Ünite 7: Yönetim Modelleri ve Örgüt Yapısı

Dünyada Liman Yönetimi: Liman Otoritesi (Port Authority

Dünyada liman yönetimi ağırlıklı olarak liman otoritelerine bırakılmıştır. Bu otoriteler liman sahalarında gemilere ve yüke verilen tüm hizmetlerin düzgün bir şekilde verilmesiyle sorumludur.

Türkiye’deki limanlarda Avrupa, ABD ve Uzakdoğu’daki gibi, denetim, düzenleme ve yatırım görevlerini üstlenen merkezi bir yapı veya liman bazında örgütlenmiş bağımsız bir liman otoritesi mevcut değildir. Türkiye’de bunun yerine Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı limancılıkla ilgili düzenlemeleri yapmakta, bu düzenlemeleri “Liman Başkanlıkları” aracılığı ile uygulamakta ve denetlemektedir.

Liman otoriteleri limanlarda rekabet ve işbirliklerinin oluşturulması, liman faaliyetleri hakkında düzenli raporların sunulması, yerel yönetimlerle birlikte estetik, tarihsel ve çevresel değerlerin korunması için faaliyetler yürütmesi ve liman arazisi kullanımına ilişkin yerel yönetimlerle yakın ilişkilerin yürütülmesi gibi konularla ilgilenmektedir.

Liman otoritelerinin en önemli rolü, limanın taşınmaz mallarını (arazi vb.) yönetmesidir. Bu kapsamda, limanın ekonomik işletilmesi, liman arazisinin uzun dönemli geliştirilmesi ve liman altyapısının korunması gibi konular liman otoritesinin sorumlulukları arasındadır.

Dünyadaki diğer ülkelerden farklı olarak ABD’deki liman otoritelerinin temel sorumlulukları ticaretin akışını kolaylaştırmak ve liman alanları/bölgeleri için istihdam yaratmak ve gelir sağlamaktır. Bunun yanı sıra liman güvenliğinin güçlendirilmesi, çevresel ve estetik kalitenin korunması, liman tesislerinin verimliliğinin artırılması da ABD’deki liman otoritelerinin öncelikli sorumlulukları arasındadır.

Liman otoritelerinin temel gelir kaynakları, liman alanının çeşitli konteyner, kuru dökme ve sıvı dökme yük terminal operatörlerine ve enerji şirketlerine kiralanması sonucu elde edilen kira geliri ve liman ücretleridir. Liman otoriteleri, işletme lisansları ve imtiyaz hakkı sözleşmeleri sonucu elde ettiği gelirler ile liman altyapısına yaptıkları yatırımları finanse eder. Liman arazisinin etkin yönetimi; limanın ekonomik işletilmesi, liman arazisinin uzun dönemli olarak geliştirilmesi ve limanın temel altyapı unsurlarının korunmasını içerir.

Dünyada tercih edilen liman yönetim modelleri şu şekilde açıklanabilir:

• Kamu Hizmet Limanları (Public Service Ports): Liman arazisi, altyapı, üstyapı, tesisler ve ekipmanlar kamuya aittir ve yük elleçleme hizmetleri yine kamu tarafından verilir.
• Araç Limanlar (Tool Ports): Limanın altyapısı, yük elleçleme ekipmanları ve liman üstyapısının sahipliği ve geliştirilmesi kamunun sorumluluğundadır. Ancak, tüm yük elleçleme hizmetleri özel işletmelerce verilir.
• Kiralanan Limanlar (Landlord Ports): Liman arazisi ve altyapıların sahipliği ve geliştirilmesi liman otoritelerinin sorumluluğundadır. Limandaki terminaller özel işletmeler tarafından işletilir. Ayrıca üstyapılar ve elleçleme ekipmanları da özel bau işletmelere aittir.
• Özel Hizmet Limanları (Private Service Ports): Liman arazisi ve işletme sermayesi özel işletmelere aittir ve liman işletmesi ile ilgili tüm düzenlemeler özel sektör tarafından yürütülür. Tablo 7.2’de bahsedilen bu liman yönetim modellerinin sorumlulukları gösterilmiştir.

