Ünite1: Maliyet ve İlişkili Kavramlar, Maliyet Hesaplamanın Amaç ve Yararları

Maliyet ve Maliyetle İlişkili Kavramlar

Maliyet, belli bir hedefe ulaşmak için katlanılan fedakârlıkların parasal ifadesidir. Lojistik işletmelerde lojistik hizmet sunumu karşılığında katlanılan fedakârlıkların parasal karşılığı da lojistik hizmet üretim maliyeti olarak ifade edilmektedir. Tanımda geçen fedakârlıklar; nakit ödemesi olabileceği gibi, edinilen varlık veya sağlanan hizmet karşılığında bir varlığın karşı tarafa verilmesi, bir yükümlülük altına girilmesi (borçlanma), bir alacaktan vazgeçilmesi veya bir hizmetin sunulması şeklinde de olabilir. Her ne şekilde olursa olsun katlanılan fedakârlığın parasal tutar karşılığının hem ortaya çıkış yerleri, hem de ortaya çıkış şekline göre belirlenmesi gerekir. İşletmelerin amaçlarına ulaşmak için yapmış oldukları harcama ve tüketimler muhasebe literatüründe (yazınında) “gider”,

Harcama Kavramı

İşletmeler tarafından değişik nedenlerle para ve benzeri araçlarla yapılan ödemeler, harcama olarak nitelendirilebileceği gibi bir varlığın edinilmesi, bir fayda ya da hizmet sağlanması ya da bir edim (yapılmış, gerçekleşmiş iş) karşılığı olmadan ortaya çıkan bir yükümlülük nedeniyle yapılan ödeme ve borçlanmalar olarak da tanımlanabilir.

Gider Kavramı

Gider, “işletmenin amaçlarını gerçekleştirmesi doğrultusunda yapılan harcama ve tüketimleri” ifade etmektedir. Bir başka ifadeyle gider , “işletmenin varlığını ve faaliyetlerini sürdürebilmesi ve bir gelir elde edebilmesi için belli bir dönemde işletmenin kullandığı ve tükettiği varlık ve hizmetlerin parasal tutarı” olarak tanımlanmaktadır. İşletmelerde kullanılan varlık ve hizmetler (ilk madde ve malzeme, işçilik ve genel üretim gideri gibi) doğrudan mal ve hizmet (lojistik gibi) üretimi ile ilgili olabileceği gibi, genel yönetim giderleri gibi üretimle doğrudan ilgili olmayabilir. Bu tür giderler varlık ve hizmet (lojistik gibi) üretilsin ya da üretilmesin, üretimden bağımsız olarak ortaya çıkmakta ve o dönemin gideri olarak değerlendirilmektedir. Üretimle ilgili olan harcama ve tüketimlerin, dönemin gideri olarak değerlendirilebilmesi için mal veya hizmetin satılmış olması gerekir. Bu durum lojistik açısından ele alındığında ise lojistik faaliyetlerin yerine getirilmiş olması gerekmektedir.

Zarar Kavramı

Zarar kavramı gelir yaklaşımı esasında gelir ile gider arasındaki olumsuz fark olarak, bilanço esası yaklaşımında ise dönem sonundaki öz sermayenin dönem başındaki öz sermaye ile karşılaştırılması suretiyle dönem sonunda meydana gelen azalış olarak tanımlanmaktadır. İşletme amacı dışında veya kabul edilebilir aralıkların dışında yararı tükenmiş maliyet, gider olarak değil zarar olarak tanımlanır. Bu ifadeden hareketle zarar , işletme faaliyetleri sırasında yapılan ve gerekli olmayan ya da gereğinden fazla olarak yapılan tüketimlerdir. Lojistik sektörü ile ilgili bir örnek verilecek olursa; satın alınan yakıtın mal dağıtımı veya taşınması sırasında tüketilmesi (lojistik amaç doğrultusunda kullanılması) durumunda, yakıt için katlanılan maliyetler gidere dönüşmekte, yakıtın personel veya işletme sahibinin özel amaçları doğrultusunda kullanılması, dökülmesi, buharlaşması veya çalınması durumunda ise yakıt için katlanılan maliyetler gidere değil, zarara dönüşmüş olmaktadır.

