Ünite 6: Kârlılık Analizi

Kârlılık Analizinin Unsurları

Kâr, bir işletmenin belirli bir dönemde elde ettiği hasılattan, bu hasılatı elde etmek için katlandığı giderlerin çıkarılmasından sonra kalan olumlu farktır. Kârlılık ise işletmenin kâr yaratma ya da kazanç yaratma yeteneği olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla kârı oluşturan unsurların bilinmesi kârlılık analizleri açısından son derece önemlidir.

Kârlılık analizinde önemli olan alanları aşağıdaki gibi vurgulayabiliriz:

• Brüt Satış Kârı
• Satış Giderleri
• Genel ve İdari Giderler

Kâr ile satışlar arasındaki ilişkiye odaklanan bu veriler işletmenin gelir tablosundan elde edilir.

Brüt Satış Kârı

Satış hasılatından satışların maliyeti düşülerek elde edilen kâr, brüt satış kârı veya bazen kısaca brüt kâr olarak nitelendirilir. Net satışlar, satışların maliyetinden büyükse sonuç brüt satış kârı olarak, küçükse brüt satış zararı olarak ortaya çıkar. Brüt satış kârındaki değişim genellikle aşağıdakilerden biri ya da birkaçının bileşiminden kaynaklanmaktadır;

• Satış hacmindeki artış ya da azalış
• Satış fiyatındaki artış ya da azalış
• Birim başına maliyetteki artış ya da azalış

Pazarlama ve Satış Giderleri

Bazı sektörlerde pazarlama ve satış giderleri, komisyonlardan oluşmakta ve yüksek değişkenlik göstermektedir. Bazı sektörlerde ve işletmelerde ise satış giderleri büyük oranda sabittir.

Belirli bir noktadan sonra, satış giderlerindeki artışlar, satış gelirlerinde çok küçük yükselişlere neden olmaktadır. Bunun nedeni, piyasasının doyuma ulaşması veya marka bağlılığı olabilir. Ayrıca, yeni müşterilerle mevcut müşteriler için satış giderlerinin satışlara olan oranı belirlenmeli ve kârlılık öngörüleri bu ayrıma göre yapılmalıdır. Eğer işletme, satışlarını arttırmak için satış giderlerini çok büyük oranda arttırmak zorunda kalacaksa kârlılığı sınırlı kalacak veya düşecektir.

Genel Yönetim Giderleri

Bir işletmenin yöneticilerinin, yönetim departmanında çalışan memur ve hizmetlilerin maaşları; idari binaların vergileri, bakım ve onarım giderleri, sigorta primleri, amortismanları veya bina kiralık ise kira bedelleri; yönetim departmanında kullanılan demirbaşların amortismanları vb. giderlerdir.

Kârlılık Analizinde Kullanılan Oranlar

Kârlılık analizinde, mutlak rakamlar yerine yüzdelerin, yani oranların kullanılması daha faydalıdır. Oranlar, sektör verileriyle karşılaştırılmalı veya yıllar boyunca gelişimi trend analizi ile değerlendirilmelidir.

Brüt Satış Kâr Marjı

Brüt kâr, net satışlarla satışların maliyeti arasındaki farktır.

Brüt Satış Kâr Marjı = (Brüt Satış Kârı /Net Satışlar)x100

Brüt satış kâr marjı analizi farklı kullanıcılar için değişik faydalar sağlayabilir. Örneğin:

• İşletmenin yöneticileri, brüt satış kâr seviyelerini öngörerek işletmenin bütçelerine koyarlar.
• Brüt satış kâr marjı, maliyet kontrolünde kullanılır.
• Brüt satış kâr marjı kullanılarak yapılan tahminlerle ara dönem finansal tablolardaki stok seviyeleri belirlenebilir.

Brüt satış kâr marjları, denetim şirketleri tarafından muhasebe sistemlerinin doğruluğunun değerlendirilmesinde kullanılır.

Dönem içinde satışların maliyetini gösteren ve ticaret ve üretimle uğraşan işletmeler için büyük bir gider kalemi olarak ortaya çıkan satışların maliyetindeki değişimler, kârlılığı önemli ölçüde etkilemektedir. Ulusal ve uluslararası düzeyde artan rekabete bağlı olarak özellikle imalat sektöründe kâr marjlarının zaman içinde düşme eğilimi gösterdiği gözlenmektedir. Kâr marjlarında yaşanan düşüş iş yapma riskinin arttığının bir göstergesidir.

