Ünite 7: Lojistikte Tehlikeli Maddeler

Tehlikeli Madde Kavramı ve Tehlikeli Madde Kurallarının Felsefesi

Tehlikeli maddelerin tanımlanması tehlikeli madde lojistik süreçleri için temel gerekliliktir. Tehlikeli madde kurallarının felsefesinin anlaşılması ise, tehlikeli maddelerle ilgili tüm taraflar için her türlü eğitimde öncelikle anlaşılması gereken bir husustur.

Tehlikeli Madde Kavramı
Tehlikeli madde, fiziksel ve kimyasal yapı ve nitelikleri bakımından patlayıcı, parlayıcı, yanıcı, yakıcı, kendi kendine veya kolayca ateş alıcı katı ve sıvı maddeler, radyoaktif ve aşındırıcı maddeler, mühimmat, sıkıştırılmış ve sıvılaştırılmış gazlar, su ile temas ettiğinde yanıcı gaz yayan maddeler ve kendiliğinden kıvılcımlanabilen maddelerdir.

Tehlikeli Madde Kurallarının Felsefesi
Tehlikeli maddelerin talep edildikleri yerlere ulaştırılmaları esnasında normal koşullarının bozulma ve risk yaratma olasılıkları çok yüksektir. Bu nedenle de bu maddelerin lojistiğinin özenle yapılması gerekir. Aynı zamanda bu maddelerin çoğu zaman ülkeler arasında da taşınması gerekir. Tüm bu faktörler tehlikeli maddeler konusunda, üzerinde uluslararası uzlaşmaya varılmış standartları ortaya koyan bir sistemin benimsenmesi gereğini ortaya koyar. Canlılara ya da mallara yönelik kazaları ve çevreye verilecek hasarı mümkün olduğunca önlemek amacıyla tehlikeli maddelerin taşınmasının birtakım düzenlemelere bağlanması gerekir. Tehlikeli madde kuralları tehlikeli maddelerle ilgili ortak bir sistem kurma amacını taşır. Bu sistem;

• Tehlikeli maddeleri taşımada meydana getirecekleri tehlikelere göre gruplandırır.
• Tehlikeli maddelerin taşınmasına uygun paketlerin özelliklerini belirler.
• Taşınma esnasında tehlikeli maddeleri tanımlamak üzere ortak tehlike etiketlerini ve diğer tanımlayıcı işaretleri belirler.
• Tehlikeli maddelerin taşınmasında sağlanacak standart dokümanları zorunlu hâle getirir.
• Birlikte tehlikeli reaksiyona giren tehlikeli maddelerin ayrılmalarını sağlayacak prensipleri ortaya koyar.
• Tehlikeli maddelerin emniyetli taşınabilmeleri için taşıma araçlarında nereye ve nasıl yerleştirilmeleri ve taşınmaları gerektiği ile ilgili prensipleri ortaya koyar.
• Tehlikeli madde taşımalarında tarafların sorumluluklarını ve eğitim gereklerini belirler.
• Tehlikeli maddelerle ilgili acil durum prosedürlerini belirler.

Tehlikeli Maddelerin Emniyetli Taşınmasına İlişkin Düzenlemeler

Tehlikeli maddeler temel olarak lojistikte emniyet konusu altında ele alınmaktadır. Bu nedenle taşımacılık ve diğer lojistik süreçlerin emniyetinin sağlanması birincil amaçtır. Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (International Civil Aviation Organization-ICAO) tarafından yayınlanan Emniyet Yönetimi Elkitabı (Safety Management ManualSMM) Doc. 9859’a göre emniyet (safety), kişilerin veya mülkün zarar görme olasılığının, sürekli bir tehlike tanımlama ve emniyet riski yönetimi süreci aracılığıyla kabul edilebilir bir seviyeye indirildiği, bu seviyede veya daha altında tutulduğu durum olarak tanımlanmaktadır.