Maliyet Kavramı

En geniş anlamı ile maliyet , “belli bir amaca ulaşmak için katlanılan fedakârlıkların ya da vazgeçilen yararların para ile ölçülen toplamları” şeklinde tanımlanabilir. Maliyet kavramını üretilen mamul ve hizmetler için yapılan fedakârlıkların (varlık, hizmet ve diğer fayda tüketimlerinin) parasal ifadesi olarak da tanımlamak olanaklıdır

Muhasebe Maliyeti

Muhasebe maliyeti; belli bir amaca ulaşmak için katlanılan fedakârlıkların belli bir para birimi üzerinden ifade edilmesidir. Burada amaç olarak belirtilen şey, mal veya hizmet edinimidir. Lojistik açısından ise lojistik hizmetin yapılması veya dışarıdan sağlanması için katlanılan fedakârlıklardır. Mal ve hizmet (lojistik gibi) edinimleri farklı şekillerde gerçekleşebilmektedir. Edinim satın alma yolu ile olabileceği gibi, üretim veya inşa yoluyla da olabilir. Satın alma yolu ile edinimde maliyet; alış bedeli ile alış giderlerinden oluşur. Lojistik faaliyetlerde bu maliyet lojistik faaliyetler karşılığında katlanılan bedeldir. Üretim veya inşa yolu ile edinimde ise maliyet; doğrudan-dolaysız (direkt) ve dolaylı (endirekt) ilk madde malzeme ile doğrudan-dolaysız (direkt) ve dolaylı (endirekt) işçiliklerden oluşur.

Muhasebe maliyetleri, genelde nihai mamul veya hizmet (lojistik vb.) maliyetini oluşturan maliyetlerdir. İşletme yöneticileri bu maliyetlerden hareket ederek faaliyetleri değerlendirebilir. Bu açıdan maliyetler aşağıdaki gibi bir sınıflandırmaya tabi tutulabilir:

• Toplam Maliyet,
• Birim Maliyet,
• Ortalama Maliyet,
• Marjinal Maliyet.

Toplam Maliyet : Bir dönem içinde üretilen tüm mamul ve hizmetler (lojistik gibi) için katlanılan dolaysız (direkt) ve dolaylı (endirekt) maliyetlerin bütünü toplam maliyet olarak ifade edilmektedir.

Birim Maliyet: Üretilen veya üretilecek her bir mamul veya hizmet (lojistik gibi) birimi için katlanılan veya katlanılacak fedakârlıkların para ile ifade edilen tutarlarının birim maliyeti olarak ifade edilir.

Ortalama Maliyet: Bir mamul veya hizmet (lojistik gibi) grubunun toplam maliyetinin elde edilen mamul ya da hizmet sayısına bölünmesi ile elde edilen maliyete ortalama maliyet denir.

Marjinal Maliyet: Üretimdeki bir birim artışın bir birim maliyette neden olduğu artış marjinal maliyet olarak ifade edilmektedir.

Maliyet etkinliği açısından lojistik faaliyetlere ilişkin muhasebe maliyetlerinin toplam maliyet, ortalama maliyet, birim maliyet ve marjinal maliyet olarak bilinmesi ve izlenmesi gerekmektedir.

Fırsat Maliyeti

“Vazgeçme maliyeti” ya da “alternatif maliyet” olarak da adlandırılan fırsat maliyeti “belli bir amaca ulaşmak için vazgeçilen net kazanç tutarı” olarak tanımlanmaktadır. Lojistik açıdan bir örnek verilecek olursa; herhangi bir işletmenin elindeki atıl bir deponun kiraya verilmeyip boş tutulmasının fırsat maliyeti, o deponun kiralanması durumunda elde edilebilecek kira bedelidir.

Ek Maliyet

Faaliyet hacminde meydana gelen bir değişmenin yol açtığı maliyetler ek maliyetler olarak ifade edilmektedir. İşletmenin faaliyet hacmini yeni sabit varlıklara yatırım yaparak artırması durumunda ise ek maliyetler, değişken maliyetler ile yeni sabit varlık yatırımlarından oluşacaktır.