Türkiye’de Liman Yönetimi

Türkiye’de limanlar, 18 Şubat 2007 tarihli 26438 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Kıyı Tesislerine İşletme İzni Verilmesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” kapsamında Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı, Deniz ve İçsular Düzenleme Genel Müdürlüğü’nden alınan “Kıyı Tesisi İşletme İzinleri”ne göre faaliyetlerini sürdürür. İlgili yönetmelik; 17 Nisan 1990 tarihli ve 20495 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Kıyı Kanunu”na dayanılarak düzenlenmiştir. Buna göre liman tesisleri “Kıyı Tesisi” olarak tanımlanmıştır. Kıyı Tesisi ise Yönetmeliğin 1. maddesine göre şu şekilde tanımlanır:

“Kıyıda yapılabilecek liman, kruvaziyer liman, yat limanı, marina, yolcu terminali, iskele, rıhtım, barınak, yanaşma yeri, akaryakıt/sıvılaştırılmış petrol gazı boru hattı ve şamandıra sistemleri ve benzeri kıyı tesisleri ile deniz ulaşımına yönelik diğer üst ve altyapı tesisleridir”.

Türkiye’de kamunun liman yatırımları 1950’li yıllarda başlamıştır. 27 Ocak 1954 tarihinde yürürlüğe giren 6237 sayılı “Limanlar İnşaatı Hakkında Kanun”, ulusal liman altyapısının oluşumuna öncülük etmiştir. Bu kanunun temel felsefesi, yurt kıyılarındaki şehir ve kasabaların lojistik ve güvenlik ihtiyaçlarını karşılamaktır. Bu ihtiyaç çerçevesinde iskele, rıhtım, mendirek, barınak ve liman inşaatı ile bunlara ait tesisat, teçhizat, onarımları, etüt ile projelerin yaptırılması Bayındırlık Bakanlığının görev ve yetki alanına bırakılmıştır. Bugün hâlen işletilen büyük ölçekli limanların çoğu o dönemin eseridir. Limanlar İnşaatı Hakkında Kanunun 4. Maddesi gereğince liman ve iskelelerin işletilmesi;

• TCDD’ye,
• Günümüzdeki ismi Türkiye Denizcilik
• İşletmeleri A.Ş. (TDİ) olan Denizcilik Bankası Türkiye Anonim Ortaklığına ve,
• Belediyelere bırakılmıştır.

Türkiye’de kamu limanları ile başlayan, 1987 yılından sonra fabrika limanlarıyla devam eden liman işletmeciliği, sadece limancılık hizmeti vermek üzere inşa edilen özel sektör yatırımları ile devam etmiştir. Türkiye’deki ilk özel sektör yatırımı, 1987 yılında kurulan, 1990 yılında Gemlik/ Bursa’da inşasına başlanan ve 1992 yılında hizmete giren GEMPORT Limanı’dır.

Bu dönemden sonra, Türkiye kıyılarında tamamı özel sektör tarafından gerçekleştirilen büyük liman yatırımları başlamıştır. Bu sayede; devlet önemli oranda kaynak tasarrufu sağlamış, limanlarda verilen hizmet kalitesi artmış, gemilerin bekletilmesinin önüne geçilerek gecikmelerden kaynaklanan ve genelde yabancı taşıyanlara ödenen bedeller (demuraj) ve navlun maliyet eklentileri ortadan kaldırılarak Türkiye ekonomisine katkı sağlanmıştır. Özel limanlar 2008 yılından itibaren “münhasır limanlar” olarak adlandırılmıştır.