Kısaca Birleşmiş Milletler Uzmanlar Komitesi (United Nations Committee of Experts-UNCoE) olarak adlandırılan Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi Tehlikeli Maddeler Uzmanlar Alt Komitesi, radyoaktifler dışındaki diğer tehlikeli maddelerin taşınmasında tüm taşıma modları için uygulanabilen, tavsiye edilen prosedürleri geliştirip Tehlikeli Maddelerin Taşınmasıyla İlgili Birleşmiş Milletler Tavsiyeleri-Örnek Düzenlemeler (UN Recommendations on the Transport of Dangerous Goods-Model Regulations) adlı dokümanda yayınlamaktadır.

Tehlikeli Maddelerin Deniz Yoluyla Taşınmasına İlişkin Düzenlemeler
Tüm dünyada deniz taşımacılığı ile çok miktarda ve farklı çeşitlerde kimyasal taşınmaktadır. Deniz yoluyla tehlikeli madde taşımacılığına ilişkin uluslararası kurallar, SOLAS, MARPOL ve CSC gibi IMO sözleşmeleri ile düzenlenmekle birlikte, bu sözleşmelerin ilgili hükümleri “Kod” adı verilen belgelerle detaylandırılmıştır. Taşıma süreçlerinde tehlike arz edecek bu kimyasal maddelerin özelliğini bilmek ve emniyetli deniz taşımacılığı gerçekleştirmek amacıyla 1960 yılında Hükümetlerarası Denizcilik Danışma Örgütü (Intergovernmental Maritime Consultative Organization-IMCO) tehlike arz eden kimyasalların en önemlilerini IMDG (International Maritime Dangerous Goods) Code-IMDG Kod adı altında sınıflandırarak bir araya getirmiştir. Bu kod, tehlikeli maddelerin denizde taşınma şartlarını belirleyen ve uluslararası standart olarak kabul edilmiş ölçütler listesidir.

Tehlikeli Maddelerin Hava Yoluyla Taşınmasına İlişkin Düzenlemeler
Hava taşımacılığında tehlikeli maddelerin taşınmasındaki kurallar ICAO tarafından belirlenmektedir. Bir BM organı olan ICAO, tehlikeli maddelerin emniyetle taşınma kurallarını geliştirmede BM Örnek Düzenlemelerini temel almaktadır. Bunlardan hareketle ICAO tarafından hazırlanan genel kurallar 1945 tarihli Chicago Sözleşmesi Ek-18’de (Annex-18) toplanmıştır, ayrıntılı kurallar ise “Technical Instructions for the Safe Transport of Dangerous Goods by Air” adı ile doküman hâlinde yayınlanmaktadır. Bunlar kısaca ICAO Teknik Talimatları (ICAO Technical Instructions-ICAO-TI) olarak bilinir.

Hava yollarının üye olduğu Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (International Air Transportation Association-IATA) ise IATA Tehlikeli Madde Düzenlemeleri (IATA Dangerous Goods Regulations IATA-DGR) adlı kuralları ortaya koyar. Bunlar, ICAO Teknik Talimatlarında yer alan kuralları tam olarak içerir ve ayrıca, uygulamadan da yola çıkılarak bazı kurallar IATA tarafından daha kısıtlayıcı hâle getirilmiştir. Bunlar da kitapta, “” sembolü ile belirtilmektedir. Bu kurallar her yıl IATA tarafından güncellenmekte ve periyodik olarak yayımlanmaktadır.

Türkiye, ICAO üyesi olduğundan Ek-18 ve ICAO Teknik Talimatlarını kabul etmiştir. 2920 Sayılı Sivil Havacılık Kanunu ve SHT-18 Tehlikeli Maddelerin Hava yolu ile Taşınması Talimatı bu konudaki ulusal mevzuatımızın temelini oluşturmuştur. SHT-18 yerine taslak hâlindeki Tehlikeli Maddelerin Hava yoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik’in getirilmesi ile ilgili çalışmalar sürmektedir. Ayrıca Hava Kargo Acentalarının Görev, Yetki ve Sorumlulukları Hakkında Özel Kurallar gibi mevzuatta da bu konuda düzenlemeler bulunmaktadır. Bu mevzuatta ICAO düzenlemelerine atıfta bulunulmaktadır. Bunun yanında Türk Hava Yolları gibi IATA üyesi diğer hava yollarımız da IATA kurallarına göre tehlikeli madde gönderisi yapmaktadır.