Batmış (Batık) Maliyet

Bir karar işlemi sırasında, alınacak karardan etkilenmeyen, karar sürecinde göz önünde bulundurulmayan maliyetler batmış maliyet olarak tanımlanmaktadır. Örneğin üretilen mamullerin taşınması işinin bir lojistik işletmesine verilip, verilmemesi kararında işletmenin aktiflerinde yer alan araçların net değerleri (satın alma maliyeti-birikmiş amortismanlar) batmış maliyet olarak değerlendirilir.

Giderlerin Sınıflandırılması

Giderleri farklı bakış açılarına göre sınıflandırmak olanaklıdır. Bu anlamda giderleri çeşitlerine, işletme fonksiyonlarına, çıktılara (mamul ve hizmetler) yüklenmesine, faaliyet hacmiyle olan ilişkilerine, kontrol edilebilirlik özelliklerine, fiili olup olmamalarına göre değişik açılardan sınıflandırmak suretiyle incelemek olanaklıdır.

Giderlerin Çeşitlerine Göre Sınıflandırılması

Bu tür sınıflamada mamul ve hizmet (lojistik gibi) üretiminde kullanılan girdiler esas alınır. Bu maliyetler, tedarikten başlayıp satış sonrası hizmetlere kadar geçen ticari süreçte ortaya çıkabilirler. Bu süreçte ortaya çıkan maliyetleri türlerine göre sınıflandırmak, hangi tür faaliyetle ilgili olarak ne kadar maliyete katlanıldığı bilgisini vermesi açısından önemlidir. Tekdüzen Hesap Planı’nda giderler çeşitlerine göre aşağıdaki başlıklar halinde sayılmıştır:

• İlk Madde ve Malzeme Giderleri
• İşçi Ücret ve Giderleri
• Memur Ücret ve Giderleri
• Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler
• Çeşitli Giderler
• Vergi, Resim ve Harçlar
• Amortismanlar ve Tükenme Payları
• Finansman Giderleri

İlk Madde ve Malzeme Giderleri: İlk madde ve malzeme, üretilen mamulün bünyesine giren madde ve malzemeleri açıklamak için kullanılır. İlk madde ve malzeme giderleri alış bedeli ve alış giderlerinden oluşur. İlk madde ve malzemenin satıcıdan alınıp işletmeye getirilmesine kadar geçen sürede ilk madde ve malzeme için katlanılan tüm giderler, ilk madde ve malzemenin satın alma maliyetini oluşturur.

İşçi Ücret ve Giderleri: İşletmeler tarafından üretilen mamul veya sunulan hizmet maliyetini oluşturan unsurlardan biri de işçilik giderleridir. Lojistik işletmede, forklift ve taşıma araçları kullanan işçiler ile depo yönetiminden sorumlu işçilere çalışmaları karşılığında yapılan tüm ödeme ve ödeme vaatleri üretici işçilik maliyetini oluşturur.

Memur Ücret ve Giderleri: Mamul veya lojistik gibi hizmet üretim birimi dışında genel müdürlük, pazarlama, satış, muhasebe veya finans bölümünde çalışanlara, çalışmaları karşılığında yapılan ödeme veya ödeme vaatleri memur ücret ve giderleri olarak ifade edilmektedir

Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hizmetler: İşletmelerin ana faaliyetlerini sürdürebilmeleri için elektrik, su, telefon, doğalgaz gibi dışarıdan sağladıkları tüm girdilerin maliyeti; dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler olarak ifade edilmektedir.

Çeşitli Giderler: Buraya kadar açıklanan ve bundan sonra açıklanacak olan maliyetler dışında kalan tüm giderler, çeşitli giderler olarak tanımlanmaktadır.

Vergi, Resim ve Harçlar: Damga vergisi, motorlu taşıt vergisi ve indirilemeyen katma değer vergisi gibi vergiler bu kapsamda değerlendirilmektedir

Amortismanlar ve Tükenme Payları: Belirlenen amaca (mal ve hizmet üretimi) ulaşmak için işletme faaliyetlerinde kullanılan, makine ve teçhizat, taşıt, bina ve benzeri diğer tüm maddi ve maddi olmayan varlıklar ile özel tükenmeye tabi varlıklar için ayrılan aşınma payı ve tükenme payları bu grupta değerlendirilir.

Finansman Giderleri: Yabancı kaynaklardan sağlanan tutarlarla ilgili olarak ortaya çıkan ve varlıkların maliyetine eklenmemiş faiz, kur farkı ve komisyon ve benzeri giderlerden oluşur.

