Ünite 2: Geleneksel Maliyet Belirleme Sistemleri (Yöntemleri)

Giriş

Ulaşılmak istenen her farklı amaç için farklı bir maliyete ihtiyaç duyulması, farklı maliyet hesaplama sistemlerinin (yöntemlerinin) geliştirilmesine yol açmıştır. İşletmelerin ihtiyaç duydukları maliyet bilgisini hesaplamadan önce bu maliyet bilgisini verecek maliyet bilgi sistemini kurmaları gerekmektedir. İşletmeler, maliyet bilgi sistemlerini oluştururken üretilen ürünün cinsi, üretim süreci, işletmenin büyüklüğü, rekabet ortamı ve üretim teknolojisi gibi birçok faktörü bir arada göz önünde bulundurmalıdır.

Maliyet sisteminin oluşturulmasında esas alınan temel etken işletmenin üretim tarzıdır. İşletmeler, maliyetlerini hesaplarken, üretim tarzı esasında ya safha maliyeti ya da sipariş maliyeti yöntemlerinden birini seçmek durumundadır. Bazı durumlarda safha ve sipariş maliyeti yöntemlerinin bir arada kullanıldığı; karma maliyet yönteminin de kullanılması söz konusudur. İşletmeler bu seçimlerini yaparken öncelikle üretim tarzlarını, daha sonra ihtiyaç duydukları maliyet bilgisini göz önünde bulundururlar.

Geleneksel Maliyet Belirleme Sistemleri (Yöntemleri)

Geleneksel Maliyet Belirleme Sisteminin İşleyişi

İşletmeler maliyet hesaplama sistemlerini oluştururken aşağıdaki etkenleri göz önünde bulundurmalıdırlar.

• Üretim tarzı ve üretilen ürünün cinsi
• Üretim teknolojisi
• Örgüt yapısı
• İşletmenin büyüklüğü
• Rekabet ortamı
• Yasa ve diğer düzenlemeler
• İhtiyaç duyulan maliyet bilgisinin niteliği

Maliyet merkezleri, maliyet ve sorumluluk merkezleri şeklinde de ifade edilen gider yerleri, giderlerin ayrı olarak izlenmesi gereken örgüt ya da hesap birimleri olarak açıklanmaktadır. Tekdüzen Hesap Planı’nda (THP) aşağıdaki gruplara ayrılmıştır:

Üretim Gider Yerleri

• Esas Üretim Gider Yerleri
• Yardımcı Üretim Gider Yerleri
• Hizmet Gider Yerleri,
• Üretim Yerleri Yönetimi Gider Yerleri

Dönem Gider Yerleri

• Araştırma ve Geliştirme Gider Yerleri
• Pazarlama Satış Dağıtım Gider Yerleri
• Genel Yönetim Gider Yerleri

Tekdüzen Hesap Planı’nda (THP’de) belirtilen üretim gider yerlerinin üretimle doğrudan veya dolaylı ilişkili olması nedeniyle bu gider yerlerinde ortaya çıkan giderlerin üretim veya hizmet maliyetleri ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir. Araştırma ve geliştirme, pazarlama, satış ve dağıtım ile genel yönetim giderleri üretimle ilişkili olmaması nedeniyle bu gider yerlerinde ortaya çıkan giderlerin üretim veya hizmet maliyetlerine aktarılmadan doğrudan sonuç hesaplarına aktarılması gerekir.

Üretimle doğrudan veya dolaylı olarak ilişkili olan gider yerlerinde ortaya çıkan giderler üretim maliyetine dahil edilirken, diğer gider yerlerinde ortaya çıkan giderler dönem giderlerine aktarılmaktadır.

Geleneksel Maliyet Hesaplama Sistemlerinin Unsurları

Üretim sürecindeki farklılıklar, birden çok maliyet yönteminin geliştirilmesine neden olmuştur. İşletmeler kendi üretim süreçlerine ve ihtiyaç duydukları maliyet bilgisine uygun maliyet yöntemlerini bir araya getirerek maliyet hesaplama sistemlerini oluşturmaktadırlar.