Tehlikeli Maddelerin Kara Yoluyla Taşınmasına İlişkin Düzenlemeler
Tehlikeli maddelerin kara yoluyla taşınmasıyla ilgili düzenlemelerin başında Tehlikeli Malların Kara yolu ile Uluslararası Taşımacılığına İlişkin Avrupa Anlaşması (European Agreement Concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road) gelmektedir.

Kısaca ADR (Accord Européen Relatif au Transport International des Marchandises Dangerous par Route) olarak anılan bu anlaşma esasen uluslararası nitelikte olmayıp Avrupa’ya yönelik bölgesel nitelikte ve çok uluslu bir anlaşma niteliğindedir.

ADR Konvansiyonu’nun amaçları şu şekilde sıralanabilir:

• Kara yoluyla uluslararası taşımacılıkta emniyetin artırılması,
• Tehlikeli maddelerin taşınmasına ilişkin BM Tavsiyelerine dayanarak tehlikeli atıklar dâhil olmak üzere tehlikeli malların sınıflandırılması, paketlenmesi, etiketlenmesi ve test edilmesiyle ilgili hükümlerin, diğer taşıma şekilleri ile uyumlu biçimde ortaya konulması,
• Kara yoluyla tehlikeli mal taşıyan araçların yapımı, donanımı ve işleyişine yönelik koşulların ortaya konulmasıdır.

Tehlikeli Maddelerin Demir Yoluyla Taşınmasına İlişkin Düzenlemeler
Tehlikeli maddelerin demir yoluyla taşınmasıyla ilgili düzenlemelerin temelini l Mayıs 1985’de yürürlüğe giren COTIF’in 1. Nolu Ek’i oluşturmaktadır. Bu ek, Tehlikeli Maddelerin Demir yolu ile Uluslararası Taşınmasına ilişkin Yönetmelik (Regulations Concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Rail) olup RID (Règlement Concernant le Transport International Ferroviaire des Marchandises Dangereuses) adıyla bilinmektedir.

RID, OTIF RID Uzmanlar Komitesi tarafından tartışılarak karara bağlanan ek düzeltmelerle her iki yılda bir güncellenmektedir. OTIF’i kabul eden Türkiye’de demir yolu eşya taşımalarında emniyeti artırmak ve Türkiye’nin taraf olduğu sözleşmelere uyumunu sağlamak amacıyla ileride açıklanacağı üzere yeni mevzuatlar oluşturulmaktadır.

Tehlikeli Maddelerin İç Su Yollarında Taşınmasına İlişkin Düzenlemeler
ADN (Accord Européen Relatif Au Transport International Des Merchandises Dangereuses Par Voie De Navigation Intérieure) olarak bilinen Tehlikeli Eşyaların İç Suyollarında Uluslararası Taşınmasına İlişkin Avrupa Anlaşması (The European Agreement Concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Inland Waterways) 26 Mayıs 2000 tarihinde imzalanmıştır. Genevre’de UNECE ve Ren Nehri Seyrüsefer Merkez Komisyonu (Central Commission for the Navigation of the Rhine-CCNR) ortak girişimi ile düzenlenen diplomatik konferansta imzalanan anlaşma, 29 Şubat 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Tehlikeli Maddelerin Çok Modlu Taşınması
Taşıma türüne göre ayrı riskler söz konusu olduğundan tehlikeli madde kuralları arasında da farklılıklar vardır. Örneğin deniz veya hava yolunda çok tehlikeli olarak sınıflandırılmış bir madde kara yolu taşımasında daha az tehlikeli olarak belirlenmiş olabilir. Ambalajların etiketlenmesinde de bazı farklılıklar bulunmaktadır. Ancak taşıma türlerine göre belirlenmiş bu kuralların çıkış noktaları aynıdır ve kuralların ilk bölümlerinin içeriği (bazı sınıflandırmalar hariç) tüm kurallarda aynıdır. Bu nedenle tehlikeli madde taşımasında tüm modlar arasında bir uyumluluk olduğu söylenebilir.

