Ünite 4: Yük, Gemi ve Terminal Türleri

Yük, Gemi ve Terminal İlişkisi

Bilinen ilk deniz taşımacılığı örnekleri MÖ 2000-3000 yıllarında Basra Körfezi’nde görülür. Mezopotamyalılar bitkisel yağ ve hurmaları, İndus’tan gelen bakır ve fildişi ile değiş tokuş etmekteydi. Diğer yandan tersanecilikle uğraşan Fenikeliler tarım ürünleri, metaller ve bazı ürünlerin ticaretinde aracılık yapıyorlardı. Fenikeliler, MÖ 10.yy’dan itibaren sedir ağacından yapılan ve 4 kişilik mürettebata sahip olan gemilerle Akdeniz ticaretinin kontrolünü ele geçirmişlerdi. Bu dönemde ticarete konu olan ürünler Girit’ten balı, Anadolu’dan da yün, kütük, şarap ve yağları, Mısır’dan keten, altın ve fildişini, Kıbrıs bakırını ve Arap reçinesini içermekteydi. Bu ticaret bin yıl boyunca sürekli artarak büyümüş, sonrasında bölgesel kaynaklar tükenince coğrafi sınırları genişlemiştir. Sonrasında MÖ 300’de Yunan çağı, MÖ 100’de Roma çağı başlamıştır. 1000’li yıllara geldiğimizde Venedik, Akdeniz ticaretinin merkezi konumuna gelmiş, büyük coğrafi keşifler sonrasında 1600’lerde Hollandalılar, 1700’lerde İngilizler deniz ticaretinin kontrolünü ellerine geçirmiştir. Deniz ticaret merkezlerinin Batı’ya olan yolculuğu daha sonra 1800 ve 1900 yıllarda Amerika’ya ve son olarak 1950’li yıllardan sonra Japonya, G. Kore ve Çin’e doğru sürmüştür (Stapford, 2016). Bugün ise Çin merkezli olarak Uzak Doğu, deniz ticaretinin merkezi konumundadır (Şekil 4.1).

Limanlarda Hizmet Verilen Yük Türleri

Deniz taşımacılığına konu olan yük çok çeşitli olmakla birlikte 3 ana grupta toplanabilir: “Dökme yükler”, “genel yükler” ve “yolcular”.

Dökme yükler: Paketlenmeden ve büyük miktarlarda yığın olarak taşınan yüklerdir. Bu özelliğinden dolayı birim taşıma maliyetleri, diğer taşıma modları ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. “Sıvı dökme yükler” ve “kuru dökme yükler” olarak iki ana gruba ayrılır.

• Sıvı dökme yükler: Paketlenmeden, büyük miktarlarda ve sıvı hâlde taşınan yüklerdir. En çok taşınan sıvı dökme yükler ham petrol ve ham petrol ürünleridir. Sıvı kimyasallar ise özellikle sanayide kullanılan kimyasal maddelerden oluşur (Metil alkol, benzen, sodyum hidroksit, ksilen, stiren monomer, amonyak, etanol, sülfürik asit gibi). Sıvılaştırılmış Petrol Gazı (LPG) ve Sıvılaştırılmış Doğal Gaz (LNG) yine sıvı yükler grubu içinde yer almakta, özellikle doğal gaz, temiz enerji sağladığı için küresel piyasalarda talebi ve dolayısıyla taşımacılıktaki payı her geçen gün artmaktadır. Bu gazların sıvılaştırılarak taşınmalarının nedeni, sıvılaştırılma işlemi ile hacimlerinin çok önemli oranlarda küçülmesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin -88.6 derecede kaynayan Etan gazının hacmi sıvılaştırıldığında %99.8 oranında küçülmektedir.
• Kuru dökme yükler: Genellikle ham madde olarak, büyük miktarlarda, doğrudan gemi ambarında, paketlenmeden ve yığın olarak taşınan yüklerdir. Kuru dökme yükler birçok kaynakta majör ve minör dökme yükler olarak iki gruba ayrılır. Majör dökme yükler, kuru dökme yükler içinde yer alan ve düzensiz (tramp) deniz yolu hatları ile taşınan en yüksek hacme sahip 5 üründen oluşur: Kömür, demir cevheri, tahıl, boksit/alümina ve fosfat kayası.

Limanlarda Hizmet Verilen Gemi Türleri

• Sıvı dökme yük gemileri (Tankerler): Tanker olarak da adlandırılır.
• Kuru dökme yük gemileri: Majör ve minör kuru dökme yükleri taşımak üzere tasarlanmış gemilerdir.
• Özel yük gemileri: Aşırı büyük ve ağır eşyaları taşıyan ağır yük gemileri, parça yük taşıyan gemiler, ambarları ahır olarak kullanılan canlı hayvan gemileri, ağırlıklı olarak düşük sıcaklıklarda gıda taşıyan soğutmalı gemiler gibi özel türleri bulunur.
• Konteyner gemileri: Sadece konteyner taşımak için tasarlanmış hücresel gemilerdir. Gemi ambarındaki her hücre, bir standart 20’lik konteyner sığacak boyutlardadır. Ambar kapakları kapatılıp güverte üzerinde de konteyner taşınır.
• Tekerlekli yük gemileri: Tekerlekli yükler, yük sınıflandırmasında genel yüklerin altında, özel yükler grubunda yer alsa da yaygın kullanımından dolayı gemi tipi açısından ayrı bir grup olarak değerlendirilir. Birçok alt sınıflandırması yapılabilir. Fakat genel olarak tekerlekli yük gemileri Ro-Ro ve araç taşıyıcı gemiler olarak iki gruba ayrılabilir. Ro-Ro gemileri ve araç taşıyıcı gemiler tekerlekli yüklerin taşınması için özel olarak tasarlanmıştır (Wood ve diğerleri, 2002). Ro-Ro gemileri genellikle dorse taşımacılığında kullanılırken araç gemileri yeni üretilen araçların taşınmasında kullanılan özel tasarım gemileridir. Bu gemiler genellikle çok güvertelidir ve güverte yükseklikleri ayarlanabilir.

