Ünite 5: Lojistik ve Maliyet Yönetimi

Maliyet Kavramı

Maliyet en genel anlamıyla, herhangi bir varlığa sahip olabilmek veya bir hizmetten yararlanabilmek için katlanılan bedeldir. Maliyeti benzer kavramlardan ayırabilmek ve onu daha iyi anlayabilmek için, maliyete katlanmayı gerektiren fayda (yarar) beklentisinin olması gerekir. Genel olarak fayda, mal ve hizmetlere insan gereksinmelerini karşılayacak özelliklerin kazandırılmasıdır. Muhasebeciler maliyeti, özel amaçları gerçekleştirmek için feda edilen ya da vazgeçilen kaynaklar olarak tanımlar.

Maliyet, yararlanılacak varlık veya hizmeti sağlamak amacıyla elden çıkarılan varlıkların değeri ya da yapılan giderlerin toplamı şeklinde de ifade edilebilir. Varlıklar, işletme faaliyetlerinin yürütülmesinde, işletme işlevlerinin gerçekleştirilmesinde kullanılan ekonomik değerlerdir.

Varlıkların edinilmesi, işletmeye kazandırılması ya satın alma yoluyla ya da üretim yoluyla olur. Bedelsiz varlık edinmenin maliyetinden söz edilemeyeceği için, yalnız bu iki yoldan biri maliyeti doğuran faaliyete konu olur. Üretim sürecinin çıktısı olarak elde edilen mamulün maliyeti ise bu mamulün üretimi için kullanılan ve tüketilen ilk madde-malzeme, işçilik, enerji, teknoloji, bilgi, taşıma, güvenlik, makine-alet-bina sigortası ve amortismanı gibi pek çok giderin toplamından oluşur. Böylece satın alma maliyeti, üretim maliyeti, dağıtım maliyeti gibi farklı maliyet kavramları ortaya çıkar.

Maliyet Kavramı ile Harcama, Gider ve Zarar İlişkisi
Harcama, belli bir amaçla ödenen nakdin, transfer edilen varlığın, katlanılan borcun veya sunulan hizmetin parasal değeridir. Ticari işletmelerin temel hedeflerinden biri kâr elde etmektir. Kârın kaynağı gelirlerdir. Gelir (hasılat), mal ya da hizmet satışlarının veya diğer işletme faaliyetleri sonucunda elde edilen varlıkların brüt tutarı olarak tanımlanır. Karşılığında herhangi bir şey vermeden gelir elde etme olanağı yoktur. Gelir elde etmek amacıyla elden çıkarılan varlıkların değeri gider adını alır. Gider , belli bir amaca ulaşmak için normal sınırlar içinde yapılan tüketimlerdir. Başka bir ifadeyle giderler, tükenen maliyetler veya gelecek yararları kalmadığı için varlık olma niteliği kalmayan kalemlerdir (Cemalcılar ve Önce, 1999: 643). Gider ile maliyet kavramları arasında yakın ilişki vardır. Gideri tanımlarken yararı tükenmiş maliyetten sözedilir (Akdoğan, 2006: 11). Örneğin mal satın alınır, satın alma giderleri toplamı üzerinden varlık maliyeti olarak aktifleştirilir.

Satış gerçekleştiğinde müşteriden alınan/alınacak olan gelire karşılık, malı edinmek, işletmeye getirmek için katlanılan maliyet değerine sahip mal, müşteriye verilerek elden çıkarılmış, yani faydası tüketilmiş, gidere dönüşmüş olur. Bu ilişki, Şekil 5.1’de gösterilmiştir.

Şekil 5.1’de görüldüğü üzere, hedeflenen gelire karşılık, faaliyetlere bağlı olarak giderlerin maliyete, maliyetin gidere ya da zarara dönüşmesi söz konusudur. Maliyet ve giderlerin harcama ile ilişkisi araştırıldığında ise harcamanın ya bir maliyet doğurduğu ya da bir gider meydana getirdiği görülür (Cemalcılar, 1976: 308).

Zarar, işletme faaliyetlerinin normal sonucu olmayan, arızi bir harcama veya tüketim olabileceği gibi, bir hesap dönemindeki faaliyetin genel sonucu (gelirler - giderler = kâr veya zarar) olarak da ortaya çıkabilir. Varlıkların amaç dışı tüketilmesi, aşırı veya kontrolsüz şekilde kullanılması gibi nedenlerle ekonomik ömrünün kısalması ve fire, çalınma, doğal afet gibi nedenler sonucu ortaya çıkan kayıpların genel adı zarardır. Başka bir ifadeyle zarar, işletmenin normal olmayan veya olağan sınırları aşan harcama ve tüketimlerinin ya da iyi yönetilmeyen faaliyetlerinin sonucudur.

Maliyetlerin Sınıflandırılması

Maliyetleri Sınıflandırma Gereksinimi
Maliyeti hesaplanmak istenilen şeye maliyet nesnesi (cost object) denir (Horngren, vd. 2012: 49; Büyükmirza, 2009: 44). Maliyet objesi, örneğin edinilen araba lastiği gibi bir mamul/mal, bilgisayarların dönemsel bakımı gibi bir hizmet, malların depoya taşınması ve istiflenmesi gibi bir faaliyet ya da iş, personelin maliyet farkındalığı konusunda eğitimi gibi bir proje ya da program, üretim, pazarlama ve dağıtım işlevlerinin yürütüldüğü birer departman ya da bölüm olabilir.