Tehlikeli Maddelerin Taşınmasına İlişkin Ulusal Düzenlemeler
Türkiye’de tehlikeli madde taşımacılığı ile ilgili en önemli adımlardan biri daha önce ulaştırma türlerine göre ayrı biçimde ele alınan uygulama ve düzenlemeleri bütünleştirmek üzere Tehlikeli Mal ve Kombine Taşımacılık Düzenleme Genel Müdürlüğünün kurulmasıdır. Ülkemizde 1 Kasım 2011 tarihli ve 28102 Sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan KHK/655’e istinaden Tehlikeli Mal ve Kombine Taşımacılık Düzenleme Genel Müdürlüğü kurulmuştur.

Tehlikeli Maddelerin Lojistiği ile İlgili Genel Gereklilikler

Tehlikeli maddelerin emniyetli biçimde taşınmasında genel gereklilikler yerine getirilmelidir.

Tehlikeli Maddelerin Sınıflandırılması
Tehlikeli maddelerin lojistik süreçlerde nasıl ele alınacağını belirlemek amacıyla tehlikeli maddeler sınıflandırılmaktadır. Farklı sınıflardaki tehlikeli maddelerin taşımacılıkta ele alınış şekilleri, tehlikelerine ve bu tehlikenin ait olduğu sınıfa ve bölüme bağlıdır. Örnek olarak;

• Kullanılabilecek paket tipi,
• Kargo konteynerlerinde bir arada taşınabilecek tehlikeli madde sınıfları,
• Tehlikeli maddelerin nerelerde depolanacakları ve taşıma araçlarında nereye yerleştirilecekleri gibi faktörleri tehlikeli maddenin ait olduğu sınıf belirler.

Tehlikeli maddelerin özelliklerine göre incelendikleri 9 sınıf şu şekildedir:

• SINIF 1 Patlayıcılar
• SINIF 2 Gazlar
• SINIF 3 Yanıcı Sıvılar
• SINIF 4 Yanıcı Katılar
• SINIF 5 Oksitleyici Maddeler ve Organik Peroksitler
• SINIF 6 Zehirli ve Bulaşıcı Maddeler
• SINIF 7 Radyoaktif Maddeler
• SINIF 8 Aşındırıcılar
• SINIF 9 Çeşitli tehlikeli madde ve nesneler (çevreye zararlı maddeleri de içerir)

Tehlikeli Madde Lojistiğinde Tarafların Sorumlulukları
ADR’de mal gönderen, taşıyıcı ve alıcı ana katılımcılar olarak belirlendiğinden yükleyici, ambalajlayan, doldurucu, tank-konteyner/portatif tank operatörü ise diğer katılımcılardır. Tehlikeli maddeleri gönderen, sadece ADR koşullarına uyan sevkiyatlar için teslimat yapmalıdır. Alıcı ise zorlayıcı nedenler olmadıkça malların kabulünü ertelememekle ve indirme işlemi tamamlandıktan sonra kendisiyle ilgili ADR koşullarını sağlamakla yükümlüdür. Yükleyici, ambalajlayan, doldurucu, tankkonteyner/portatif tank operatörü görevlerini kurallarda belirtildiği şekilde yapmak durumundadır. ADR’de sürücünün sorumlulukları ve görevleri (eğitim koşulları hariç) her ülkenin kendi yerel mevzuatına bırakılmakla birlikte; aracı uygun ikaz levhaları, rakamlar ve tehlike etiketleri ile donatmak sürücünün görevidir. Eğer söz konusu tank bir konteyner ise bu durumda konteyneri doğru etiketlemek ve numaralı ikaz levhasını yapıştırmak, dolumu yapanın görevidir.

Tehlikeli Madde Lojistik Süreçleri
Tehlikeli madde lojistiğinde normal lojistik süreçleri yerine getirilmeli, bunların yanında tehlikeli madde gönderisinde özel süreçler yerine getirilmelidir.

Genel Taşıma Gereklilikleri

Tehlikeli maddelerin taşınmasıyla ilgili genel taşıma gereklilikleri yerine getirilmeden tehlikeli madde taşınabilmesi mümkün değildir. Buna göre;

• Tehlikeli madde kurallarına uygun olarak tanımlanmamış, sınıflandırılmamış, paketlenmemiş, etiketlenmemiş, işaretlenmemiş, tehlikeli madde taşıma dokümantasyonu yapılmamış ve
• Taşımaya uygun hâlde olmayan hiçbir gönderi taşımaya kabul edilemez.