Giderlerin İşletme Fonksiyonlarına Göre Sınıflandırılması

Giderleri türleri itibariyle gruplamanın yanı sıra ayrıca ortaya çıktıkları yerler itibariyle izlemek olanaklıdır. Bu şekilde bir sınıflama ve izleme bölümlerin etkinlik ve başarımlarının (performanslarının) ölçülmesi, analiz edilmesi ve iyileştirilmesi açısından son derece önemlidir.

Alış Giderleri: Üretimi yapılan mamul için gerekli direkt ve endirekt tüm madde ve malzeme alış bedeliyle, bu madde ve malzemenin işletmeye getirilmesi için katlanılan tüm maliyetler alış maliyetlerini oluşturmaktadır.

Üretim Giderleri (Maliyeti): Bir mamulün üretilmesi veya lojistik gibi hizmetin sunulması sırasında ortaya çıkan maliyetlerdir. Bu maliyet üretim işletmelerinde direkt ilk madde malzeme, direkt işçilik ve genel üretim maliyetlerinin toplamından oluşur.

Araştırma - Geliştirme Giderleri: Bir ürün ya da hizmetin yaratılması veya geliştirilmesi faaliyetlerine bağlı olarak ortaya çıkan giderlerdir.

Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri: Satış ve müşterilerin siparişlerinin yerine getirilmesine ilişkin giderlerdir. Ürün ya da hizmetlerin müşterilerin istediği yerde teslim edilmesine ilişkin giderlerdir.

Genel Yönetim Giderleri: Yukarıda sayılan giderler arasında yer almayan, işletme faaliyetlerini sürdürülmesi için gerekli olan genel nitelikli ve yönetim işlevinin yerine getirilebilmesi için yapılan tüm giderler bu grupta yer alır.

Finansman Giderleri: İşletmenin yabancı kaynak sağlaması durumunda ortaya çıkan faiz, komisyon ve diğer benzeri giderler finansman giderleri olarak ifade edilir.

Çalışmayan Kısım Gider ve Zararları: İşletmelerin üretimle ilgili giderlerinden çalışılmayan döneme ve çalışmayan kısımlara ilişkin giderleri kapsamaktadır.

Önceki Dönem Gider ve Zararları : İçinde bulunulan döneme ait olmayan ancak bu dönemde kayda alınan tüm direkt ve endirekt gider ve zararlar bu başlık altında gösterilir.

Arızi Satış Zararları: İşletmede kullanılan ve edinilmesi sırasında satılma amacı olmayan, örneğin taşıt, demirbaş ve binalar vb. Varlıkların, satışı sırasında satış fiyatları ile kayıtlı değerleri arasındaki olumsuz farklardan oluşur.

Diğer Zararlar: Yukarıda belirtilen gider ve zararlar dışında kalan tüm zararları kapsar.

Giderlerin Mamullere Yüklenmesine Göre Sınıflandırılması

Giderleri mamul veya hizmet üretim maliyetlerine direkt yüklenip yüklenememelerine göre doğrudan (direkt) giderler, dolaylı (endirekt) giderler şeklinde ikiye ayırmak mümkündür.

Dolaysız-Doğrudan (Direkt) Giderler: Mamul ve lojistik gibi hizmet üretiminde kullanılan ve herhangi bir dağıtım anahtarına ihtiyaç duyulmadan mamul veya hizmete yüklenebilen giderler, direkt gider olarak kabul edilir. Bu giderler, belli bir mamul veya hizmet üretim faaliyeti ile doğrudan ilgilidir ve söz konusu üretim faaliyetinin gerçekleştirilememesi durumunda bu giderler ortaya çıkmaz.

Dolaylı (Endirekt) Giderler: Mamul ve lojistik hizmet üretim maliyetlerine direkt olarak yüklenemeyen, ancak dağıtım anahtarları yardımıyla yüklenebilen giderlerdir. Araç-gereç, demirbaş, makine, tesis ve binaların amortisman maliyetleri, depo güvenlik görevlisi, şoförlerden sorumlu şefe ödenen ücretler endirekt giderler kapsamında değerlendirilir.