Net Kâr Marjı

Çok sık kullanılan kârlılık ölçütlerinden biri net kâr marjıdır.

Net Kâr Marjı = (Dönem Net Kârı / Net Satışlar)x100

Bu oran her 1 liralık satıştan kaç lira net kâr elde edildiğini ölçmektedir. Bu oranın yüksek olması arzu edilse de net kâr marjı çeşitli nedenlerle sektörden sektöre ve işletmeden işletmeye farklılık göstermektedir. Net kâr marjını etkileyen temel faktörler şunlardır:

• Ekonomik koşullar
• Finansmanda borç kullanımı
• Yüksek sabit maliyetler gibi faaliyetlere özgü özellikler

Varlıkların Devir Hızı (Aktif Devir Hızı)

Varlıkların devir hızı (aktif devir hızı), işletmenin varlıklarını ne kadar yoğun şekilde kullandığını göstermektedir. Varlıkların kullanımının en uygun ölçütü satışlardır, çünkü işletmenin kâr etmesi için satış yaratması gerekmektedir. Varlıkların devir hızı, işletmenin varlıklarının faaliyetini ve işletmenin varlıklarından satış yaratma yeteneğini ölçmektedir.

Varlıkların Devir Hızı = Net Satışlar /Ortalama Toplam Varlıklar

Ortalama toplam varlıklar, varlık devir hızı hesaplanan yılın toplam varlıkları ile bir önceki yılın toplam varlıklarının ortalamasıdır.

Varlık devir hızı, varlıkların üretkenliğini gösterdiği için, genellikle yüksek olması arzu edilir. Yani, işletmenin varlıklarından daha fazla seviyede satış yaratması istenir. Varlık devir hızı, varlıklara yapılan yatırım azaltılarak yükseltilebilir. Ancak bu durum işletmenin aleyhine sonuçlar da doğurabilir, bu yüzden bu konuda dikkatli davranmak gerekir. Varlıkların devir hızının hesaplanmasında kullanılan toplam varlık kalemlerinde finansal yatırımlar söz konusu ise, hesaplanan oran gerçek devir hızından daha düşük görünecektir. Bu yüzden satışlarla ilgisi olmayan finansal yatırım tutarlarının varlıklardan düşülmesi daha gerçekçi bir hesaplama sağlayacaktır.

Ticari Alacakların Devir Hızı

Ticari Alacakların Devir Hızı = (Net Satışlar /Ortalama Ticari Alacaklar)

Ticari alacakların devir hızı, ticari alacakların bir hesap döneminde kaç kez veya kaç defa tahsil edildiğini gösterir. Alacaklar ne kadar sık tahsil edilirse o kadar iyidir, çünkü bu ticari alacakların vadelerinde kolaylıkla tahsil edilebildiği anlamına gelir.

Ticari alacaklar, belli bir sermaye maliyeti ile finanse edilmesi gereken varlık kalemidir. Aynı zamanda, ticari alacaklarda tahsilat riski mevcuttur ve bu nedenle kredi ve tahsilat birimlerinin genel giderleri de bir maliyet unsuru olarak ortaya çıkmaktadır. Bu bakış açısıyla, ticari alacakların azaltılmasının ilgili maliyetleri düşüreceği söylenebilir. Ancak, aşırı kısıtlayıcı bir kredi politikasıyla ticari alacaklar azaltılırsa, satışlar da azalacaktır. Bu yüzden ticari alacaklar etkin bir şekilde yönetilmelidir.

Ticari alacakların devir hızı ne kadar düşükse, ticari alacakların ortalama tahsilat süresi o kadar uzundur. Ticari alacakların devir hızı ne kadar yüksekse, ticari alacakların ortalama tahsilat süresi o kadar kısadır.

