Ünite 4: Lojistik Maliyet Kavramı, Maliyet Bilgilerinin Gereksinimi ve Unsurları

Lojistik Maliyet Kavramı ve Önemi

Tedarik Zinciri Yönetim Profesyonelleri Konseyi (The Council of Supply Chain Management ProfessionalsCSCMP) tarafından yapılan tanıma göre lojistik, tedarik zincirinin bir parçasıdır. Söz konusu konseye göre lojistik; müşterilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere ürünlerin üretildiği noktadan, son kullanım veya tüketim noktasına kadar olan tedarik zinciri içindeki malzemelerin, servis hizmetlerinin ve bilgi akışının etkin ve verimli bir şekilde ileri ve geriye doğru olmak üzere hareketinin ve depolanmasının, planlanması, uygulanması ve kontrol edilmesi sırasında ortaya çıkan faaliyetler bütünüdür. Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lojistik kavramı bir süreç içinde ortaya çıkan faaliyetler bütününü açıklamak için kullanılmaktadır. Lojistik faaliyetlerin iyi yönetilmesi sonucunda sağlanacak yararları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

• Maliyet yönetiminde etkinlik artmaktadır,
• Planlamada etkinlik ve stratejik yaklaşım sağlanmaktadır,
• Zaman yönetimi önem kazanmaktadır,
• Gelişen zamanın değişen koşullarına göre, uygun çözüm yolları ve seçenekler üretilerek tepki verilebilmektedir,
• Teknolojik yatırımlar ve alt yapı hızlı gelişim göstermektedir.

Buraya kadar yapılan açıklamalar sonucunda lojistiğin tedarik süreci ile başlayan, ihale yapma, sipariş verme, satın alma, taşıma, teslim alma, depolama, sigortalama, raf bakımı yapma, üretime veya mağazaya sevk, yükleme, boşaltma, paketleme, sipariş alma, dağıtma, satış sonrası hizmetler ve herhangi bir nedenle müşteriye teslim edilen malın geri alınması sürecinde yaşanan tüm faaliyetleri kapsamaktadır. Lojistik faaliyetlerin işletmeler açısından hayati bir öneme sahip olmasının yanında, ticari hayatta her faaliyetin bir maliyeti vardır. Lojistik faaliyetlerin her birinin ayrı ayrı olmak üzere işletmeye bir maliyeti vardır ki bu maliyetler bütününe lojistik maliyetler denilmektedir. Söz konusu lojistik faaliyetler esas alınarak temel lojistik maliyet unsurlarını şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Taşıma maliyeti,
• Depolama maliyeti,
• Elleçleme maliyeti,
• Sipariş işleme ve bilgi yönetimi maliyeti,
• Stok yönetimi maliyeti,
• Diğer lojistik maliyetler.

Toplam lojistik maliyetler içinde en yüksek maliyet taşıma faaliyetlerine ilişkin maliyetlerdir. Bu durum, taşıma faaliyetlerini lojistik faaliyetler içinde önemli kılmaktadır. Çünkü taşıma faaliyetleri, hem toplam lojistik maliyetleri doğrudan etkilemekte, hem de hız, kalite ve maliyetten oluşan lojistik üçgeninde yer alan hız faktörünü doğrudan etkilemektedir.

Belirtilen lojistik maliyet unsurları incelendiğinde, bu maliyetlerin bir kısmının belirgin (açık) lojistik maliyetler, bir kısmının ise belirgin olmayan (gizli) lojistik maliyetler oldukları görülür. Belirgin lojistik maliyetler tedarik, taşıma, dağıtım, sipariş, iletişim, paketleme, stok ve ambalaj maliyetleridir. Belirgin olmayan lojistik maliyetler ise stok bulundurma, faiz (vade farkı), fırsat maliyetleri ve hasar maliyetleri ile yetersiz lojistik hizmetlerden kaynaklanan ekstra lojistik hizmetlerin maliyetleridir.

İşletmelerin lojistik maliyetlerinin ayrıntılı bir şekilde bilinmesi direkt maliyetlerin belirlenmesi, mamul miktar ilişkisinin daha iyi anlaşılması, maliyetleri azaltma olanakları ve yeni teknoloji yatırım kararlarının verilmesinde işletmeye önemli ölçüde yarar sağlar.

