gemilerinin manevra kabiliyetleri kısıtlıdır. Bu noktada devreye giren römorkörler liman içindeki manevra alanlarında gemilere hizmet veren, oldukça güçlü itme gücüne ve yüksek manevra kabiliyetine sahip gemilerdir.

Gemiler, liman içinde güvenli bir şekilde seyir yapmakta ve iskele/ rıhtımlara yanaşıp ayrılabilmektedir. Römorkörlerin gemilere verdikleri bu hizmetin adı “Römorkaj” hizmetidir.

Liman içi su alanlarının (liman baseni), limana uğrak yapan gemilere düzenli bir hizmet verebilmesi için su derinliğinin belirli bir seviyede olması ve zaman içinde daha derin inşa edilen gemileri ağırlaması için sürekli belirli bir su derinliğinde tutulması gerekmektedir. Liman basenini derinleştirme faaliyetine “tarama”, bu taramayı yapan gemilere ise “tarama gemileri” adı verilir.

Limanların İşlevleri

Kara bağlantısı olmayan iki ülke arasında ağır fakat düşük birim değerli bir ürün (hurda, kömür, tahıl gibi) taşımaya kalktığınızda taşıma modu olarak iki seçeneğiniz olacaktır: hava yolu ve deniz yolu. Hava yolu hızlı, oldukça özel fakat pahalı bir seçenektir. Özellikle aciliyeti olan, sağlıkla ilgili, çabuk bozulabilen (çiçek, gıda gibi) ya da maddi değeri yüksek olan ürünlerin taşınmasında tercih edilir. Sahip olduğu kapasite avantajıyla dünyadaki ticari mal taşımalarının %90 oranında deniz yolu ile yapılmaktadır.

Limanlar sadece denize kıyısı olan ülkelerin değil, dünyadaki tüm ülkelerin ticaret kapılarıdır. Limanlar ticareti geliştirmek için zemin hazırladıkları gibi, ticaret merkezlerinin büyümesine yardımcı olurlar. Çünkü limanlar sayesinde ülkelerin uluslararası pazarlara erişim kolaylaşır.

Bugün limanların birçok işlevinden bahsedebiliriz (Branch, 1986):

• Olumsuz hava ve deniz koşulları için barınak işlevi : Fırtınalarda ve olumsuz deniz koşullarında gemiler limanlara sığınırlar.
• Yük ve yolcu elleçleme : Limanlarda, gemiden gemiye (limbo), gemiden karaya ve karadan gemiye yükleme-boşaltma ve yük transfer faaliyetleri yürütülür, ayrıca yolcu hizmetleri verilir. Yük elleçleme hizmeti limanların temel işlevidir.
• Gemilere destekleyici hizmetler verme: Liman alanlarında gemilerin kumanyası, yedek parçaları, gemi yakıtı, temiz suyu tedarik edilir. Gemi adamları istihdam edilir.
• Endüstriyel gelişim için bir üs: Liman sahalarının içinde ya da yakın bölgelerinde endüstriyel gelişim için üretim tesisleri, lojistik merkezler gibi alt yapılar bulunur. Üretilen yükler limanlar vasıtasıyla dünya pazarlarına ulaştırılır.
• Tedarik zincirinde ulaştırma modlarının kesişim noktası olma: Liman sahalarında farklı ulaştırma modlarına aktarma yapılır (kara yolundan deniz yoluna, deniz yolundan demir yoluna gibi).

Bugün limanlar, yük elleçleme hizmetlerinin yanında lojistik ve katma değerli faaliyetler sunmaktadır. Artık limanlar, içinde işlevlerine ve alanlarına göre düzenlenmiş çeşitli faaliyetler barındıran kapsamlı tesislerdir. Limanlar tedarik zincirindeki kesintisiz hizmetleri ile küresel ulaştırma sisteminde oldukça kritik bir öneme sahiptir.