Tehlikeli Maddelerin Tanımlanması
Tehlikeli madde gönderilerinde tanımlama temel aşamadır. Tanımlanmamış bir tehlikeli maddenin lojistik sürecine dâhil edilmesi mümkün değildir. Çünkü tüm süreç tehlikeli madde tanımına göre başlar ve devam eder. Tehlikeli maddeler iki temel unsur ile tanımlanır:

• BM Numarası (UN No)
• Uygun Gönderi Adı (Proper Shipping NamePSN)

Tehlikeli Maddelerin Paketlenmesi
Tehlikeli maddeler, taşıma ve depolama esnasında çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek şekilde ambalajlanmalıdır. Tehlikeli maddelerin özel olarak üretilmiş paketlerde taşınmaları gerekir. BM uzmanları tarafından onaylandığından bu özel paketlere UN tipi paketler denilir. Bunlar, belli testlere tabi tutularak tehlikeli maddeleri emniyetle taşıyabilecek şekilde tasarlanarak üretilmiş; bu özellikleri BM uzmanları tarafından onaylanmış ve üzerinde UN işaretlemeleri bulunan paketlerdir.

Tehlikeli Maddelerin İşaretlenmesi
Tehlikeli madde paketleri üzerinde gönderinin UN numarası, ticari ismi, gönderici ve alıcı ad ve adresi, gerekliyse maddenin brüt ve net miktarı, maddenin özelliğine göre kurallarda gerekli kılınmış diğer bilgiler bulunmalıdır. Örneğin bazı gönderiler için 24 saat iletişim kurulabilecek bir acil durum sorumlu kişisinin telefon bilgilerinin yazılması istenebilir. Tüm bu bilgiler paket üzerine yazılabilir ya da ayrı bir etiketle pakete yapıştırılabilir.

Tehlikeli Maddelerin Etiketlenmesi
Her tehlikeli madde sınıfına ait tehlike, uluslararası kabul gören tehlike ikaz etiketleri ile tanımlanmaktadır. Bu etiketlere risk etiketleri, bu etiketler yardımıyla risklerin ilgili taraflara bildirilmesine ise risk iletişimi adı verilmektedir.

Tehlikeli Maddelerin Depolanması
Tehlikeli maddelerin konduğu depolar, depolanan tehlikeli maddenin oluşturabileceği zararlar göz önüne alınarak gerekli ısı, yalıtım, yıldırımdan koruma, havalandırma, alarm, yangın söndürme gibi sistemlerle donatılmalı ve amaca uygun malzemeyle inşa edilmelidir.

Tehlikeli Maddelerin Yüklenmesi
Taşımacılık türünün özelliklerine göre yüklenen paketlerin sarsıntıdan hasar görmeyecek şekilde yerleştirilmeleri gerekir. Sıvı içeren paketler mutlaka kapak kısımları üste doğru gelecek şekilde yüklenmelidir. Ayrıca tüm tehlikeli madde paketlerinin taşıma esnasında yerlerinin ve yönlerinin değişmesini önleyecek şekilde yerleştirildiğinden emin olunmalıdır. Gerekli durumlarda paketler yerlerine bağlanarak sabitlenmelidir. Taşıyıcı, taşıma aracına ya da konteynere, hasarlı tehlikeli madde paketi yüklenmediğinden emin olmalıdır. Bunun için, yüklemeden hemen önce, paketlerin akma, sızma yapıp yapmadığı ve hasar görüp görmediği kontrol edilmelidir. Herhangi bir tehlikeli madde paketi üzerindeki etiketin düşmesi, kaybolması veya okunmaz hâle gelmesi hâlinde, gönderici beyanı doğrultusunda yerine yenisi konmalıdır.

Tehlikeli Maddelerin Taşınması
Kara yolu ile tehlikeli madde taşınmasında taşınacak maddenin formuna göre (katı, sıvı ya da gaz hâlde) taşıma aracı belirlenir. Buna göre açık, tenteli, ısı kontrollü araçlar ya da tankerler kullanılır.