İşletmeler, üretim süreci ve ihtiyaç duyulan bilgiye bağlı kalarak aşağıdaki gruplar altında belirtilen yöntemlerden en az birini seçmek ve en az üç maliyet yöntemini bir araya getirmek suretiyle maliyet hesaplama sistemlerini oluşturmalıdır.

Giderlerin Tümünün Temel Alınıp Alınmamasına Göre Maliyet Yöntemleri

• Tam Maliyet Yöntemi
• Normal Maliyet Yöntemi
• Kısmi Maliyet Yöntemi
  • Değişken Maliyet Yöntemi
  • Direkt (Asal) Maliyet Yöntemi
  • İleri Değişken Maliyetleme Yöntemi

Giderlerin Gerçekleşmiş (Fiili) Olup Olmamasına Göre Maliyet Yöntemleri

• Fiili (Gerçekleşmiş) Maliyet Yöntemi
• Tahmini Maliyet Yöntemi
• Standart Maliyet Yöntemi

Üretim Eylemlerinin Niteliğine Göre Maliyet Yöntemleri

• Sipariş (Parti) Maliyeti Yöntemi
• Safha (Evre) Maliyeti Yöntemi
• Karma Maliyet Yöntemi

Maliyet sisteminin oluşturulmasındaki ilk aşama maliyet hesaplamalarının safha (evre) maliyet yöntemine göre mi yoksa sipariş maliyet yöntemine göre mi yapılacağına karar vermektir.

Maliyetlerin Tümünün Temel Alınıp Alınmamasına Göre Maliyet Yöntemleri

Her farklı amaç için farklı bir maliyet bilgisine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle birden çok maliyet hesaplama yöntemi geliştirilmiştir.

Tam Maliyet Yöntemi

Tam maliyet yöntemini üretim işletmelerinin üretim sürecinde karşılaşmış olduğu, sabit veya değişken gider ayrımı gözetilmeksizin içinde bulunulan dönemde katlanılan tüm üretim giderlerini, o dönemde üretilen mamullerin maliyetine yüklenmesini esas alan yöntem olarak tanımlamak olanaklıdır. Diğer bir deyişle, ortaya çıkan direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim giderlerinin tamamının üretim maliyetine yüklendiği maliyet yöntemi (sistemi) olarak ifade edilir.

Bu yöntem diğer yöntemlere göre basittir. Bu yöntemde üretimle ilişkili maliyetler, hiçbir ayrıma tabi tutulmaksızın o dönemin üretim maliyetine yüklenir. Ancak işletmenin üretim hacminde, dönemsel ya da mevsimsel dalgalanmaların olması durumunda, tam maliyet yöntemini kullanan işletmelerde birim maliyetlerde ciddi dalgalanmalar ortaya çıkabilmektedir.

Türk Vergi Mevzuatı’na göre işletmeler maliyetlerini tam maliyet yöntemine göre hesaplamak zorundadır.

Normal Maliyet Yöntemi

Normal maliyet yöntemi, üretim işletmelerinin üretim sürecinde, katlanmış olduğu değişken üretim giderlerinin tamamını, sabit üretim giderlerinin ise sadece kullanılan kapasiteye karşılık gelen kısmının, o dönemde üretilen mamul ya da hizmetlerin maliyetine yükleyen yöntem olarak tanımlanabilir. Ortaya çıkan direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve değişken genel üretim giderlerinin tamamı ile kullanılan kapasiteye karşılık gelen sabit genel üretim giderlerinin üretim maliyetine yüklendiği maliyet sistemidir.

Normal maliyet yönteminde, kullanılan kapasiteye karşılık gelen sabit üretim giderleri aşağıdaki gibi hesaplanır.

• Öncelikle işletmenin o dönem içinde katlanmış olduğu sabit genel üretim giderleri tespit edilir.
• İşletmenin üretim kapasitesi dikkate alınarak sabit genel üretim gideri yükleme oranı belirlenir
• Olumlu veya olumsuz kapasite farkları hesaplanır.