Makro açıdan sosyal ve alternatif maliyetleri de kapsayacak şekilde maliyet sınıflamaları ve analizleri yapılabilir. İşletmecilikte ise maliyetin parayla ölçülebilen kısmı dikkate alınır (Müftüoğlu, 2007: 155). İşletme amaçlarını gerçekleştirebilmek için maliyetlerin tüm yönleriyle tespit edilebilmesi gerekir. Bu amaçla maliyet analizlerinden yararlanılır. Maliyetleri sınıflandırmadan hesaplamak, kontrol etmek, mukayese etmek, raporlamak ve analiz ederek değerlendirmek mümkün olmaz. Maliyet bilgilerinden umulan yararın elde edilebilmesi için sınıflandırmanın yönetsel amaçlara uygun yapılması gerekir.

Burada yapılan maliyet sınıflandırması, maliyet bilgilerinin yaygın kullanımı dikkate alınarak aşağıdaki sıra ile açıklanmıştır;

• Yatırım ve işletme maliyetleri,
• Üretim çıktısına yüklenme biçimine göre maliyetler,
• Davranış şekline göre maliyetler,
• Faaliyet hacmi ile ilişkisine göre maliyetler,
• Gerçekleşme durumuna göre maliyetler,
• Kararlarda kullanım amacına göre maliyetler,
• İşletme işlevlerine göre maliyetler,
• Gider çeşitlerine göre maliyetler.

Yatırım ve İşletme Maliyetleri
İşletmeler uzun vadeli amaçlarla çeşitli maliyetlere katlanabilirler. Bu tür maliyetler genellikle aktifleştirilerek kayıt altına alınır ve varlık hesaplarında izlenirler. En çok bir dönem içinde yarar sağlayacak üretim yapmak amacıyla katlanılan maliyetlerin de ayrıca izlenmesi gerekmektedir.

Yatırım Maliyeti
Yatırımlar işletme faaliyetlerinin yürütüleceği ortamın hazırlanması ile ilgili çalışmalardır. İşletmelerin faaliyet merkezlerinin konumlandırılacağı yerin seçilmesi (depo, idari ofis, araç parkı vb.), faaliyetlerde kullanılacak tesis ve araçların belirlenmesi (taşıma bandı, forklift, araç takip sistemi vb.) organizasyon ve faaliyetlerle ilgili yetki ve izinlerin alınması (patent, ruhsat vb.) yatırım kapsamında ele alınabilir. Bu tür varlıkların edinilmesinde katlanılan giderler maliyet bedeli ile aktifleştirilir. İşletmeye mal oluş değeri üzerinden muhasebeleştirilen bu tür harcamaların, işletme faaliyetlerine bir hesap döneminden daha uzun süre (birkaç yıl) katkı sağlayacağı, hemen tüketilip yok edilemeyeceği varsayılır. Dolayısıyla bu tür yatırım maliyetleri; mali ve maddi duran varlıklar ya da maddi olmayan duran varlıklar ile gelecek dönem giderleri şeklinde aktifleştirilerek bilançoda raporlanır. Satışların maliyetine temel oluşturan, üretimde kullanılmak ya da satılmak üzere alınan, ilk madde ve malzeme, yarı mamul, mamul ve ticari malların maliyeti de stoklanabilir maliyet kalemleri olarak bilançoda yer alır.

İşletme Maliyeti
Dönem giderleri, bir yıl veya normal faaliyet dönemi içinde kullanılmak, tüketilmek üzere satın alınan varlık ve hizmet bedelleri ile döneme ait amortismanlardır.

Dönem giderleri aynı dönemin gelirleri ile karşılaştırılarak dönemin kârını veya zararını belirlemek üzere gelir tablosunda raporlanır. İşletme maliyetini oluşturan giderler ile diğer dönem giderlerini kendi içinde tekrar ayrıma tabi tutmak gerekir.

Mamul üreten işletmelerde, üretim maliyetini oluşturan giderlerin doğal ayrımı şöyledir (Akdoğan, 2006: 75-108);

• Direkt ilk madde ve malzeme giderleri,
• Direkt işçilik giderleri,
• Genel üretim giderleri.

Direkt İlk Madde ve Malzeme Gideri, üretilen mamulün bünyesine ana madde olarak katılan ve hangi mamul birimine ne kadar kullanıldığı doğrudan tespit edilebilen maddelerin bedelidir.

Direkt İşçilik Gideri, ana üretim gider yerleri ile ilgili olup üretim maliyetine doğrudan yüklenebilen işçilik ücret ve giderlerinden oluşur. Direkt işçilik giderleri, mamul birimi başına harcanan işçilik süresinin doğrudan ölçülebildiği durumdaki işçiliklerdir.

Genel üretim giderleri, üretim maliyetine dolaylı olarak katılan çok çeşitli giderlerden oluşur. Mamul üretimi için harcanan direkt ilk madde ve malzeme ile direkt işçilik dışında kalan dolaylı tüketimlerdir.

