Ünite 6: Lojistik Ağ Tasarımı

Giriş

Lojistik sistemler, nakliye hizmetleri ve buna bağlı tesislerden oluşur. Nakliye hizmetleri ise ürünlerin bu tesisler arasında taşınmasıdır. Tedarik zinciri; ham maddelerin son ürüne dönüştürülmesinden nihai tüketiciye ulaştırılmasına kadar geçen hareketlerden oluşan karmaşık lojistik sistemdir.

Tedarik zincirleri genel olarak itme ve çekme sistemler olarak sınıflandırılırlar. Çekme sistemlerde ürünler müşteri sipariş verdiğinde üretilirler. Bu sistemlerin doğasında üretici stok bulundurmaz. İtme sistemlerde ise yapılan tahminlere göre üretim ve dağıtım gerçekleştirilir. Buna bağlı olarak itme sistemlerinde depo ve perakendecilerde uygun miktarda stok bulundurulması gereklidir.

Bir tedarik zincirinde ürün akışı ham madde kaynaklarından nihai tüketiciye doğrudur. Bilgi akışı ise tam tersi yöndedir.

Lojistik Ağ Tasarımının Temelleri

Lojistik sistemler üç ana aktiviteden oluşur. Bunlardan ilki sipariş işleme, ikincisi stok yönetimi ve üçüncüsü nakliyedir.

Stok yönetimi ise lojistik sistemlerin ve operasyonların planlanması açısından anahtar rolündedir. Firmaların stok bulundurmalarının lojistik anlamdaki sebepleri;

• Hizmet seviyesinin arttırılması
• Lojistik maliyetlerin azaltılması
• Talepler ve tedarik sürelerindeki değişkenliklerle başa çıkma
• Mevsimsel ürünlerin satışının tüm yıl yapılabilmesi
• Fiyat dalgalanmalarından korunma
• Lojistik sistemin kötü yönetimi ile başa çıkma

Stok bulundurmanın firmalar açısından çeşitli avantajı bulunmakla beraber stok tutmak bazı sebeplerden dolayı yüksek maliyetli olabilir. Firmanın stok tutmak için girdiği maliyet mutlaka karşılanabiliyor olmalıdır. Stok yönetiminin amacı müşteri ihtiyaçlarını karşılayacak ve operasyonel maliyetleri en küçükleyecek şekilde stok seviyelerinin belirlenmesidir.

Stok yönetimi ve nakliye yönetimi politikaları iç içedir. Ürün dağıtımında direkt gönderim, depolama ve çapraz sevkiyat olmak üzere üç farklı strateji izlenir. Direkt gönderimde ürünler üreticiden son kullanıcıya doğrudan gönderilir. Geleneksel bir yöntem olan depolamada ürünler ambar, tank ya da benzeri yapılarda saklanır. Bir sipariş alındığında ürünün teslimatı buradan gerçekleştirilir. Çapraz sevkiyat; farklı üreticilerden gelen küçük çaplı yüklerin bir araya getirilerek daha büyük araçlarla sevk edilmesidir.

Lojistik ağ tasarımı; ham madde tedarikçilerinden, ürünün müşteriye ulaştırılmasına kadar geçen süreçte doğan lojistik aktivitelerin dizaynıdır. Tedarik zincirinin karmaşıklığı bu problemin çözümü için matematiksel programlama ya da diğer bir deyişle optimizasyon (eniyileme) teknikleri kullanılmalıdır.

Bir lojistik ağ tasarımının matematiksel modeli kurulmak istendiğinde şu dört öge göz önünde bulundurulmalıdır:

• Amaç fonksiyonu
• Kısıtlar
• Karar değişkenleri
• Veri

Amaç fonksiyonu; eniyilemek istediğimiz durumun matematiksel gösterimidir. Kısıtlar ise konulan kurallar eşliğinde uygun çözümlerin oluşturulmasını sağlarlar. Karar değişkenleri bir karar modelinin çözümünde değeri hesaplanacak olan karar unsurlarıdır. Optimizasyon amacıyla ele alacağımız faktörlere yönelik verinin elde bulunması gereklidir.