Giderlerin Faaliyet (İş) Hacmiyle Olan İlişkilerine Göre Sınıflandırılması

Giderler faaliyet hacmi ile ilişkileri açısından sabit, değişken, karma (yarı sabit ve yarı değişken) maliyet olmak üzere üç grupta değerlendirilir. Değişken ve sabit giderlerin iyi tanımlanması yönetim açısından vazgeçilmez bir bilgi kaynağı oluşturur.

Sabit Giderler: Belli bir üretim aralığında, faaliyet hacmine bağlı olarak değişmeyen, faaliyet hacmindeki değişmelerden etkilenmeyen (amortisman, kira, üst yöneticilerin ücretleri vb.) giderler olarak tanımlanan sabit giderler, teknoloji ve yoğun otomasyonun kullanıldığı işletmelerde önemli bir yere sahiptir.

Değişken Giderler: Üretim hacmine bağlı olarak artıp azalan giderlerdir. Bu giderlerin işlem (faaliyet) hacmine paralel, doğrusal olarak artıp azalacağı kabul edilmektedir. Lojistik işletmelerde taşıt araçlarında kullanılan yakıt tutarlarını değişken giderlere örnek olarak göstermek olanaklıdır.

Karma Giderler: Karma giderler yarı değişken giderler ve yarı sabit giderler olmak üzere ikiye ayrılır: Yarı Değişken Giderler hem değişken hem de sabit kısımları olan giderlerdir. Bu gider türünün en çarpıcı örneği sabit ücret ile birlikte prim uygulamasıdır. Yarı Sabit Giderler kapasite içinde belirli faaliyet aralıklarında sabit kalan, ancak bu aralıklar dışına çıkıldığında sıçramalar gösteren giderlerdir.

Giderlerin Kontrol Edilebilirlik Özelliklerine Göre Sınıflandırılması

Giderler, kontrol edilebilirlik özeliklerine göre kontrol edilebilen giderler, kontrol edilemeyen giderler şeklinde bir ayrıma tabi tutulabilir. Kimi işletmeler için kontrol edilebilir nitelikte olan bir gider, kimi işletmeler için kontrol edilemeyen gider niteliğinde olabilir.

Kontrol Edilebilen Giderler: İşletme yöneticileri tarafından alınacak bir kararla önemli bir ekonomik kayba uğramadan artırılıp azaltılabilen giderlerdir. Bu giderlere örnek olarak reklam giderleri verilebilir.

Kontrol Edilemeyen Giderler: İşletme yöneticileri tarafından alınacak bir kararla kısa sürede değiştirilemeyen giderlerdir. Bina, makine ve araçlara ilişkin maliyetlerle, işçilerin ücretleri bu tür giderlere örnek olarak verilebilir.

Giderlerin Gerçekleşme Durumlarına Göre Sınıflandırılması

Giderler, gerçekleşmiş olup olmamalarına göre fiili, standart ve tahmini giderler olmak üzere üçe ayrılabilir:

Fiili Giderler: Bu tür giderler katlanılmış, gerçekte ortaya çıkmış giderler olarak da tanımlanabilir.

Standart Giderler: Belli bir mamul veya hizmet üretim faaliyetinin gerçekleştirilmesi sırasında ortaya çıkması beklenen giderlerdir.

Tahmini Giderler: Belli bir mamul veya hizmet üretim faaliyetinin gerçekleştirilmesi sırasında ortaya çıkması beklenen giderlerdir.

Maliyet Hesaplamanın Amaç Ve Yararları

Karar Almaya Etki Eden Faktörler ve Maliyet Bilgisi İlişkisi

Bir lojistik işletmenin, geleceğe yönelik herhangi bir bağlayıcı sözleşmesi yoksa gelecek yıl ne kadar mal taşıyacağı, depolayacağı ve buna bağlı olarak ne kadar yakıt, araç ve işçilik maliyetlerine katlanacağını tam olarak hesaplamak zor olacaktır. İşletmeler, bu ortamda muhasebe bilgi sisteminden yararlanarak alınacak kararların isabetli olma olasılığını nispeten artırabilirler. Örneğin çağdaş maliyet hesaplama yaklaşımları kısmında açıklanan hedef maliyetleme (fiyatlama) yaklaşımını uygulayarak piyasaya yeni sürülecek ürünlerin satış miktarlarının ve buna bağlı olarak maliyetlerin saptanması sonucunda, bu ürüne ilişkin kârın önceden nispeten daha sağlıklı bir şekilde belirlenmesi mümkün olabilmektedir. Karar alma sürecinde yöneticilerin maliyet ve karlılık analizleri sonucu elde edilecek finansal bilgilerden yararlanmaları alınan kararın isabetliliğini artıracaktır. Bu veri ve bilgiler maliyet muhasebesi birimi tarafından kolay bir şekilde üretilebilir.