Stokların Devir Hızı

Stokların devir hızı, işletmenin stoklarının ne kadar süratle paraya çevrildiğini gösterir. Stokların devir hızı şöyle hesaplanır;

(Satılan Ticari Malların Maliyeti/Ortalama Ticari Mallar)

Stok devir hızı, stokların bir yıl içinde kaç kez satılıp paraya çevrildiğini gösterir. Stok devir hızı oranının yüksek olması, daha az sermayenin stoklara yatırılmış olduğu anlamına gelir. Stok devir hızındaki düşüş, genellikle işletmenin ürünlerin rekabet gücünün azaldığını göstermektedir. Bunun nedeni ürünlerin modasının geçmesi veya teknolojinin geride kalmasıdır. Stokların devir hızı ne kadar düşükse, ortalama stok elde bulundurma süresi o kadar uzundur. Stokların devir hızı ne kadar yüksekse, ortalama stok elde bulundurma süresi o kadar kısadır.

Ortalama Stok elde bulundurma süresi;

(Ticari Mallar/Günlük ortalama Satılan Ticari Malların Maliyeti)

Diğer bir ifade ile; (360 / Stok Devir Hızı) ile hesaplanır.

Ticari Borçların Devir Hızı

Ticari borçların devir hızı, işletmenin ticari borçlarının yılda ortalama kaç kez ödendiğini gösteren orandır.

Ticari Borçların Devir Hızı= (Satılan Ticari Malların Maliyeti / Ortalama Ticari Borçlar)

Dönen varlıklar içinde önemli bir yer tutan stoklar büyük oranda ticari borçlarla finanse edilmektedir. Ticari borçlar, genellikle faizsiz finansman kaynağıdır ve kredi ile borçlanmaya göre daha ucuz bir kaynaktır. Bu yüzden işletmeler, üretim ve stok maliyetlerini azaltmak için ticari borçlara yüklenmeyi ve ticari borçların devir hızının düşük olmasını tercih eder.

Ticari Borçların Ortalama Ödeme Süresi=

Net Çalışma Sermayesi Devir Hızı

Net çalışma sermayesi, dönen varlıklarla kısa vadeli borçlar arasındaki farktır. Net çalışma sermayesi yatırımları da finanse edilmesi gerektiğinden, işletmeler net çalışma sermayesi yatırımlarını optimize etmek isterler.

Net Çalışma Sermayesi Devir Hızı=Net Satışlar / Ortalama Net Çalışma Sermayesi

Varlıkların (Aktiflerin) Kârlılığı

Varlıkların (aktiflerin) kârlılığı, işletmenin varlıklarını kullanarak kâr etme yeteneğini, kârları elde etmekte kullanılan varlıklarla karşılaştırarak hesaplamaktadır.

Net kâr marjı, varlık devir hızı ve varlıkların kârlılığı genellikle birlikte değerlendirilmektedir. Net kâr marjı ve varlık devir hızı varlıkların kârlılığını doğrudan etkilemektedir. Bu oranların birlikte değerlendirilmesine DuPont varlıkların kârlılığı adı verilmektedir.

Varlıkların Kârlılığı = Dönem Net Kârı / Ortalama Toplam Varlıklar

Du Pont Varlıkların Kârlılığı

Varlıkların kârlılığı iki bileşen orana ayrıştırılabilir: net kâr marjı ve varlık devir hızı.

Du Pont Varlıkların Kârlılığı = Net Kâr Marjı x Varlık Devir Hızı

Kârlılık analizinde net kâr yerine faaliyet kârının, toplam varlıklar yerine faaliyetlerde kullanılan varlıkların kullanılması gerektiğine dair görüşler bulunmaktadır. Faaliyetlerde kullanılan varlıklar finansal yatırımlar ve diğer varlıklar dışındaki varlıklardır. Faaliyet kârı, üretim, ticaret ve hizmet fonksiyonlarından elde edilen ve satışlardan satışların maliyeti ve faaliyet giderlerinin düşülmesi ile elde edilir.

Gelir tablosunda kârlılık ölçütü olarak kullanılan çeşitli kalemler yer almaktadır. Temel kârlılık analizinde kullanılan kalemler, işletmenin olağan faaliyetlerinden kaynaklanan kârları kapsamalıdır. Dolayısıyla, olağanüstü faaliyetlerden kaynaklanan kârlar veya muhasebe prensiplerindeki değişimlerden kaynaklanan etkiler analize dâhil edilmemelidir.