Günümüzde işletmelerin çoğu lojistik maliyetlerini ayrı bir maliyet kalemi olarak hesaplamamaktadır. Bu işletmeler, bu maliyetleri geçmiş deneyime, tecrübeye veya sezgiye dayalı olarak ortalama bir tutar şeklinde belirlemekte ve karar süreçlerinde kullanmaktadır.

Lojistik maliyetlerinin toplam üretim maliyeti içindeki payının tüm işletmeler için aynı olması beklenmez. Bu oran sektörlere göre farklılık gösterse de ürün satış bedelinin ortalama %8-13’ü arasında olduğu ifade edilmektedir.

Lojistik Maliyet Bilgisine Duyulan Gereksinim

Günümüz küresel rekabet ortamında işletmeler veya markalardan ziyade tedarik zincirleri birbirleri ile rekabet etmektedirler. Günümüzde, işletmeler ne kadar güçlü, hızlı, etkili ve verimli çalışan bir tedarik zinciri içinde bulunuyorlarsa o derece varlıklarını sürdürme kabiliyetine sahiptirler. Tedarik zincir yönetiminin başarıya ulaşmasında en önemli unsur lojistik faaliyetlerin en uygun (optimum) maliyetle hızlı, verimli ve etkili bir şekilde yerine getirilmesidir.

Lojistik faaliyetlerin tamamı işletmeler tarafından yerine getirilebileceği gibi, bir kısmı işletme tarafından, diğer bir kısmı dış kaynak kullanarak başka işletmelerden sağlanabilir. İşte bu noktada maliyet bilgisine gereksinim duyulur. Acaba hangi lojistik faaliyetler işletme tarafından gerçekleştirilecek, hangi faaliyetler dış kaynak kullanılarak gerçekleştirilecektir? Bunun için lojistik faaliyetlerin analiz edilerek bu faaliyetlere ilişkin maliyetlerin tanımlanıp ayrı ayrı hesaplanması, lojistik faaliyetlere ilişkin maliyet analizlerinin yapılması gerekmektedir.

Lojistik Maliyet Unsurları

Lojistik maliyetleri, direkt (doğrudan/dolaysız) ve endirekt (dolaylı) lojistik maliyet unsurları ile değişken ve sabit lojistik maliyet unsurları şeklinde iki ana gruba ayırmak mümkündür. Lojistik sürece ilişkin olarak herhangi bir maliyetleme işleminde (ürün birimi, ürün türü, sipariş, maliyet yerleri, tüketici) direkt olarak hesaba katılan maliyetler direkt lojistik maliyetlerdir. Bir tedarik işleminde ya da maliyetleme işleminde direkt olarak eklenemeyen, aksine birçok işlem için ortaklaşa ortaya çıkan lojistik maliyetler ise endirekt lojistik maliyetler olarak ifade edilmektedir.

Değişken lojistik maliyetler, maliyet etkileme büyüklükleri ile doğru orantılı olan, faaliyet ya da hacme bağımlı olarak faaliyetler arttıkça artan, azaldıkça azalan maliyetlerdir. Maliyet değişim ölçüsüne göre değişken lojistik maliyetler aşağıdaki gibi bir ayrıma tabi tutulmaktadır:

• Doğrusal artan değişken lojistik maliyetler (komisyoncu ücretleri gibi),
• Kademeli/Artan oranlı-ani artarak yükselen lojistik maliyetler (işletme içi taşıma sisteminin enerji maliyetleri gibi),
• Azalan lojistik maliyetler (lojistik hizmeti sunucuların aşırı kullanım maliyetleri gibi),
• Faaliyetler arttıkça azalan lojistik maliyetler (canlı hayvanlar için hava navlunu/ hava yolu ile taşımada dağıtım deposu ısıtma maliyetleri gibi).