Tesis Yeri Seçiminin Önemi: Tesis yeri seçimi kararları esas olarak lojistik sistemler kurulurken alınmaktadır. Bu kararlar alınırken talebin coğrafyaya göre dağılımı ve yoğunluğu, enerji ya da iş gücü maliyetleri gibi faktörler göz önünde bulundurulur.

Tesis Yeri Seçimi Probleminin Sınıflandırılması: Tesis yeri seçimi problemi lojistik anlamda çeşitli konulara göre sınıflandırılabilir. Bunlar;

• Zamana göre
• Tesis tipine göre
• Malzeme akışına göre
• Kademeye göre

Tek Kademe Tek Mal Tesis Yeri Seçimi Modelleri: Bu problemler aşağıdaki varsayımlar altında modellenmektedir.

• Tesisler homojendir.
• Tesislere giren veya çıkan malzemeler göz ardı edilebilir.
• Tüm malzeme akışları homojendir.
• Taşıma maliyetleri doğrusal, parçalı doğrusal ya da içbükeydir.
• Tesis işleme ücreti sabit, doğrusal, parçalı doğrusal ya da içbükeydir.

İki Kademe Çoklu Mal Tesis Yeri Seçimi Modelleri: İki kademeli çoklu mal tesis yeri seçimi problemlerinde homojen tesisler, tek kademe tek mal tesis yeri seçimi problemindeki gibi yerleştirilmektedir. Bu problem türündeki temel farklılık ise tesislere gelen ve tesislerden çıkan malzeme akışlarının homojen olmamasıdır.

İki kademeli çoklu mal tesis yeri seçimi problemi karma tam sayılı problem olarak modellenebilir.

Kamu Sektöründe Tesis Yeri Seçimi: Kamu sektöründe halka hizmet ulaştırırken çeşitli lojistik konular göze çarpmaktadır. Bu hizmet alanları tasarlanırken yalnızca düşük lojistik maliyetleri göz önünde bulundurmak yeterli değildir. Aynı zamanda tüm bireylere aynı kalitede ve hızda söz konusu hizmetler sunulmalıdır. Bunun sonucunda kamu sektörüne özel matematiksel modeller ortaya çıkmıştır. Bu modellerden p-merkez ve yer kapsama ön plana çıkmaktadır.

P-merkez modelinde, bir harita üzerinde p adet tesisin yerleşimi aranmaktadır. Her talep noktası, hizmeti kendine en yakın olan tesisten almaktadır. Bu modelde amaç tüm talep noktalarının tesislere olan en büyük uzaklıklarının ya da en büyük ulaşım sürelerinin en-küçüklenmesidir.

Yer kapsama modelinde amaç, talep noktalarının belirlenen bir üst zaman dilimini aşmadan en yakın tesisten almak koşuluyla en düşük maliyetli tesislerin yerlerinin belirlenmesidir.

Dağıtım Kanalları

Dağıtım kanallarını fiziksel dağıtım kanalı ve ticari dağıtım kanalı olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Fiziksel dağıtım kanalı; bir ürünün ya da ürün grubunun üretim aşamasından sonra son müşteriye kadar fiziksel olarak taşınması ya da dağıtımı için kullanılan yöntemler olarak tanımlanabilir. Lojistik ağ tasarımında fiziksel dağıtım kanallarının seçimi kritik bir öneme sahiptir.

Kanal Tipleri ve Yapıları: Çeşitli alternatiflerde dağıtım kanalları bulunmaktadır. Bu kanalların bir kombinasyonu dağıtımın yapısını oluşturmaktadır. Söz konusu dağıtım kanalı alternatiflerinden önemli olanları;

• Üreticiden doğrudan perakendeciye
• Üreticiden kendi deposuna
• Üreticiden perakendecinin deposuna
• Üreticiden üçüncü parti şirketler aracılığı ile perakendeciye.

Bu dağıtım kanallarının yanı sıra ürünleri toptancılar aracılığıyla perakendecilere gönderme, fabrikadan direkt eve gönderim ve fabrikadan bir başka işletmenin fabrikasına gönderim kanalları bulunmaktadır.