Faaliyet Kâr Marjı

Faaliyet kâr marjı oranının pay kısmında faaliyet kârı yer almaktadır.

Faaliyet Kâr Marjı = Faaliyet Kârı / Net Satışlar

Faaliyet Varlıklarının Devir Hızı

Faaliyet kâr marjı oranı, faaliyetlerde kullanılan varlıkların satış yaratma yeteneğini ölçmektedir.

Faaliyet Varlıklarının Devir Hızı = Net Satışlar / Ortalama Faaliyet Varlıkları

Faaliyet Varlıklarının Kârlılığı

Faaliyet varlıklarının kârlılığı hesaplanırken varlıkların kârlılığını hesaplamada kullanılan oranın pay ve paydası faaliyet dışı kalemleri dışarıda bırakacak şekilde düzeltilmektedir.

Faaliyet Varlıklarının Kârlılığı = Faaliyet Kârı / Ortalama Faaliyet Varlıkları

Du Pont Varlıkların Faaliyet Kârlılığı

Faaliyet kâr marjı, işletmenin faaliyetlerini ne kadar iyi yönettiğini, yani ne derece gelir yaratabildiğini ve maliyetlerini kontrol edebildiğini göstermektedir. İşletmenin faaliyet kâr marjının rakiplerinden daha düşük olması, işletmenin satışlarının maliyetini ve faaliyet giderlerini rakipleri kadar iyi yönetemediğini ifade etmektedir. Varlıkların devir hızı ise varlıklarının etkinliğini göstermektedir.

Du Pont Faaliyet Varlıklarının Kârlılığı = Faaliyet Kâr Marjı x Faaliyet Varlıklarının Devir Hızı

Duran Varlıkların Devir Hızı

Bu oranla işletmenin duran varlıklarının satış hacmi yaratarak üretken kullanılma yeteneği ölçülmektedir.

Duran Varlıkların Devir Hızı =Net Satışlar/ Ortalama Net Duran Varlıklar

İmalat sanayi gibi sermaye yoğun sektörlerde faaliyet gösteren işletmeler, duran varlıklarına büyük miktarda yatırım yapmaktadır. Dolayısıyla, bu tür işletmelerin duran varlıklarının devir hızı, hizmet sektörü gibi daha az yoğun sermaye gerektiren sektörlere göre daha düşüktür. Yatırım sermayesi sınırlı bir kaynak olduğundan, duran varlıklara yapılan her yatırım, daha kolay nakde dönüşebilen dönen varlıklara daha az yatırım yapılabilmesi anlamına gelmektedir. Bu yüzden işletmeler, duran varlık yatırımlarını minimize etmek isterler. Duran varlıkların devir hızı, satışlar arttırılarak veya duran varlık yatırımları azaltılarak yükseltilebilir. Kapasitelerinin altında kullanılan varlıkların elden çıkarılması veya duran varlık yatırımlarının başka işletmelerle iş ortaklıkları ile paylaşılması gibi tekniklerle duran varlık yatırımları azaltılabilir.

Özkaynakların Kârlılığı

Özkaynakların kârlılığı hem adi hisse sendi sahiplerinin hem de imtiyazlı hisse senedi sahiplerinin getirisini kapsamaktadır.

Özkaynakların Kârlılığı = (Dönem Net Kârı –İmtiyazlı hisse senedi sahiplerine ödenen kâr payları) / Ortalama Toplam Özkaynaklar

Du Pont Özkaynakların Kârlılığı

Özkaynakların kârlılığı, bilinçli yatırımcılar tarafından yakından takip edilen bir orandır. Bu oran, işletme yönetiminin işletmenin hissedarları için ne kadar değer yarattığının ölçülmesinde kullanılan göstergelerden biridir. Du Pont analizi ile özkaynakların kârlılığı bileşenlerine ayrılarak özkaynak kârlılığındaki değişimlerin nelerden kaynaklandığı analiz edilebilir.