Sabit lojistik maliyetler ise maliyet etkileme büyüklüklerinden bağımsız olarak ortaya çıkan (sözleşme süreleri ve feshi ihbar süreleri gibi) maliyetlerdir. Sabit lojistik maliyetlere hazırlık ya da kapasite maliyetleri de denilebilir. Sabit lojistik maliyetler mutlak sabit lojistik maliyetler ve basamaklı sabit lojistik maliyetler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır:

• Mutlak sabit lojistik maliyetler; lojistik faaliyetler artsa dahi mutlak olarak sabit kalan (depo binasının sigorta ve amortismanı gibi) maliyetlerdir.
• Basamaklı sabit lojistik maliyetler; belirli bir hacim-faaliyet aralığında sabit kalan, diğer yandan aralık sınırının sıçrama göstermesi veya aniden değişmesi sonucu faaliyet değişimi ölçüsünden bağımsız olarak azalan (ek depo binası kira maliyeti gibi) maliyetlerdir.

Lojistik fonksiyonları esas almak üzere bu maliyetler şu şekilde formüle edilebilir:

Toplam Lojistik Maliyet = [Taşıma maliyetleri + Depolama maliyetleri + Sipariş ve bilgi süreci maliyetleri + Her parti mala ilişkin maliyetler + Stok bulundurma maliyetleri].

Lojistik faaliyetler ve bu faaliyetlerden doğan maliyetler birbiriyle sıkı etkileşim içinde olup, bu faaliyetlerin düzeyi müşteri hizmet kalitesinin belirleyicisi olmaktadır.

Depolama Maliyetleri

Depolama maliyetleri, depolama faaliyetlerinin yerine getirilmesi için gerekli kira, işçilik, amortisman, ısıtma, soğutma, havalandırma ve enerji gibi sabit - değişken maliyet niteliğindeki maliyet unsurlarından oluşur. Depolama maliyetlerini belirleyen en önemli faktör; işletmenin tedarik ve satış politikasıdır.

İşletme tam zamanında üretim (Just In Time-JIT) politikasını benimsemiş ise depolama maliyetleri toplam maliyetler içinde daha az yer tutacaktır. Herhangi bir nedenle, işletmenin tam zamanında üretim politikasını benimsememesi durumunda ise işletme önemli oranda depolama maliyetlerine katlanmak zorunda kalacaktır. Depolama maliyetlerine etki eden bir diğer önemli faktör ise sipariş verme ve sipariş işleme sürecidir. Bu işlemlerin uzun sürmesi depolama maliyetlerinin artmasına yol açar. Diğer lojistik faaliyetlerin etkin yönetimi ile de depolama maliyetlerinin en aza indirilmesi mümkündür.

Stok Bulundurma Maliyetleri

İşletmede üretime gönderilecek hammadde ve malzeme ile üretim sürecindeki yarı mamul ve bitmiş mamullerin tamamı stok olarak ifade edilmektedir.

Stok bulundurma kararı lojistik açıdan önemli ve riskli bir karardır. İşletmede yeterli hammadde stokunun bulundurulmaması üretimin aksamasına yol açabilir.

İşletmeler bulundurmaları gereken en uygun stok miktarını belirlerken birçok faktörü bir arada değerlendirmek zorundadır. Günümüzde işletmelerin hammadde ve malzeme ihtiyacını belirlemede Malzeme İhtiyaç Planlaması (Materials Requirement Planning: MRP) sistemi kullanılmaktadır. Özellikle üretim işletmelerinde MRP sisteminin stok yatırımlarını minimize etmesi ve verimliliği artırması nedeniyle yararı bulunmaktadır. MRP sisteminin etkin çalışabilmesinin önemli koşullarından biri uygun sipariş büyüklüğünün belirlenmesinde kullanılacak yöntemdir.

Stok bulundurma maliyeti elde bulundurulan stok seviyesi ile ilgilidir. Bu maliyetler genelde birden çok maliyet bileşeninden oluşmakla birlikte lojistik maliyetler içinde en yüksek paya sahip maliyetler olarak değerlendirilir. Stok miktarına göre değişen stok bulundurma maliyetlerini aşağıdaki ana başlıklar altında sınıflandırarak açıklamak mümkündür:

• Sermaye Maliyeti
• Stok Hizmet Maliyeti
• Depolama Alanı Maliyeti
• Stok Riski Maliyetleri
• Stok Aktarma Maliyeti

Sermaye Maliyeti: İşletme, stoklara bağladığı sermayesini başka alanlarda kullanma fırsatını kaybetmektedir. Bu anlamda stoklara bağlanan sermayenin maliyeti, aynı sermayeyi başka yatırım alanlarında kullanmaları halinde elde edecekleri getiri oranına eşittir.