Hizmet Üretim Maliyeti, hizmet işletmelerinde (banka, konaklama, ulaştırma vb.) hizmetin üretilmesi (taşıma, depolama vb.) amacıyla tüketilen girdilerin (işçilik, bakım vb.) elde edilmesi için katlanılan maliyettir. Bu tür işletmelerde satılan hizmet maliyeti bilgisi, doğrudan hizmet üretim maliyetinden elde edilir.

Ticaret işletmelerinde ise satılan malların maliyeti, satmak amacıyla satın alınan ve üzerinde değişiklik yapmadan satışa sunulan malların satın alma maliyetidir. Satın alma (tedarik) maliyeti içinde alış bedeli yanında alışla ilgili taşıma, komisyon, gümrük işlemleri gibi giderler de yer alır.

Dönem Gideri
İşletme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi için bir hesap döneminde tüketilen, kullanılan varlıkların değeri dönem gideri olarak adlandırılır. Tüm işletmeler için üretim giderleri yanında diğer dönem giderleri şu dört başlık altında toplanabilir; araştırma ve geliştirme giderleri, pazarlama satış ve dağıtım giderleri, genel yönetim giderleri, finansman giderleri.

Dönem Zararı
Kendisinden beklenen yararın elde edilemeyeceği kesinleşen giderler, doğrudan dönem zararına dönüşür. Bunlar dönem giderleri ile birlikte gelir tablosunda raporlanan fakat işletme faaliyetlerine katkısı olmayan, çalışmayan kısım (boş kapasite) giderleri, önceki hesap dönemlerinden kalan gider ve zararlar ile diğer olağan dışı gider ve zararlardır.

Üretim Çıktısına Yüklenme Biçimine Göre Maliyetler
İşletmenin ana faaliyet konusu (üretim işlevi) ile ilgili giderler, üretilen mamul/ hizmet miktarı ile doğrudan ya da dolaylı ilişkisine göre direkt ve endirekt gider şeklinde ayrılır. Bu tür gider ayrımı üretilen mamul ve hizmetlerle bunların üretiminde gerçekleşen giderlerin doğrudan veya dolaylı olarak ilişkilendirilmesine göre yapılır. Dolaysız (direkt) maliyetler, belirli bir üretim düzeyi için ne kadar harcandığı kesin şekilde hesaplanabilen, üretim maliyetine yüklenmesi için herhangi bir dağıtım anahtarı gerektirmeyen giderlerden oluşur. Dolaylı (endirekt) maliyetler, oluştukları gider yerleri ya da nitelikleri ve hesaplama güçlükleri nedeniyle üretim miktarı ile doğrudan ilişkilendirilemeyip, ancak uygun dağıtım anahtarları kullanılarak üretim maliyetine yüklenebilen giderlerdir.

Davranış Şekline Göre Maliyetler
Yönetsel kararlarda kullanılabilmesi için maliyetlerin; sabit, değişken, yarısabit, yarıdeğişken şeklinde ayrıldığı görülür. Değişken giderler, üretim miktarına bağlı olarak değişen, üretim faaliyeti durduğunda sıfırlanan giderlerdir.

Sabit giderler, belirli bir zaman diliminde ve belirli bir kapasite faaliyet hacmindeki değişikliklerden etkilenmeyen, toplamda sabit kalan giderlerdir. Karma giderler; maliyet davranışı bazen süreklilik göstermez, belli bir faaliyet hacminde sabit kalır veya belli aralıklarla değişir. Yarı değişken nitelikli giderler, faaliyet hacmi ile ilişkili olarak artan ya da azalan fakat faaliyet durduğunda tamamen sıfırlanamayan giderlerdir. Yarı sabit giderler ise görece uzun bir zaman diliminde sabit kalan, belli sınırlarda sıçramalarla, kademeli şekilde değişen giderlerdir.

Faaliyet Hacmi ile İlişkisine Göre Maliyetler
Faaliyetlerle ilişkisine göre maliyet ayrımı, üretim miktarının toplam veya birim başına maliyetlerinin dikkate alınması şeklindedir.

Toplam maliyetler, belli bir zaman diliminde gerçekleştirilen üretimle ilgili faaliyetlerin toplam maliyetidir. Birim maliyetler, belli bir dönemde katlanılan toplam maliyetin aynı dönemde satın alınan/ üretilen/ satılan mal/hizmet/mamul miktarına bölünerek ya da farklı hesaplama yöntemleri kullanılarak bulunan birim başına maliyetlerdir.

Gerçekleşme Durumuna Göre Maliyetler
Maliyet bilgisi gerçekleşen (fiili) duruma göre elde edilebileceği gibi, üretim faaliyeti başlarken planlama (bütçeleme) yoluyla da öngörülebilir. Maliyet hesaplamasının, iş bitiminde gerçekleşen verilerle yapılması durumunda fiilî maliyet elde edilir. Fiilî maliyet, mamul/ hizmet maliyetinin, üretim tamamlandıktan sonra, gerçekleşen tüketimler esas alınarak belirlenmesidir.