Özelleştirilmiş limanlar her ne kadar özel sektör tarafından işletilse de limanın mülkiyeti kamuya aittir. Bu limanlar mülkiyetleri açısından kamu, işleticileri açısından ise özel limanlar sınıfında düşünülebilir. Bu nedenle bu limanlara tamamen özel liman ya da tamamen kamu limanı demek doğru olmayabilir.

Yukarıdaki bilgilerin ışığında “sadece limanı işletenler” dikkate alınacak olursa Türkiye’deki limanların yönetim biçimleri 2 grup altında toplanabilir: Kamunun işlettiği limanlar ve özel sektör tarafından işletilen limanlar.

Her yönetim biçiminin kısa açıklaması ve örnekleri şu şekildedir:

• Kamu tarafından işletilen limanlar
  • TCDD limanları: Bir Kamu İktisadi Teşebbüsü (KİT) olan TCDD tarafından işletilen limanlardır. Bugün sadece Haydarpaşa ve İzmir Alsancak limanı TCDD yönetimindedir. Diğer TCDD limanları olan Mersin, İskenderun, Bandırma, Derince ve Samsun limanları özelleştirilmiştir.
  • TDİ limanları: Bir diğer KİT olan TDİ tarafından işletilen SEKA Taşucu, Kabatepe, Sarayburnu, Gökçeada (Kuzu) ve Gökçeada (Uğurlu) gibi küçük ölçekli limanlardır. Yüksek kapasiteli TDİ limanlarının çoğu özelleştirilmiştir (Trabzon, Rize, Sinop, Alanya, Marmaris, Kuşadası, Dikili, Hopa, Antalya, Çeşme, Tekirdağ limanları). Özelleştirilmeyen TDI limanlarının özelleştirme süreci hâlen devam etmektedir.
  • Diğer KİT limanları: TCDD ve TDİ dışında kalan, Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi (Botaş) ve Türkiye Taş Kömürü Kurum (TTK) gibi KİT’ler tarafından işletilen limanlardır (Botaş limanları, TTK Zonguldak gibi). Bu limanlar ağırlıklı olarak ya da tamamen bağlı oldukları fabrika/maden/sanayinin yüklerini elleçlerler.
  • Belediye limanları: Belediyeler tarafından işletilen küçük ölçekli limanlardır (Ayvalık, Gemlik Belediye, Ordu vb.).
• Özel sektör tarafından işletilen limanlar
  • Münhasır limanlar: Ana faaliyeti liman işletmeciliği olan ve bu amaçla özel sektör tarafından kurulan ve işletilen limanlardır (Marport, Kumport, Nemport, Mardaş, Solventaş, TCE EGE, Assan, Yılport vb.).
  • Özelleştirilmiş limanlar: TCDD ya da TDİ tarafından işletilirken, “İşletme Hakkının Devri” yöntemi ile belirli bir süreliğine (30, 36 ya da 39 yıl) özel sektöre devredilen limanlardır (Mersin Uluslararası Limanı (MIP), Samsunport, Çelebi Bandırma, Limak İskenderun, Park Denizcilik Hopa, Kuşadası Egeports vb.)
  • Fabrika limanları: Kıyı bölgelerine kurulan fabrikaların ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan iskelelerdir (Petkim, İDÇ, Ege Gübre, Habaş vb.). Bu iskelelerin bazıları 3. taraflara da hizmet vermektedir.

Limancılık Sektöründe Örgüt Yapısı, İKY ve Limancılık Sektörü Ulusal Meslek Standartları

Türkiye Liman İşletmecileri Derneği (TÜRKLİM) ve Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK) tarafından kurulan Ulusal Yeterlilik Çerçevesinde tanımlanan limancılık sektörü ile ilgili 14 adet ulusal meslek standardı bulunmaktadır. Yöneticiler haricinde ağırlıklı olarak “mavi yakalı personel” olarak adlandırılan, liman sahasında ve liman operasyonlarında görev alan bu meslek standartları aşağıda yer almaktadır.