Stok Hizmet Maliyeti: Stok hizmet maliyetleri stokların elde bulundurulması nedeni ile katlanılan maliyetleri kapsamaktadır. Bu tür maliyete örnek olan sigorta maliyetleri, stok seviyesinden çok stok değerine bağlı olup malın risk derecesi ile doğrudan ilgilidir.

Depolama Alanı Maliyeti: Depolama alanı maliyeti stok yerlerinin yeniden düzenlenmesi, stokların sevk edilmesi, ısıtma ve kira gibi maliyetleri kapsamaktadır.

Stok Riski Maliyetleri: Bu maliyetler işletmeden işletmeye farklılık göstermekle birlikte malların modasının geçmesi, bozulması veya hasar görmesi veya eskimesi nedeni ile katlanılan maliyetleri ifade eder.

Stok Aktarma Maliyeti: Bazı durumlarda stoklar, demode olma ihtimaline karşılık, bir mağazadan diğer bir mağazaya aktarılabilir.

Stok başarım (performans) ölçümünde stok tutma süresi önemli bir göstergedir. Bu süre, stokların işletmede bir sonraki aşamaya geçmek için ne kadar süreyle stokta kaldığını göstermektedir.

Stok Devir Hızı (SDH) = Satışların Maliyeti / Ortalama Stok

Gereğinden uzun bir süre elde tutulan stokların görülen ve görülmeyen bir takım maliyetleri vardır. İşletmeler bu maliyetleri göz önünde bulundurarak kendilerine en uygun olan stok miktarını ve stok tutma süresini belirlemelidir

Taşıma Maliyetleri

Tedarik zincirinin içinde lojistiğin, lojistiğin içinde ise taşımanın ne kadar büyük bir öneme sahip olduğu düşünüldüğünde, malzeme taşımasında yapılacak iyileştirmelerin tedarik zincirinin karlılığına olan pozitif etkisi ciddi bir öneme sahiptir. İşte bu noktada her tedarikçinin kendi başına taşıma planlaması yapması yerine operasyonların planlı bir şekilde birleştirilerek tedarik zincirinin ortak bir süreci şeklinde düşünülmesi gerekmektedir. Taşıma maliyetleri, taşıma faaliyetleri sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bu maliyetler vergi, harç, yakıt, işçilik, bakım ve onarım ile sigorta maliyetlerini kapsamaktadır. Taşıma maliyetlerini taşınan ürünün ağırlığı, hacmi, tehlikeli ürün olup olmaması, taşıma mesafesi gibi değişkenler belirlemektedir. Hammadde ve malzemeler, mamullere oranla daha az değere sahip olmalarına rağmen, hacim, ağırlık ve çeşitliliklerinden dolayı toplam lojistik maliyetleri içinde önemli yer tutabilir. Bunun yanında ileri teknoloji ürünü değerli mamullerin taşıma maliyetleri, toplam lojistik maliyetler içinde küçük bir paya sahip olabilir. Taşıma maliyetleri toplam olarak ifade edilebileceği gibi alışlara ilişkin taşıma maliyeti, sevkiyata ilişkin taşıma maliyeti veya her bir müşteriye ilişkin taşıma maliyetleri şeklinde de bir ayrıma tabi tutulabilir.

Lojistik faaliyetler üzerine yapılan araştırmalar, işletmelerdeki taşıma maliyetlerinin satışların %30’una kadar ulaşabildiğini göstermektedir. Teslimat bölümü ile taşıma fonksiyonu birbiri ile çok yakın ilişki içinde olup bu bölümlerin temel amacı; taşıma maliyetlerini düşürmektir.