Öngörülen maliyet, mamul/ hizmet maliyetinin gelecekte olması beklenen kestirimi, yani tahmini maliyet şeklinde olabilir. Buna karşılık öngörülen maliyet, gelecekte belli koşullar altında gerçekleşmesi gereken, standart maliyet hesaplamalarıyla da belirlenebilir.

Kararlarda Kullanım Amacına Göre Maliyetler
Karar verme amaçları bakımından maliyetler şöyle ele alınabilir;

• Geçerli veya geçersiz maliyetler,
• Ek (marjinal) maliyetler,
• Fırsat maliyeti (alternatif maliyet),
• Kontrol edilebilen veya kontrol edilemeyen maliyetler,
• İlgili ve ilgisiz maliyetler.

Geçerli maliyetler, kararı etkileyen seçenekler arasında farklılık gösteren ve alınacak kararı değiştiren maliyetlerdir. Geçmişte katlanılmış ve geri alınma olasılığı zayıf olan ve verilecek kararı etkilemeyen maliyetler ise geçersiz (batık) maliyet tir. Ek (marjinal) maliyet, her bir ek çıktının (mamul/hizmet) toplam üretim maliyetinde meydana getirdiği artıştır. Fırsat (alternatif ) maliyet i, bir karar seçeneğinin tercih edilmesi nedeniyle seçilmemiş olan en iyi seçeneğin mahrum kalınan geliri olarak tanımlanır. Kontrol edilemeyen maliyetler, sorumluluk merkezleri açısından, işletmenin herhangi bir biriminde gerçekleşen giderler üzerinde birim yetkilisinin etkisiz kalması, giderin değişimini ya da miktarını belirleyememesi durumunda oluşan giderlerdir. Kontrol edilebilen maliyetler ise birim yöneticisinin kararı ve etkisiyle değiştirilebilen giderlerdir. İşletme ile ilgili herhangi bir kararın alınmasında etkili olan maliyetler ilgili maliyet, kararlarda dikkate alınmayacak maliyetler ise ilgisiz maliyet olarak tanımlanır.

İşletme İşlevlerine Göre Maliyetler
İşletme maliyetini ve bazı dönem (faaliyet) giderlerini oluşturacak tüketimler aşağıdaki gibi sıralanmıştır;

• Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri,
• Direkt İşçilik Giderleri,
• Genel Üretim Giderleri,
• Hizmet Üretim Maliyeti,
• Araştırma ve Geliştirme Giderleri,
• Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri,
• Genel Yönetim Giderleri,
• Finansman Giderleri

Gider Çeşitlerine Göre Maliyetler
Gider çeşitleri şöyle sıralanmıştır:

• İlk Madde ve Malzeme Giderleri,
• İşçi Ücret ve Giderleri,
• Memur Ücret ve Giderleri,
• Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler,
• Çeşitli Giderler,
• Vergi, Resim ve Harçlar,
• Amortismanlar ve Tükenme Payları,
• Finansman Giderleri.

Maliye Bakanlığınca her yıl belirlenen büyüklüklere ve muhasebe bilgilerinden yararlanma amacına göre işletmeler, bu iki gider sınıflamasından birini ana hesap grubu olarak belirlemek ve uygulamak durumundadır.

Lojistik Maliyetler ve Yönetimi

İşletme İşlevleri ile Lojistik Maliyet İlişkisi
Geleneksel işletme işlevleri; üretim, pazarlama, insan kaynakları ve finansman olmak üzere dört köşe taşı üzerine kurulur. Aslında en basit anlamıyla ticaret iki temel hareketin gerçekleşmesine dayanır. Bunlar satın alma ve dönüştürme (tedarik ve üretim) faaliyetleriyle insan gereksinimlerini karşılayacak mal/mamul/hizmetin edinilmesi ve bunların pazarlama, satış ve dağıtım faaliyetleriyle müşterilere (tüketicilere) ulaştırılmasıdır. Böylece en geniş anlamıyla üretim ve pazarlama her işletmenin yapısında mutlaka yer alan temel işlevlerdir. İşletme amaçlarının gerçekleştirilmesinin sonucu maliyete katlanmak olarak ifade edilebilir. İşletme amaçlarına ulaşmak için katlanılması gereken dolaylı maliyetler, genellikle taşıma, depolama, stok yönetimi gibi lojistik faaliyetlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.

Lojistik Maliyetin Tanımlanması
Lojistik maliyetler, lojistik faaliyet süreçlerinde gerçekleşen giderlerin toplamıdır. Taşıma, depolama, stok yönetimi, sipariş işleme, müşteri ilişkileri gibi çeşitli lojistik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için yapılan işçilik, amortisman, yakıt gibi tüketimlerin toplamı lojistik maliyetleri oluşturur.

Lojistik Faaliyetler ve Lojistik Maliyetler
Lojistik, tüketici gereksinimlerini karşılamak üzere her türlü mal, hizmet ve bilgi akışının, ham maddenin çıkış noktasından mamulün tüketildiği son noktaya kadar olan tedarik zinciri içerisindeki hareketinin etkin ve verimli şekilde sağlanması için planlama, uygulama ve kontrol sürecidir.