Normal maliyet yöntemi, işletmenin dönem içinde katlanmış olduğu tüm değişken üretim giderleri ile kapasiteye karşılık gelen sabit üretim giderlerinin üretilen yarı mamul veya mamullere yüklenmesi gerektiğini kabul etmektedir. Normal maliyet yönteminin uygulanması, üretim hacminde meydana gelebilecek değişmeler sonucunda ortaya çıkabilecek birim üretim maliyetlerindeki dalgalanmaları önlemektedir.

Kısmi Maliyet Yöntemi

Kısmi maliyet yöntemi, değişken maliyet yöntemi ve direkt maliyet yöntemi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Değişken maliyet yöntemini, üretim işletmelerinin üretim sürecinde ortaya çıkan maliyetlerden sadece değişken maliyetleri o dönemde üretilen mamul ya da hizmetlerin maliyetine yükleyen yöntem olarak tanımlamak olanaklıdır. Bu yöntem, ortaya çıkan direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ile sadece değişken genel üretim giderlerinin üretim maliyetine yüklendiği maliyet yöntemidir.

Değişken maliyet yönteminde sabit genel üretim giderleri üretim maliyetlerine aktarılmamaktadır.

Direkt (asal) maliyet yöntemi; Direkt maliyet ya da asal maliyet olarak da ifade edilen bu yöntemde, üretim sürecinde ortaya çıkan giderlerden sadece direkt nitelikte olan giderler, o dönemde üretilen mamul ya da hizmetlerin maliyetine yüklenmektedir. Yöntemde, mamul ya da hizmet üretimi ile ilgili olarak ortaya çıkan giderlerden sadece direkt ilk madde ve malzeme ile direkt işçilik giderleri üretim maliyetine yüklenmektedir. Direkt maliyet yönteminde genel üretim giderlerinin tamamı, sabit – değişken ayrımı yapılmaksızın, dönem gideri olarak kaydedilmektedir.

İleri Değişken Maliyet Yöntemi

İleri değişken maliyet yöntemi; İleri değişken maliyetleme yöntemi ya da direkt ilk madde ve malzemeye dayalı maliyet yöntemi olarak da ifade edilen bu yöntem, mamul ya da hizmetlerin üretim sürecinde, sadece direkt ilk madde ve malzeme maliyetlerini o dönemin üretim maliyetine yükleyen yöntem olarak tanımlanmaktadır. İleri değişken maliyetleme yönteminde sadece direkt ilk madde ve malzeme giderleri üretim maliyetine dahil edilmekte, diğer giderlerin tamamı dönem gideri olarak kaydedilmektedir.

Direkt (Asal) Maliyet Yöntemi

Direkt maliyet ya da asal maliyet olarak da ifade edilen bu yöntemde, üretim sürecinde ortaya çıkan giderlerden sadece direkt nitelikte olan giderler, o dönemde üretilen mamul ya da hizmetlerin maliyetine yüklenmektedir. Yöntemde, mamul ya da hizmet üretimi ile ilgili olarak ortaya çıkan giderlerden sadece direkt ilk madde ve malzeme ile direkt işçilik giderleri üretim maliyetine yüklenmektedir.

İleri Değişken Maliyet Yöntemi

İleri değişken maliyetleme yöntemi ya da direkt ilk madde ve malzemeye dayalı maliyet yöntemi olarak da ifade edilen bu yöntem, mamul ya da hizmetlerin üretim sürecinde, sadece direkt ilk madde ve malzeme maliyetlerini o dönemin üretim maliyetine yükleyen yöntem olarak tanımlanmaktadır. Yöntemde, mamul ya da hizmetlerin üretimi sırasında ortaya çıkan direkt ilk madde ve malzeme maliyetleri, üretim maliyetine yüklenen tek unsurdur.

Kullanılan Maliyetlerin Fiili (Gerçekleşmiş) Olup Olmamasına Göre Maliyet Yöntemleri

Üretim işletmelerinde maliyetler gerçekleşmiş olup olmamalarına göre; fiili, standart ve tahmini maliyetler olmak üzere üç grupta incelenmektedir.