Liman İşletmeciliğinde Taraflar ve Kurumlar

Limanların işleyişini anlayabilmek için, liman içinde ve yakın çevresinde yer alan diğer kurum ve işletmeleri de tanımak ve işlevlerini anlamak gerekir. Liman bölgesinde;

• Üretilen hizmetleri talep edenler
• Bu hizmetleri üretenler

olarak iki ayrımla incelemek daha yerinde olacaktır.

Hizmeti Talep edenler

• Taşıtanlar ve Yükletenler
• Donatanlar, Armatörler ve
• Gemi Kiracıları
• Gemi Acenteleri

Hizmet Arzı Yaratanlar

Liman bölgelerinde ve yakın geri sahasında yük ve gemiler için hizmet arzı yaratan kurum ve kuruluşlar 3 kümede toplanabilir. Bunlar;

• Ticari Hizmet Sağlayıcılar
  • Terminal Operatörleri
  • Yükleme-Boşaltma
  • Yüklenicileri
  • Kılavuzluk, Römorkaj ve
  • Palamar İşletmeleri
  • Lojistik Hizmet Sağlayıcıları
  • Gemi Gözetim İşletmeleri
  • Konteyner Tedarik
  • İşletmeleri
  • Gemi Bakım ve Onarım
  • İşletmeleri
• Kamu Kurumları
  • Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı
  • Liman Başkanlığı
  • Hudut ve Sahiller Sağlık
  • Genel Müdürlüğü
  • Gümrük Muhafaza Genel
  • Müdürlüğü
  • Gıda, Tarım ve Hayvancılık
  • Bakanlığı
  • Kıyı Emniyeti Genel
  • Müdürlüğü
  • Sahil Güvenlik Komutanlığı
• Ticareti Kolaylaştırıcı Kurumlar
  • Brokerlik Firmaları
  • Bankalar
  • Deniz Sigortacıları
  • P&I Kulüpleri
  • Gemi Klas Kuruluşları
  • Sendikalar
  • Deniz Ticaret Odaları
  • İK İşletmeleri

Liman Hizmetleri Talep Eden Liman Kullanıcıları

Taşıtanlar ve Yükletenler: Yük alıcı ve satıcılarının aralarında yaptıkları satış sözleşmesi ile yükün taşınma ihtiyacı ortaya çıkar. Satış sözleşmesine konu olan yük, anlaşmayla belirlenen teslim şekline göre (Incoterms. CIF, FOB gibi) taşınır. Deniz ticaretinde taşıtanlar, deniz yolu ile taşınacak yükü olan (ihracatçı, ithalatçı, yük alıcısı, yük satıcısı gibi) taraflardır.

Donatanlar, Armatörler ve Gemi Kiracıları: Armatör gemi sahibidir. Donatan ise gemiyi işleten gerçek ya da tüzel kişi veya kişilerdir. Gemi donatanı, limanın doğrudan kullanıcısıdır. Gemi yönetim işletmeleri donatan yetkisiyle bir geminin ticari faaliyette bulunabilmesi için tüm işlemleri yapan uzmanlaşmış bir kadroya sahiptir. Daha çok dökme yük piyasasında yer alan gemi kiracıları (charterer) ise genellikle ithalatçı ve ihracatçılardır.

Gemi Acenteleri: Acenteler, gemilerin uğradıkları limanlarda, gemi ve yük ile ilgili süreçlerde yasal yükümlülüklerin yerine getirilmesini donatan adına gerçekleştiren, sözleşmelerle yetkilendirilmiş aracılardır.

Limanlarda Yük ve Gemilere Hizmet Üreten Ticari İşletmeler

Terminal Operatörleri: Bu kitabın konusunu oluşturan limanları işletirler ve liman kullanıcılarına hizmet verirler.

Yükleme/Boşaltma Yüklenicileri (Stevedore ): Terminal operatörleri, (kılavuzluk, römorkaj, palamar ve gemi bakım/onarım hizmetlerinde olduğu gibi) yük elleçleme işlerini başka bir işletmeye (belirli bir süre için) devredebilir. Yükleme/boşaltma yüklenicileri olarak adlandırılan bu işletmeler liman sahası içinde yük elleçleme işlemlerini yürütürler.