Lojistik Faaliyet Süreci
Lojistik faaliyetlerin çeşitli kaynaklarda farklı şekilde sıralanabildiği görülmektedir. Genel olarak tedarik ve satın alma süreçlerinde işletme içine ilk madde-malzeme, mal, enerji, bilgi, teknoloji vb. girdilerin akışını sağlayan içe dönük (inbound) lojistik faaliyetler ve mamul/mal/hizmet çıktılarının müşterilere, kullanıcılara akışını sağlayan dışa dönük (outbound) lojistik faaliyetler söz konusudur. Depolama ve üretim sürecindeki işletme içi akışların yönetiminin diğer bir lojistik faaliyet grubu olarak ele alındığı da görülür. Amaçlarına göre lojistik süreçlerin üç grupta incelenmesi olanaklıdır. Bunlar;

• Tedarik lojistiği,
• Üretim lojistiği,
• Dağıtım lojistiğidir.

Tedarik faaliyetleri üretimde kullanılmak amacıyla ilk madde ve malzemenin, teknolojik unsurların, insan kaynaklarının ve teknik, finansal ve yasal koşulların yerine getirilmesine yönelik girdilerin temin edilmesini kapsar. Üretim işletmelerinde üretim faaliyetini destekleyen ham madde-malzeme yönetimi, ara depolama ve taşıma faaliyetlerine üretim lojistiği adı verilir. Dağıtım lojistiği, pazarlama karmasının temel elemanlarından biri olan dağıtım sürecindeki faaliyetleri kapsar. Lojistik maliyetlerin belirlenebilmesi ve kayıt altına alınarak izlenebilmesi için lojistik faaliyetlerin açıkça tanımlanması gerekmektedir. Burada benimsenen lojistik faaliyet akışı şöyledir;

• Taşıma,
• Depolama,
• Elleçleme,
• Sipariş işleme ve bilgi yönetimi,
• Stok yönetimi,
• Diğer lojistik faaliyetler.

Lojistik Faaliyetlerin Maliyeti
Lojistik maliyet unsurları şöyle sıralanabilir;

• Taşıma maliyeti,
• Depolama maliyeti,
• Elleçleme maliyeti,
• Sipariş işleme ve bilgi yönetimi maliyeti,
• Stok yönetimi maliyeti,
• Diğer lojistik maliyetler.

Taşıma Maliyeti
Taşıma maliyeti, satın alınan girdilerin işletmeye getirilmesi, işletme içi süreçlerde ve müşteriye dağıtım aşamalarında hareket ettirilmesi sırasında ortaya çıkan giderlerin toplamıdır.

Depolama Maliyeti Depolama maliyeti, işletme faaliyetlerinde tüketilmek, üretim veya satış amaçlı kullanılmak üzere bir süre işletmede tutulması gereken varlıkların depolanması ile ilgili maliyetleri kapsar.

Elleçleme Maliyeti Elleçleme, lojistik faaliyetlere konu olan varlığın özelliklerinin değiştirilmeden istiflenmesi, birimlere aktarılması, araca yüklenmesi ya da araçtan indirilmesi, güvenli ortamda tutularak bakımının yapılması gibi işlemlere verilen addır.

Sipariş İşleme ve Bilgi Yönetimi Maliyeti
Sipariş işleme faaliyeti ile ilgili olarak siparişin alınması/ verilmesi, sipariş bilgilerinin ilgili birimlere iletilmesi, siparişin gerçekleştirilmesi ve izlenmesi sürecinde ortaya çıkan giderler, sipariş işleme maliyetini oluşturur. Sipariş sürecinin başından sonuna izlenmesi ve bilgilerin veri tabanında korunması, işletmenin hasılat, harcama ve üretim alt bilgi sistemlerinde geniş yer tutar. Bu amacı karşılayacak bilgi teknolojisi ve bilgi yönetimi maliyetleri de göz önünde bulundurulmalıdır.

Stok Yönetimi Maliyeti
Stok yönetimi, olabildiğince en az stok miktarıyla işletme faaliyetlerini gerçekleştirmek ve müşteri taleplerini karşılamak için yapılan planlama, uygulama ve kontrol faaliyetlerini kapsar.

Diğer Lojistik Maliyetler
Diğer lojistik faaliyetlerin maliyeti içinde, dışarıdan lojistik hizmeti sağlayıcıların yönetimi, üretim planlaması, zaman yönetimi, montaj, bakım, müşteriler ve bilişim teknolojisi ile ilgili hizmetler, tersine lojistik işlemleri gibi faaliyetlerle ilgili gider ve zararlar yer alır. Bu tür faaliyetlerin temel lojistik faaliyetler içine dağıldığı da düşünülebilir.

Lojistikte Dış Kaynak Kullanımı ve Maliyete Etkisi
Daha önce işletme bünyesinde yürütülürken taşıma, depolama gibi bazı lojistik faaliyetlerin veya tüm lojistik hizmetlerin uzman lojistik işletmelerinden satın alınması, lojistikte dış kaynak kullanımı olarak adlandırılır.