Gemiler taşıdıkları yük türlerine ilaveten, ayrıca DWT kapasitesi ve uzunluklarına göre de sınıflandırılırlar: Aframax, Capesize, Handymax, Handysize, Malaccamax, Panamax, New Panamax, Suezmax, VLCC, ULCC gibi. Örneğin Panamax gemileri 294 metreden uzun, 32 metreden geniş ve 12 metreden derin olmayan, ortalama 65 bin DWT kapasiteli gemilerdir. Bu ölçüler aslında (eski) Panama kanalından geçebilecek en büyük gemi ölçüleridir. Başka bir ifade ile Panama kanalından geçebilecek en büyük gemi Panamax tipi gemidir. Yeni Panama kanalından geçebilen en büyük gemiler de “New Panamax” olarak adlandırılmıştır. Benzer durum Süveyş ve Malaga boğazlarından geçebilen gemiler için de vardır (Suezmax, Malaccamax gibi).

Limanlarda Terminal Türleri

Bu bölümde bu noktaya kadar verilen bilgiler ışığında artık limanlardaki terminal türleri kolaylıkla açıklanabilir. Daha önceki bölümlerde de bahsedildiği gibi yüklerdeki değişim doğrudan gemileri etkilemekte, gemilerdeki değişim de doğrudan limanları etkilemektedir. Bu nedenle limanlarda terminal türleri, gemi türleri ile benzerlik gösterir.

Limanlar terminallerden oluşur. Terminaller belirli bir yük türünün elleçlenmesinde ihtisaslaşmış (uzmanlaşmış) tesislerdir. Limanlarda altı çeşit terminal türü bulunabilir. Bunlar sıvı dökme yük, kuru dökme yük, genel yük, konteyner, tekerlekli yük ve yolcu terminalleridir (Şekil 4.7). Bu terminallerdeki yük ve gemi operasyon süreçleri 6. Ünitede anlatılacaktır. Bu nedenle bu bölümde bu terminallere ilişkin sadece temel bilgi verilmiştir:

• Sıvı dökme yük terminalleri: Sıvı dökme yük taşıyan gemilere hizmet veren terminallerdir. Genel yük terminalleri: Parça yüklerin ve özel yüklerin elleçlendiği terminallerdir. Yükün gemiye yüklenmesi ve tahliyesinde genellikle rıhtım vinci ya da geminin kendi vinçleri kullanılır. Genel yük terminallerinde kuru dökme yük terminallerinde olduğu gibi çok geniş bir yelpazede olan yük tipleri işlem görür.
• Konteyner terminalleri: Sadece konteyner elleçlemek için ihtisaslaşmış terminal tipidir. Konteyner taşımacılığının kendine has bir sistemi olduğu için böyle bir ihtisaslaşmaya gidilmiştir. Uygulamada genel yük elleçleme faaliyetlerinin zaman zaman yapıldığı görülse de bu terminallerde genellikle konteyner dışındaki yüklerin elleçleme işlemleri yapılmaz. Bu terminallerdeki ekipman yapılanması diğer terminallere göre farklılık gösterir.
• Tekerlekli yük terminalleri: Konteyner ve sıvı yük terminalleri gibi ihtisaslaşmış bir yapısı vardır. Gemiden indirilen ya da gemiye yüklenecek olan tır, otomobil, iş makinesi, ticari araçlar gibi vasıtalar liman sahasında bir süre bekletilmekte (geçici depolama), bu nedenle bu terminallerde saha genişliği (araçların çok fazla yer kaplamasından dolayı) oldukça önem kazanmaktadır. Araçlar bir sürücü ile çalıştırılarak gemiye bindirildiği (ya da indirildiği) için rıhtımda vinç donanımına ihtiyaç duyulmaz. Bu terminallerde genellikle gemilerin kapaklarını indirdiği “kapak atma rampaları” bulunur.
• Yolcu terminalleri : Yolcu taşıyan gemilere hizmet veren terminallerdir. Genellikle geniş otoparkları veyolcu bekleme salonları bulunur. Geminin kendi donanımı ile inme-binme yapıldığı için bu terminallerde rıhtım ekipmanları oldukça sınırlıdır. Çok amaçlı gemiler: Birden fazla yük türünü taşımak için tasarlanmış gemilerdir. Örneğin Con-Ro gemileri hem konteyner hem de tekerlekli yük taşırken Ro-Pax gemileri hem tekerlekli yük hem de yolcu taşımak için tasarlanmıştır. Bir fikir vermesi açısından dünyadaki gemi türlerinin dağılımı Şekil 4.5’te verilmiştir. Taşıyabildikleri ağırlığa göre (DWT) %42.8 ile en yüksek orana kuru yük gemileri sahipken %28 oran ile sıvı yük gemileri ikinci sıradadır. Konteyner gemilerinin payı ise %13.2’dir. Normalde gemi türleri çok daha fazladır (Askerî gemiler, balıkçı gemileri, hizmet gemileri, araştırma gemileri gibi). Ancak kitabın kapsamı gereği sadece yük taşımacılığında kullanılan gemilere ilişkin sınıflandırma, genel hatlarıyla yapılmıştır.