Dağıtım faaliyetlerinin etkin yönetimi ile taşıma maliyetlerini düşürmek mümkündür. Bu doğrultuda dağıtım maliyetlerinin etkin yönetimi amacıyla tam sayılı doğrusal programlama, bulanık mantık, Radyo Frekansı ile Tanımlama ve Küresel Konumlama Sistemi gibi farklı yöntemler geliştirilmiştir.

Sipariş Süreci ve Bilgi Sistemi Maliyetleri

Sipariş maliyetleri, siparişin alınması, siparişe ilişkin bilgilerin ilgili yerlere verilmesi, sipariş süreci ve diğer ilgili işlemlere ilişkin maliyetlerden oluşur. Sipariş sürecine ilişkin kurulmuş bilgi sistemine ilişkin maliyetler de sipariş maliyetleri içinde yer almaktadır. İşletmeler zamana dayalı rekabet ortamında rekabet avantajı sağlamak ve lojistik faaliyetleri desteklemek amacıyla, bilgisayarlara, bu bilgisayarlarda kullanılacak yazılım programlarına, web sitelerine ve bilgi sistemi ile ilgili diğer araçlara önemli yatırımlarda bulunur. Bu anlamda bilgi sistemi maliyetleri de lojistik maliyetler içinde önemli bir yer tutmaktadır. Çünkü günümüzde birçok faaliyet bilgi teknolojilerine bağlı olarak yapılmaktadır. Bilgi sistemi maliyetleri sipariş alımından bilgi yönetimine kadar çok geniş bir alanı kapsamaktadır. Dolayısıyla, bu süreçte ortaya çıkan maliyetler bilgi sistemi maliyetleri olarak ifade edilmektedir. Bu maliyetlere örnek olarak GPS kullanımı, ağ (web) sayfaları kullanımı ve kurumsal kaynak planlaması (ERP) sisteminin kurulması için katlanılan maliyetler örnek olarak gösterilebilir.

Parti Birim Miktar Maliyetleri

Parti birim miktar maliyeti satın alınan veya üretilen mamul partileri ile ilgili maliyetler olup, bu maliyetler lojistik sistemdeki herhangi bir değişiklik olması durumunda doğrudan değişebilir. Mamul parti maliyetleri, genellikle mamul hazırlama maliyetleriyle kapasite maliyetlerinden oluşmaktadır. Bu maliyetlere, malzeme elleçleme maliyetleri de dahildir.

Müşteri Hizmet Düzeyi ve Lojistik Maliyet İlişkisi

Daha önce belirtildiği gibi, müşteri hizmet seviyesi ile lojistik maliyet arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Müşteri hizmet seviyesi arttıkça, lojistik maliyetler de artmaktadır. Çünkü müşteri hizmet seviyesi lojistiğin bir çıktısı olarak ifade edilebilir. Burada önemli olan maksimum müşteri hizmet seviyesine optimum maliyetle ulaşabilmektir.

Müşteri ilişkilerinde internet ve internet araçlarının kullanılması durumunda işletmelerin daha az maliyetle daha yüksek müşteri hizmet düzeyine ulaşmaları mümkündür. Çünkü internet; müşteri ilişkileri ve hizmetleri bölümleri ile daha etkin bir şekilde bağlantı kurulmasını, müşteri şikâyet ve isteklerinin daha iyi bir şekilde incelenebilmesi için işletme ile müşterileri arasında yirmi dört saat iletişim imkânı sağlamaktadır. Bu durum işletme ile müşterileri arasında iki yönlü bilgi akışı sağlamaktadır. Bu şekilde güçlü bir müşteri ve hizmet bağlılığı sağlanmasında internetin önemli bir katkısı bulunmaktadır. Sonuç olarak internetin, işletmelerin sipariş verme, satın alma, stoklarının kontrolü, lojistik, müşteri hizmetleri ve ilişkileri üzerinde önemli etkileri olmakta ve işletmelere önemli avantajlar sunmaktadır.

Lojistikle ilgili olarak bir diğer önemli maliyet kalemi ise tersine lojistik faaliyetlere ilişkin maliyetlerdir. Tersine lojistik faaliyetler; kısaca herhangi bir nedenle iade olan malların yönetimine ilişkin olarak katlanılan maliyetler şeklinde tanımlanabilir.