Lojistik Maliyet Yönetimi
Lojistik yönetimi, işletmenin diğer faaliyetlerinde olduğu gibi, lojistik faaliyetlerin planlanması, bunların gerçekleştirilmesi ve uygulama sonuçlarının planlanan hedeflerle karşılaştırılarak kontrol edilmesini kapsar. Bu süreçte belirlenen lojistik faaliyetlerin en uygun yöntemle ve en düşük maliyetle gerçekleştirilmesi önem taşır. Maliyet yönetimi, geniş kapsamlı bir uygulama alanı olup temel amacı maliyet, kalite, zaman ve işlevsellik açısından rekabet edilebilir mal ve hizmetlerin elde edilmesinde, kaynakların etkin ve verimli kullanımı için yöneticilere gerekli bilgileri sağlamaktır (Şakrak, 1997: 66).

Lojistik Faaliyetlerin Yönetiminde Maliyet Muhasebesinin Rolü
Muhasebe sistemi, işletme ile ilgili olarak gerçekleşen işlem ve olaylara ait para ile ölçülebilen değişiklikleri kaydeder, sınıflandırır, özetler ve gerektiğinde yeni bilgiler üretmek üzere analiz edilerek yorumlanmış finansal bilgileri, ilgili taraflara raporlar şeklinde iletir. Oysa maliyet yönetimi denildiğinde üretim faaliyeti (mamul ve hizmet üretimi) akla gelir. Üretim süreçlerinin yer aldığı; malzemenin, emeğin, bilginin, teknolojinin ve diğer üretim faktörlerinin mamule, hizmete dönüştürüldüğü işletmelerde ayrıntılı maliyet bilgisi üreten muhasebe alt sistemine gereksinim duyulur. Bu gereksinim maliyet muhasebesi sistemiyle karşılanır.

Maliyet Muhasebesi Sistemi
Maliyet muhasebesi işletme içinde, yönetim kademelerine maliyet bilgisi sağlamayı amaçlar. Maliyet muhasebesi, üretim maliyetlerinin belirlenmesi, planlama, maliyet kontrolü ve özel yönetim kararlarına yardımcı olacak maliyet bilgilerinin üretilmesine yönelik muhasebe alt sistemidir. Diğer bir tanımla maliyet muhasebesi, işletme eylemlerinin maliyetini, kârlılığını ve başarısını ölçme, hesaplama, raporlama ve analiz etme sürecidir (Üstün, 1996: 23).

Maliyet muhasebesi sisteminde genellikle talep edilen bilgiler şunlardır (Kartal, 2011: 3);

• Üretim maliyetini belirlemek,
• Planlamaya yardımcı olmak,
• Maliyet kontrolüne yardımcı olmak,
• Özel yönetim kararlarına yardımcı olmak.

Maliyetlerin izlenmesinde kullanılan yöntemler (sistemler) üç başlık altında toplanabilir. Bunlar;

• Maliyetlerin gerçekleşme durumuna göre: fiilî maliyet ve öngörülen maliyet sistemleri,
• Giderlerin tümünün temel alınıp alınmamasına göre: tam maliyet ve kısmi maliyet sistemleri,
• Üretim eylemlerinin niteliğine göre: sipariş maliyeti ve safha maliyeti sistemleridir.

Maliyetlerin Gerçekleşme Durumuna Göre Maliyet Sistemleri
İşletmeler maliyet bilgilerini, ya faaliyet gerçekleştikten sonra oluşan fiilî maliyetleri esas alarak ya da faaliyete başlamadan önce, ileriye dönük tahmini veya standart maliyetler şeklinde hesaplayabilir.

Fiilî maliyet sisteminde, mamul/ hizmet maliyeti, üretim tamamlandıktan sonra, gerçekleşen (fiilî) maliyet sonuçları esas alınarak belirlenir. Öngörülen maliyetle mamul/hizmet maliyetinin belirlenmesi istendiğinde ise gelecekte olması beklenen ortalama tahmini maliyetlerle ya da gelecekte belli koşullar altında, bilimsel hesaplama sonuçlarına göre gerçekleşmesi gereken standart maliyet hesaplamalarıyla, üretim maliyeti önceden belirlenir. Rekabetin yoğun olduğu, stratejik planlamanın önem kazandığı durumlarda öngörülen maliyet sistemlerinden yararlanılabilir.

Giderlerin Tümünün Temel Alınıp Alınmamasına Göre Maliyet Sistemleri
Tam maliyet sistemi, üretilen mamul/ hizmet maliyetini, tüm maliyet unsurlarını kapsayacak şekilde belirlemeyi benimseyen maliyetleme sistemidir.

Kısmi maliyet sistemi, üretilen mamul/ hizmet maliyetini yalnızca direkt ilk madde-malzeme ve direkt işçilik giderleri ile sınırlandıran (direkt maliyetleme) ya da direkt ilk madde-malzeme, direkt işçilik ve değişken genel üretim giderleri ile sınırlı (değişken) maliyetlemeyi benimseyen maliyet hesaplama sistemleridir.

Üretim Eylemlerinin Niteliğine Göre Maliyet Sistemleri
Sipariş maliyeti sistemi, müşterilerin özel isteklerine uygun, çeşitli türde veya bir defalık iş emirlerinde, işin başından sonuna gerçekleşen tüm maliyetleri izlemeyi esas alan yöntemdir.