Limancılık Sektörü Meslek Standartları:

1. Liman Operasyon Müdürü
2. Liman Terminal Şefi
3. Ambar ve Antrepo Şefi
4. Liman Saha İstif Makineleri Operatörü (CRS ve ECS)
5. Mobil Vinç Operatörü (MHC, Sahil ve Gemi Vinçleri)
6. Liman Operasyon Elemanı (Puantör)
7. Liman Pompa ve Tank Saha Operatörü
8. Liman Vinç Operatörü (RTG ve SSG)
9. Araç Yükleme Operatörü
10. İşaretçi
11. Kapı/Kantar Görevlisi
12. Liman Operasyon Planlamacısı
13. Terminal Çekici Operatörü
14. Endüstriyel Taşımacı

TÜRKLİM’in hazırladığı ve MYK tarafından kabul edilen bu mesleklerin, bu kurumlar tarafından yapılan tanımları şu şekildedir:

Liman Operasyon Müdürü: Rıhtım planlaması, saha planlaması, ekip ve ekipman planlaması yapan, operasyonları gerçekleştiren, operasyonel maliyetlendirme, satın alma ve taşeronlarla ilgili işlemleri yürüten, iş ve süreç geliştirme çalışmalarına destek veren, operasyon personelini, İSG, çevre ve kalite standartları ile mevzuat ve iş talimatlarına uygun olarak üst düzey inisiyatif alarak yöneten nitelikli kişidir.

Liman Terminal Şefi: Operasyon müdürünün onay ve gözetimiyle limanın iskele ve terminal alanında rıhtım ve saha planlaması ile ekip ve ekipman organizasyonu yapan, taşeronlarla ilişkileri yürüten ve operasyonlarla ilgili maliyetlendirme ve satın alma çalışmalarına katkı veren, iskele-terminal personelini, İSG, çevre ve kalite standartları ile mevzuatlara ve iş talimatlarına uygun olarak yöneten ve operasyonları inisiyatif alarak gerçekleştiren nitelikli kişidir.

Ambar ve Antrepo Şefi: Liman ambar ve antrepo alanlarında, saha (konteyner hariç) ve depo planlaması, ekip ve ekipman organizasyonu yapan, maliyetlendirme, satın alma ve taşeronlarla ilgili işlemlere destek veren, gümrük işlemlerini yürüten, ambar-antrepo personelini yöneterek İSG, çevre ve kalite standartları ile mevzuat ve iş talimatlarına uygun olarak ambar ve antrepo operasyonlarını inisiyatif alarak gerçekleştiren nitelikli kişidir.

Liman Saha İstif Makineleri Operatörü (CRS ve ECS): İSG, çevre ve kalite standartları ile mevzuat ve iş talimatlarına uygun olarak ilgili operasyon yöneticisinin gözetiminde CRS ve ECS iş makinelerinin günlük kontrollerini yapan, limanın operasyon alanlarında bu iş makinelerini kullanarak yüklerin/konteynerin yükleme, istifleme, boşaltma, nakletme, aktarma gibi elleçleme işlemlerini gerçekleştiren kişidir.

Mobil Vinç Operatörü (MHC, Sahil ve Gemi Vinçleri): İSG, çevre koruma ve kalite gerekliliklerini uygulayarak, işletme kuralları çerçevesinde, iş organizasyonu yapan, vinçleri konumlandıran, yükleri elleçleyen, iş makinesinin kontrollerini yapan ve mesleki gelişime ilişkin faaliyetlere katılan kişidir.

Liman Operasyon Elemanı (Puantör): Limanda diğer yayaların erişimine kısmen ya da tamamen kapalı olan, yük elleçleme ve teknik işlere ayrılmış terminal bölümlerinde çeşitli görevleri yerine getiren liman personelidir.