Maliyet Muhasebesi ve Karar Süreci

Maliyet muhasebesinin ürettiği bilgiler hem genel ya da finansal muhasebe birimi tarafından, hem de yönetim muhasebesi birimi tarafından kullanılmaktadır. Finansal muhasebe; işletme ile ilgili finansal nitelikteki olayları saptayan, ölçen, kaydeden, sınıflandıran, özetleyen, raporlayan, analiz eden ve yorumlayan bir muhasebe birimidir. Maliyet muhasebesi birimini lojistik işletmeler açısından değerlendirecek olursak; günümüzde maliyet muhasebesi birimi sadece dağıtım hatlarının, depolama, elleçleme, müşteri hizmet faaliyetleri maliyetlerinin belirleme işini yapmamakta, yapmış olduğu maliyet hesaplama işlemleri sonucunda işletmeye değer katan faaliyetler ile değer katmayan faaliyetlerin tespitini yapmakta, değer katan faaliyetlerin iyileştirilmesi, değer katmayan faaliyetlerin elimine edilmesini sağlamaktadır.

Maliyet Hesaplamanın Amaçları

Muhasebe sürecinde üretilen bilgiler kullanılarak maliyet, satış fiyatı işletmenin değeri, yatırımın ve ürünün karlılığı ve yatırımların geri dönüş oranının belirlenmesi mümkündür. İşletmelerin maliyet hesaplama amaçlarını aşağıdaki başlıklar altında toplarsak:

• Birim veya toplam maliyetlerin ihtiyaca uygun bir şekilde belirlenmesi,
• Maliyet kontrolüne yardımcı olmak,
• Planlamaya yardımcı olmak,
• Alınacak kararlara yardımcı olmak.

Birim veya Toplam Maliyetlerin İhtiyaca Uygun Şekilde Belirlenmesi

İşletmelerde maliyet hesaplama işlemi maliyet muhasebesi birimi tarafından gerçekleştirilmektedir. Maliyet muhasebesi biriminin birinci önceliği; birim veya toplam maliyetlerin hesaplanmasıdır. Maliyetlerin ihtiyaca uygun bir şekilde belirlenmesinin işletmeye sağlayacağı faydalar şunlardır;

• Fiyat tespitine yardımcı olma,
• Maliyet analizlerinin yapılmasını sağlama,
• Faaliyet sonuçlarının tespitine yardımcı olma,
• Stokların değerlemesine yardımcı olma,
• Kanıt ve istatistiki bilgi sunma aracı olma,
• Vergi matrahının hesaplanmasına yardımcı olma,
• Riskin düşürülmesine yardımcı olma.

Maliyet Kontrolüne Yardımcı Olmak

Maliyet hesaplamalarının bir başka amacı faaliyet sürecinde ortaya çıkan maliyetlerin kontrol ve yönetimine yardımcı olmaktır. İşletmelerin maliyetlerini standart maliyet ya da tahmini maliyet yöntemine göre belirlemesi durumunda maliyet kontrolü daha kolay ve mümkün olabilmektedir.

Planlamaya Yardımcı Olmak

Maliyet hesaplamanın bir diğer amacı da; planlamaya yardımcı olmaktır. Plan, işletmenin amaçlarına ulaşmasını sağlayacak faaliyetleri ve bu faaliyetleri gerçekleştirecek unsurları ortaya koyması açısından önemlidir. Sağlıklı bir planlamada bulunması gereken en önemli unsur, güvenilir veri ve bilgilerdir.

Alınacak Kararlara Yardımcı Olmak

Maliyetlerin gerçeğe ve ihtiyaca uygun bir şekilde hesaplanmasının bir diğer yararı da işletme ile ilgili olarak alınacak gerek kısa vadeli, gerekse uzun vadeli kararların isabetliliğini artırmasıdır.