Safha (evre) maliyeti sistemi, genellikle aynı tür hizmet veya mamulün yığın (toplu, seri hâlinde) üretiminde kullanılan maliyetleme yöntemidir. Üretim sürecinin temel adımlarına (safhalara, evrelere) göre maliyetler belirlenerek bir safhadan diğerine aktarılmak suretiyle, üretim hattı boyunca gerçekleşen maliyetlerin adım adım toplanması şeklinde uygulanır.

Geleneksel Muhasebede Maliyet Bilgilerinin İzlenmesi
Şekil 5.2’de gösterildiği üzere, tedarik ve üretim lojistiği ile ilgili giderler üretim işletmelerinde direkt ve endirekt ayrımı yapılarak işlevsel üretim maliyet hesaplarına (Direkt İlk Madde ve Malzeme, Direkt İşçilik ve Genel Üretim Giderleri); hizmet işletmelerinde ise Hizmet Üretim Maliyeti hesabına işlenir. Söz konusu giderler, gider türü esasına göre izlenmek istenirse ilk maddemalzeme, işçi ve memur ücretleri, amortismanlar ve tükenme payları gibi gider hesaplarına işlenir. Lojistik hizmetin dışarıdan satın alınması durumunda, dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler hesabı bu amaçla kullanılır.

Dağıtım lojistiği giderleri, işlevsel gider sınıflamasına göre pazarlama, satış ve dağıtım giderleri adıyla izlenirken gider çeşitleri sınıflamasında yukarıda tedarik ve üretim lojistiği giderlerinin izlenmesi için belirtilen hesaplar kullanılır. Mal alıp satan ticaret işletmelerinde ise lojistik faaliyetlerin maliyeti tedarik yönüyle Ticari Mallar hesabında, satın alma maliyeti içinde yer alırken dağıtım maliyeti, pazarlama, satış ve dağıtım giderlerinde; müşteriden iade giderleri de satıştan iadeler hesabında izlenir. Genel üretim giderlerinin mamul maliyetlerine yansıtılmasında, direkt işçilik ve makine çalışma saatleri gibi tüketim göstergeleri, dağıtım anahtarı olarak kullanılır.

Muhasebe Sisteminde Maliyet Hesapları
Türkiye’de 1 Ocak 1994’te yürürlüğe giren ve küçük değişikliklerle hâlen uygulanan Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğleri çerçevesinde, Tekdüzen Hesap Çerçevesi ve Hesap Planının işletmelerde kullanılması zorunlu tutulmuştur. Buna göre, bankacılık ve sigortacılık gibi bazı sektörler dışında tüm işletmeler (lojistik dâhil) mali işlem ve olaylara ait verileri, Tekdüzen Hesap Planı çerçevesinde oluşturacakları hesap planları aracılığıyla, aynı ana hesapları kullanarak kaydetmekte ve standart mali tablolarda aynı şekilde raporlamaktadır.

7/A hesap grubunda, işletme maliyetini ve bazı dönem giderlerini oluşturacak giderler, maliyet hesapları adı altında aşağıdaki gibi kodlanarak sıralanmıştır.

7/A Maliyet Hesapları:

710 Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri
720 Direkt İşçilik Giderleri
730 Genel Üretim Giderleri
740 Hizmet Üretim Maliyeti
750 Araştırma ve Geliştirme Giderleri
760 Pazarlama Satış ve Dağıtım Giderleri
770 Genel Yönetim Giderleri
780 Finansman Giderleri

7/B hesap grubunda işletme maliyetini ve bazı dönem giderlerini oluşturacak giderler, çeşit esasına göre aşağıda sıralandığı gibi belirlenmiştir.

7/B Maliyet Hesapları:

790 İlk Madde ve Malzeme Giderleri
791 İşçi Ücret ve Giderleri
792 Memur Ücret ve Giderleri
793 Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler
794 Çeşitli Giderler
795 Vergi, Resim ve Harçlar
796 Amortismanlar ve Tükenme Payları
797 Finansman Giderleri 798 Gider Çeşitleri Yansıtma Hesabı
799 Üretim Maliyet Hesabı

Giderlerin Gerçekleştiği Yere Göre İzlenmesi
Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğlerinde gider yerleri aşağıdaki gibi gruplandırılmıştır:

Gider Yerleri (10’dan 99’a kadar kodlanabilir)

• Esas Üretim Gider Yerleri
• Yardımcı Üretim Gider Yerleri
• Yardımcı Hizmet Gider Yerleri
• Yatırım Gider Yerleri
• Üretim Yerleri Yönetimi Gider Yerleri
• Araştırma ve Geliştirme Gider Yerleri
• Pazarlama, Satış ve Dağıtım Gider Yerleri
• Genel Yönetim Gider Yerleri
• Finansman Gider Yerleri

Lojistik Maliyet Yönetiminde Faaliyet Tabanlı Maliyetleme

Faaliyet Tabanlı Maliyetleme, Üretim akışında yer alan faaliyetlerin mer-keze alınarak maliyet hesabının yapıldığı ölçme ve değerleme sistemidir.