Fiili (Gerçekleşmiş) Maliyet Yöntemi

Fiili maliyetler, üretim işletmelerinin katlandığı ya da gerçekleştirmiş olduğu maliyetlerdir. Fiili maliyet yöntemini uygulayan üretim işletmelerinde maliyetler fiili tutarlar esas alınarak hesaplanmaktadır. Bu yöntemde, fiili maliyetler, mamul ve hizmet üretiminin gerçekleşmesiyle ortaya çıkan giderler üzerinden hesaplanan maliyetlerdir. Bu yöntemi uygulayan bir işletme, mamul maliyetini ancak tüm giderler gerçekleştikten sonra hesaplayabilir. Türk Vergi Mevzuatı’na göre işletmeler maliyetlerini fiili maliyet şeklinde izlemek zorunda olmaları nedeniyle uygulamada işletmelerin maliyetlerini bu yöntemle hesapladıkları görülmektedir.

Tahmini Maliyet Yöntemi

Tahmini maliyet, işletmelerin üretim veya hizmet işlemi gerçekleşmeden önce sezgi, tecrübe ve tahminlere dayanarak, belirli bir zaman aralığında ve kapasitede ortaya çıkmasını beklediği maliyetler olarak tanımlanmaktadır. Bu çerçevede tahmini maliyet yönteminde birim veya toplam maliyetlerin hesaplanması üretim veya hizmet işlemi gerçekleşmeden önce yapılmaktadır. Bu yöntem daha çok tarım sektöründe uygulanmakta ve maliyetlerin kontrolü hakkında işletmelere önemli fikirler verebilmektedir.

Standart Maliyet Yöntemi

Standart maliyetler, üretim işletmelerinin çeşitli bilimsel ve teknik çalışmalar/yöntemler sonucunda belirli bir zaman aralığında ve kapasitede ortaya çıkması ya da olması gereken maliyetlerdir. Standart maliyet yönteminde üretim işlemi gerçekleşmeden önce bilimsel ve teknik bir takım deney, etüt ve uygulamalar sonucunda bir birim mamul üretimi için gerekli dolaysız (direkt) ve dolaylı (endirekt) madde ve malzeme, miktar ve tutar cinsinden belirlenir. Aynı şekilde bir birim mamul üretimi için gerekli dolaysız (direkt) ve dolaylı (endirekt) işçilik saat ve tutarı da belirlenir.

Tahmini maliyet yöntemi ile standart maliyet yöntemi arasındaki temel benzerlik her iki yöntemde de esas alınan maliyetlerin üretim sürecinden önce hesaplanmış olmasıdır.

Üretim Eylemlerinin Niteliğine Göre Maliyet Yöntemleri

Üretim işletmelerinde, üretilmesi planlanan mamul ya da hizmetlerin maliyetleri, saptanma şekillerine göre üç şekilde hesaplanmaktadır. Bunlar; sipariş ve safha maliyeti ile karma yöntemlerdir.

Sipariş (Parti) Maliyeti Yöntemi

Parti maliyet yöntemi olarak da ifade edilen sipariş maliyeti yöntemi, birbirinden farklı mamul ya da hizmetlerin üretildiği ve özellikle her bir mamulü ya da hizmeti ayrı bir üretim partisi halinde üretime alıp, üretimini tamamlayan işletmeler tarafından kullanılan bir maliyet yöntemidir.

Safha (Evre) Maliyet Yöntemi

Safha (evre) maliyeti yöntemi, belirli bir dönemde, birbirine benzer ya da tek tip mamul ya da hizmet üreten işletmeler tarafından kullanılan bir maliyet yöntemidir. Bu yöntem ile maliyetlerin hesaplanabilmesi için üretilmesi planlanan ürün çeşidinin benzer karaktere ya da yapıya sahip olan, homojen yapıda olması gerekmektedir.

Karma Maliyet Yöntemi

Karma maliyet yöntemi: Yöntem, sipariş (parti) maliyeti yöntemi ile safha (evre) maliyeti yönteminin bir arada uygulanması ile gerçekleştirilmektedir. Karma maliyet yönteminde direkt ilk madde ve malzeme giderleri üretilen partiler açısından ayrı olarak izlenilir. Yöntem bu yönüyle sipariş maliyet yöntemine benzer. Direkt işçilikler ile genel üretim giderleri ise işlem bazında izlenir. Yöntem bu yönüyle de safha maliyet yöntemine benzemektedir.