Liman Pompa ve Tank Saha Operatörü: Operasyon yöneticisinin gözetiminde İSG, çevre ve kalite standartları ile mevzuat ve iş talimatlarına uygun olarak limanların pompa ve tank sahalarının ve bu sahalardaki ürünlerin kontrollerini yapabilen, ürünlerden numune alabilen, gemi ve kara, tank ve tanker arasında sıvı yükleri aktarabilen, pompalar, tanklar ve hatların temizliğini yapabilen nitelikli kişidir.

Liman Vinç Operatörü (RTG ve SSG): İSG, çevre ve kalite standartları ile mevzuat ve iş talimatlarına uygun olarak ilgili operasyon yöneticisinin gözetiminde RTG ve SSG makinelerinin günlük kontrollerini yapan, gemi, liman, iskele, rıhtım, terminal alanlarında bu iş makinelerini kullanarak yüklerin/ konteynerin boşaltma, yükleme, istifleme, nakletme, aktarma gibi elleçleme işlemlerini gerçekleştiren kişidir.

Araç Yükleme Operatörü: İSG, çevre koruma ve kalite standartları çerçevesinde, iş talimatlarına uygun olarak; araç ve taşıt taşıyan gemilere (Feribot, Ro-Ro, Lo-Lo gibi) araçtaşıt yükleyen ve/veya araç-taşıt tahliyesi yapan, gerekli durumlarda araç ve taşıtları yükleme sonunda prosedürüne göre sabitleyen ya da tahliye öncesi araç ve taşıtların sabitlemeleri varsa sabitlemeleri söken/söktüren, araç ve taşıtların son durumlarını kontrol eden/ettiren; ilgili operasyon yöneticisinin gözetiminde kullanımına tahsis edilen ve iş makinesi olarak tanımlanan çekici/dorsenin günlük kontrollerini yapan kişidir.

İşaretçi (Serdümen): İSG, çevre koruma ve kalite kural ve yöntemleri çerçevesinde, iş talimatlarına uygun olarak, operasyon yöneticisinin gözetiminde; bir liman postasının hazırlıklarını ve yük elleçleme işlemlerini, sapanlama ve pabuçlama işlerini yapan ve yapılan işlemleri kontrol eden kişidir.

Kapı/Kantar Görevlisi: İSG, çevre koruma ve kalite kural ve yöntemleri çerçevesinde, iş talimatlarına uygun olarak; kapı/kantar programına gerekli bilgilerin girişlerini gümrük beyannamesi aracılığı ile sağlayan/kontrol eden, kapı/kantara giriş-çıkış yapan araçların fiziksel kontrol/ tartımını yapan ve belgelendiren, kantar kalibrasyonlarında ilgiliyle koordinasyonu sağlayan kişidir.

Liman Operasyon Planlamacısı: İSG, çevre koruma ve kalite kural ve yöntemleri çerçevesinde, iş talimatlarına uygun olarak; limanların hizmet verdiği trafik ve terminal çeşitlerine göre, gemi, saha ve kapı operasyon süreçlerini planlayan ve bu yönde planlanan yükleri gemi planına yerleştirip gemi kaptanı onayına sunan; gerektiğinde rıhtım/iskele ve araç planlaması yapan; iş makinelerine, depo ve diğer sahalara iş emrini veren, yükler hakkında ilgilisi ile iletişim kuran kişidir.

Terminal Çekici Operatörü: İSG, çevre koruma ve kalite kural ve yöntemleri çerçevesinde, iş talimatlarına uygun olarak; ilgili operasyon yöneticisinin gözetiminde, iş makinesi olarak tanımlanan çekici/dorsenin günlük kontrollerini yapan ve çekici/dorseyi operasyon sahaları arasında yük elleçlemesi için kullanan kişidir.

Endüstriyel Taşımacı: Özel bağlama ve sabitleme yöntemlerini kullanarak işyerlerindeki her türlü endüstriyel yükü (vinç kullanılarak yapılan taşımalar hariç) kaldıran, taşıyan ve önceden belirlenmiş konumuna güvenli bir şekilde yerleştiren kişidir.