Yöneticilerin faaliyet tabanlı maliyetlemeyi tercih etme nedenleri şöyle sıralanabilir (Kartal, 2000: 152-153);

• Artan rekabet ve azalan kâr marjları karşısında ayrıntılı kârlılık analizleri yapılması gereği,
• Ürün çeşitliliğinin artmasına karşın üretim miktarlarının azalması, dolayısıyla genel üretim giderlerinin dağıtım zorluğu,
• Otomasyonun artmasıyla, üretim sürecinde direkt işçilik paylarının azalması,
• Ürün yaşam süresinin kısalması ve tasarım aşamasında maliyetlerin artması,
• Sağlıklı olmayan maliyet verilerinin kullanılması nedeniyle yaşanan müşteri kayıpları ve faaliyet hacmindeki daralmalar,
• Bilgi teknolojisi desteğinin ayrıntılı hesaplamada sunduğu olanaklar.

Faaliyet tabanlı maliyetleme yöntemiyle lojistik maliyetlerin belirlenmesi sürecinde şu sıra izlenir (Tokay, vd. 2010: 280);

• Lojistik kaynaklar belirlenir (taşıt, depo, bilgisayar vb.)
• Lojistik kaynak etkenleri belirlenir (km, m2 , adet, vb.)
• Lojistik faaliyetler ve faaliyet havuzları belirlenir (taşıma, depolama, sipariş işleme gibi faaliyetler ve tedarik, üretim, dağıtım gibi faaliyet havuzları)
• Lojistik faaliyet etkenleri belirlenir (sefer sayısı, ton/km, elleçleme miktarı)
• Lojistik faaliyet maliyetleri, maliyet taşıyıcısı durumundaki mamul ve hizmet birimlerine ya da faaliyet bölümlerine dağıtılır.

Lojistik Maliyet Yönetiminde Hedef Maliyetleme
Hedef maliyetleme, maliyet yönetimi ve kâr planlama aracı olarak kullanılmaktadır. Amaç, müşteri beklentilerini karşılayacak özellikte, satılabilecek mamul/ hizmet tasarımına başlamadan önce, kabul edilebilir fiyatı esas alarak bu fiyatla ulaşılabilecek kâr hedefini karşılayacak maliyetlerle üretim sürecini gerçekleştirmektir. Böylece lojistik maliyetlerin üretim maliyeti içindeki oranını düşürme olanağı elde edilir.

Lojistik Maliyetlerinin Raporlanması ve Analizi

Genel olarak bilgi kullanıcılarının kolayca erişebileceği finansal bilgiler, dış raporlama adı verilen finansal tabloların ve eklerinin kamuya açıklanan kısmıyla sınırlıdır. Bu kapsamda elde edilen bilgi sunum araçlarından biri, işletmenin belli bir tarihteki mali durumunu (varlık, borç ve öz sermaye yapısını) temel denge şeklinde gösteren finansal durum tablosu (bilanço) olmaktadır. Diğer bilgi sağlama aracı ise işletmenin belli bir dönemde gerçekleşen hasılat ve diğer gelirleri ile bunlara karşılık tüketilen maliyet, gider ve zararların karşılaştırmalı şekilde sunulduğu, dönem kârı veya zararının oluşumunu gösteren gelir tablosudur.

İşletmenin varlıkları, borçları, öz sermayesi, belli bir dönemdeki gelir, gider, kâr ve zarar sonuçları hakkındaki bilgiler finansal muhasebe sisteminde bilanço ve gelir tablosu aracılığıyla işletme ile ilgili tüm bilgi kullanıcılarına standart şekilde raporlanır. Bu kapsamda herhangi bir işletmenin nakit durumu, alacakları, stokları, duran varlıkları, borçları, sermayesi, hasılat ve harcama işlemleri ile kârlılık durumu hakkında genel bilgiler elde edilir.

Lojistik maliyetler genellikle diğer finansal göstergelerle birlikte, tükenmiş dönem giderleri ve zararlar olarak gelir tablosunda ya da gelecek hesap dönemlerinde yararlanmaya devam edilecek tutarlarıyla bilanço kalemleri içine dağıtılarak raporlanır. Duran varlıkların lojistik faaliyetlerde kullanılmasından kaynaklanan amortismanlarla, bunların çalışır ve kullanılabilir durumda tutulması için yapılan giderler (bakım, yakıt, işçilik, sigorta vb.) ilgili hesap döneminin giderleriyle birlikte gelir tablosunda raporlanır.

Lojistik maliyet yönetimi açısından lojistik maliyetlerin ayrıntılı şekilde belirlenmesi, kayıt sürecinde izlenmesi ve analiz edilerek değerlendirilmesi gerekir. Bunun yapılabilmesi için lojistik faaliyet maliyetlerinin ayrıca raporlanması gerekmektedir. Muhasebe sisteminde, ticari ve mali mevzuatta bu konu ile ilgili zorlayıcı düzenlemeler yer almasa da işletme yöneticileri, bilgi gereksinmelerini karşılayacak raporlama düzenini oluşturabilirler. İşletme içi raporlamada, işletme yönetiminin talebi ve kurulacak maliyet sisteminin olanakları ölçüsünde lojistik maliyet bilgileri istenilen ayrıntıda işlenebilir, üst yönetime raporlanıp, çeşitli amaçlarla analiz edilerek kullanılabilir.