Kılavuzluk, Römorkaj ve Palamar İşletmeleri: Limana gelen gemilere bir pilot vasıtasıyla kılavuzluk hizmeti vererek geminin emniyetli ve güvenli bir şekilde limana yanaşıp ayrılmasını sağlarlar. Bu işletmeler aynı zamanda geminin liman sahasında römorklar yardımıyla güvenli ve emniyetli bir şekilde rıhtıma yanaşma manevralarına destek veren, yanaşan geminin iskele ve rıhtımlara bağlanmasını sağlayan palamar işçilerini istihdam eden işletmelerdir.

Lojistik Hizmet Sağlayıcıları : Liman bölgelerinde ya da liman hinterlantlarında yer alan bu işletmeler genellikle taşıtanlar ve taşıyanlar arasında aracılık yaparak belirli bir ücret karşılığında taşıtanlara lojistik hizmetler sunarlar (Forverder işletmeler gibi).

Gemi Tedarik İşletmeleri : Gemilere kumanya (yiyecek, içecek vb.) ve yedek parça tedarik eden işletmelerdir. Dronlar ile tedarik deneme aşamasında olsa da tedarik faaliyetleri genellikle gemi rıhtımdayken gerçekleşir.

Gemi Yakıt İkmalcileri : Gemilere yakıt ve yağ tedarik eden işletmelerdir.

Kara Nakliyecileri: Yükün üretim noktasından limana ya da limandan nihai tüketim noktasına taşınmasında genellikle kara yolu nakliyecileri kullanılır. Bu nedenle kara nakliyecileri liman bölgelerinde taşıtan ve yükletenlere hizmet sunarlar.

Gemi Gözetim İşletmeleri: Liman bölgelerinde yükleme ve boşaltmalara nezaret eden, dökme yüklerde miktar hesaplaması (draft sörvey), numune alma, sayım gibi hizmetler veren işletmelerdir.

Konteyner Tedarik İşletmeleri : Özellikle yüklenen ve boşaltılan konteyner miktarları arasında dengesizlik olduğu durumlarda ortaya çıkan konteyner ihtiyacını gidermek için konteyner gemi işletmelerine (ya da acentelerine) konteyner tedarik eden işletmelerdir.

Gemi Bakım ve Onarım İşletmeleri : Gemideki bir kusur ya da bakım ve onarım gerektiren (tersane gerektirmeyen) sorunları liman içinde gideren işletmelerdir.

Diğer İlgili Kurum ve Kuruluşlar

• Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı,
• Liman Başkanlığı,
• Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü,
• Gümrük Muhafaza Genel Müdürlüğü,
• Emniyet Müdürlüğü,
• Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı,
• Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü,
• Sahil Güvenlik Komutanlığı.

Bundan başka liman bölgelerinde yapılan ticari işlemleri kolaylaştırıcı kurum ve kuruluşlar da yer alır. Bu kurumlar ise aşağıdaki gibidir:

• Brokerlik Firmaları (Bir komisyon karşılığında yüke gemi, gemiye yük bulan aracılardır).
• Bankalar (Özellikle yatırım ya da satın alma finansmanı gibi mali konularda hizmet verirler).
• Deniz Sigortacıları (Yükleri, gemi teknesini ve gemi makinelerini sigortalarlar).
• P&I Kulüpleri (Tekne ve makine sigortalarının karşılamadığı zararları karşılarlar).
• Gemi Klas Kuruluşları (Gemilerin kalite ve standartlarını denetleyen bağımsız işletmelerdir).
• Sendikalar (Gemi adamları ve liman çalışanlarının haklarını korurlar).
• Deniz Ticaret Odaları (Denizcilik iş dalının gelişimini sağlar ve üyelerin çıkarlarını korurlar).
• İK İşletmeleri (Personel istihdamına aracı olurlar).