(Net kâr marjı) x (Varlıkların Devir Hızı) x (Özkaynak çarpanı) = Özkaynakların kârlılığı

İşletmenin özkaynaklarının kârlılığındaki artış, net kâr marjının veya varlık devir hızının artmasından kaynaklanıyorsa, bu durum olumlu bir işaret olarak yorumlanır. Ancak, özkaynak kârlılığındaki artış, özkaynak çarpanından kaynaklanıyorsa ve işletme zaten yeterince borçlu ise borçluluktaki artış, işletmenin riskini arttırabilir.

Örneğin, özkaynak kârlılığı değişmeyen bir işletmenin özkaynak kârlılığı Du Pont analizi ile bileşenlerine ayrılıp incelendiğinde, net kâr marjının ve varlıklarının devir hızının düştüğü anlaşılabilir. Bu iki olumsuz gelişmeye rağmen, özkaynak kârlılığının değişmemesinin nedeninin finansal kaldıraçtaki artıştan kaynaklandığı görülebilir ve bu durum olumsuz olarak yorumlanabilir.

Borç, iki ucu keskin bıçak gibidir. Finansal kaldıraç, özkaynak yatırımcılarının getirisini arttırabileceği gibi zararlarının büyümesine de yol açabilir. Sonuç olarak şu iki nokta unutulmamalıdır:

1. Varlıkların faaliyet kârlılığı ile özkaynak kârlılığı arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Varlıkların faaliyet kârlılığı ile faiz gideri arasındaki fark ne kadar fazla olursa, öz kaynak kârlılığı da o kadar artar. Varlıkların faaliyet kârlılığı ile faiz gideri arasındaki fark azalırsa, özkaynak kârlılığı da düşer.
2. Özkaynak finansmanına göre borç finansmanının arttırılması (borç oranı ya da finansal kaldıracın artması), varlıkların faaliyet kârlılığının faiz giderinin üzerinde olması şartı ile özkaynak kârlılığının artmasını sağlar.

Özkaynakların kârlılığı, varlıkların faaliyet kârlılığı ile faiz gideri arasındaki farka ve borç oranındaki değişimlere bağlı olarak değişmektedir.

Yatırımların Kârlılığı

Yatırımların kârlılığı, işletmenin performansının değerlendirilmesinde yaygın olarak kullanılan bir orandır. Bu oranla işletmenin, işletmeye uzun vadeli finansman ve sermaye sağlayanlar ve gelecekte finansman sağlayabilecekler için ne kadar getiri sağladığı ölçülmektedir.

Yönetimin Etkinliğinin Ölçümü

Yatırımların kârlılığı, temelde yönetimin becerisi ve motivasyonuna bağlıdır. Yönetim, işletmenin faaliyetlerinden sorumludur. Finansman, yatırım ve operasyonel kararlar işletme yöneticileri tarafından alınmaktadır. Yatırımların kârlılığı işletmenin yönetimsel etkinliği için uygun bir ölçüttür.

Kârlılığın Ölçümü

Yatırımların kârlılığı, işletmenin uzun vadeli finansal sağlığının önemli bir göstergesidir. Bu oranla, hem gelir tablosundan hem de bilançodan özet bilgiler kullanılarak işletmenin kârlılığı değerlendirilmektedir.

Planlama ve Denetim

Yatırımların kârlılığı, işletmenin faaliyetlerinin planlanmasında, bütçelenmesinde, koordine edilmesinde, değerlendirilmesinde ve denetlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır.

İyi yönetilen bir işletme, kendisine bağlı kâr merkezleri tarafından gerçekleştirilen kârları denetleyerek yöneticilerini sonuçlara göre ödüllendirir. Yatırım seçenekleri değerlendirilirken, işletme yönetimi beklenen getirilere göre gerçekleşen performansı göz önüne alır.

Kârlılık Oranları Arasındaki İlişkiler

Varlıkların kârlılığı, işletmeye fon sağlayanların hepsinin getirisini ölçmektedir. Nitekim toplam varlıklar, toplam borçlar ve özkaynaklara eşittir. Bu yüzden bu oran genellikle kârlılık oranları içinde en düşük olanıdır. Yatırımların kârlılığı, işletmeye uzun vadeli fon sağlayanların getirisini ölçtüğünden, varlıkların kârlılığına göre daha yüksek olacaktır. Özkaynak kârlılığı yatırımların kârlılığından daha yüksek çıkacaktır.