Dağıtım Kanalı Seçimi: Bütün değişkenliklere rağmen işletmeler işleyişlerine en uygun dağıtım kanalı yapısını belirlemek isterler. Bu yapı belirlenirken dikkat çeken noktalar:

• Ürünlerin son müşteriler için hazır bulundurulması
• Hedeflenen hizmet seviyesine ulaşılması
• Lojistik maliyetlerin en küçüklenmesi
• Hızlı ve doğru geri bildirim alma

İşletmeler dağıtım kanalını tercih edeceği ürünün bulunduğu pazarın yapısını dikkate almalıdır. İlgili pazarın hacmi ve yaygınlığı göz önünde bulundurulmalıdır. Bir uzun kanalda ürünler çeşitli depolara uğrayarak son müşteriye ulaştırılmaktadır.

Ürünlerin karakteristikleri fiziksel dağıtım kanalının işleyişinde aşağıdaki çeşitli kısıtlamalara sebep olabilir.

• Yüksek fiyatlı ürünler genelde kısa dağıtım kanalları ile satılmaya uygundur.
• Karmaşık özellikli ürünler sıklıkla direkt satılmaya uygundur.
• Bazı durumlarda yeni ürünlerin direkt pazarlanması gerekebilir.
• Teslimat için zaman kısıtı olan ürünler hızlı olan kanallardan gönderilmelidir.
• Kırılabilir ürünler, dondurulmuş gıdalar vb. fiziksel dağıtım kanalında taşıma işlemleri için uzmanlık gerektirmektedir.

İşletmeler dağıtım kanalı seçimi aşamasında benzer ürünleri satan rakiplerinin stratejilerini dikkate almak zorundadır. Firmalar rakiplerinden çok farklı bir kanal tercih ederek kısmen rekabetten uzak durabilirler fakat bu başarılı olacakları anlamına gelmemektedir.

Üçüncü Parti Dağıtım: Üçüncü parti şirketler tarafından gerçekleştirilebilecek farklı dağıtım operasyonlarından önemlileri şöyledir:

• Tüm dağıtım operasyonlarının gerçekleştirilmesi
• Paylaşımlı tüm dağıtım operasyonlarının gerçekleştirilmesi
• Özel dağıtım operasyonlarının gerçekleştirilmesi
• Kısmi dağıtım operasyonlarının gerçekleştirilmesi
• Kısmi zamanda dağıtım operasyonlarının gerçekleştirilmesi

Yıllar içerisinde üçüncü parti dağıtım sektörü öylesine gelişmiştir ki bu sektörde yer alan şirketler her geçen gün doğrudan ya da dolaylı olarak dağıtımla ilgili yeni hizmetler sunmaktadırlar. Üçüncü parti şirketlerin sıklıkla sunduğu hizmetler şöyledir:

• Filo yönetimi
• Stok tutma
• Bilgi yönetimi
• Çapraz dağıtım
• Evlere teslimat
• Sevkiyat aktarma
• Ürün paketleme
• Geri dönen ürünleri toplama

Üçüncü parti dağıtımın avantaj ve dezavantajları maliyet faktörleri, organizasyonel faktörler ve fiziksel faktörler olmak üzere üç grupta toplanabilir.

Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Lojistik Ağ ve Dağıtım Kanalı Tasarımındaki Rolü: İşletmeler lojistik bilgi sistemlerinden elde ettikleri bilgilerle stratejik adımlar atmakta ve yoğun rekabet ortamı içerisinde kârlılığını sürdürmek istemektedir. Söz konusu kullanılan bilgilerin kaynağındaki verilerin önemli bir boyutunu coğrafi veriler oluşturmaktadır. Bu sebepten dolayı konuma bağlı verilerin toplanması, izlenmesi, anlamlandırılması ve grafik hâlinde görüntülenebilmesi lojistik ağ tasarımında ve lojistik ağ yönetiminde önemli bir yer tutmaktadır. Tesis yeri seçimi ve araç filolarının rotalanması söz konusu katkının en üst düzeyde olduğu alanlar arasındadır.