Ünite 2: Dikey (Yüzde Yöntemi ile) Analiz

Finansal Tabloların Dikey Yüzdelerle İfade Edilmesi

Mali (finansal) tablo kalemleri birçok rakamdan oluşmakta ve rakamların kendi aralarında ve başka işletmelerle karşılaştırılması birçok açıdan güç olmaktadır. Bu nedenle finansal tabloların kalemlerinin ortak bir esasa indirgenerek analiz edilmesi bir zorunluluktur.

Dikey analiz tekniğinde finansal tablolarda yer alan her kalem, aynı tabloda yer alan belirli bir kaleme veya toplama oranlanmakta ve bulunan yüzdelere göre ifade edilmektedir. Dikey analiz tekniğinin diğer adı, yüzde yöntemi ya da ortak paydaya indirgenmiş tablolardır. Bu teknikte, finansal tablolarda yer alan kalemin belirli bir toplam içindeki oranı hesaplanmaktadır. Bu analiz tekniği, tek bir döneme ait finansal tabloların analizinde kullanılmaktadır ve bu nedenle de statik bir analiz türüdür.

Bu yöntemin diğer analiz tekniklerine göre sıralanmış olan iki önemli üstün yanı bulunmaktadır:

• Bu analiz tekniğinde bilanço kalemlerinin toplam içindeki ya da ait oldukları grup içindeki nispi önemleri gösterilmektedir.
• Bilanço ve bilançodaki değişiklikler, salt tutar olarak gösterildiği zaman aynı endüstri kolunda yer alan işletmeler arasında anlamlı karşılaştırmalar yapmaya olanak yoktur. Bilançoların ortak bir paydaya indirgenmesi durumunda ise aynı endüstri kolundaki işletmeler arasında anlamlı karşılaştırmalar yapılabilir.

Bilançonun Dikey Yüzdelerle İfade Edilmesi

Dikey analiz tekniğinde bilanço toplamı 100 kabul edilerek her bir varlık (aktif) ve kaynak (pasif) kaleminin genel toplama oranı hesaplanır. Ayrıca, bilançoda yer alan grup toplamları 100 kabul edilerek her bir kalemin ait olduğu grup toplamı içindeki yüzdesi de hesaplanabilir.

Dikey yüzdeler hesaplanırken bilanço kalemlerinin indirimleri varsa, net değerleri üzerinden hesaplamaya katılacakları unutulmamalıdır; çünkü bir kalem genel toplam veya grup toplamı içinde net tutarıyla yer alır.

Gelir Tablosunun Yüzdelerle İfade Edilmesi

Gelir tablosunda net satışlar 100 kabul edilerek, diğer kalemler net satışlar rakamına oranlanır. Bu işlem her gelir tablosu kalemi için ayrı ayrı yapılır.

Bu tabloda ayrıca kalemlere ve bunların mutlak rakamlarına da yer verilir.

Dikey Yüzdelere Göre Analizde Yorum Esasları

Dikey analiz tekniğinin bilançoda grup toplamları veya genel toplamlar; gelir tablosunda net satışlar üzerinden uygulanması sonucunda her iki tablodaki dikey yüzdeler farklı şeyleri ifade etmektedir. Bilançodaki yüzdeler, kalemlerin grup veya genel toplam içindeki payını gösterirken, gelir tablosundaki yüzdeler ise kalemlerin net satışlar karşısındaki payını göstermektedir. Finansal tabloların dikey yüzdelere göre hazırlanmasından sonra her kalemin hem grup toplamı hem de genel toplam içindeki ağırlığının uygun olup olmadığı değerlendirilmelidir.

Dikey Yüzdelere Göre Hazırlanmış Bilançoların Yorumu

Dikey yüzdelere göre düzenlenmiş bir bilançonun yorumlanması;

• Kalem İncelemesi
• Varlık ve Kaynak Dağılımının İncelenmesi aşamalarından oluşmaktadır.

Kalem İncelemesi:

Kalem incelenmesinin amacı, her bir kalemin ait olduğu grup toplamı ve aktif ve pasif toplamı içerisindeki payının, kalemin özelliği de dikkate alınarak, yeterli büyüklükte olup olmadığını incelemektir. Kalem incelemesi aşağıdaki sıraya göre yapılabilir;

• İlk önce ele alınan kalemin genel (veya grup) toplam içindeki payı yüzde olarak belirtilir.
• Kalemin özelliği ve işletmenin türüne göre, ele alınan kalemin payının yeterli, yetersiz ya da gereksiz olup olmadığı belirlenir. Ele alınan bir varlık kalemi ise tek başına veya onu destekleyecek kalemlerle birlikte nerelerde kullanılacağına bakılır; kullanımlara yetecek kadar ise yeterli, yetmeyecek ise yetersiz ve gereğinden fazla ise gereksiz olduğu söylenir.
• Ele alınan kalem yabancı kaynak ise ödenebilirliğine, özkaynak kalemi ise sermayeyi veya otofinansmanı temsil edişine bakılır.
• Ele alınan kalemin yüzdesi, varlıklar için tek başına ve onu destekleyici diğer kalemlerle birlikte kullanımlara yetecek büyüklükte; yabancı kaynaklar için ödenebilecek; özkaynaklar için ortakların varlıklar üzerindeki haklarına ağırlık verdirtecek büyüklükte ise yeterli olarak kabul edilir. Büyüklük bunların altında ise yetersiz, üstünde ise gereksiz olarak kabul edilir.
• Ele alınan kalem bir gelir tablosu kalemi ve kâr kalemi ise gelir tablosunda kendisinden sonra gelen giderleri karşılayacak bir yüzdeye sahipse yeterli; karşılayamayacak durumda ise yetersiz olarak kabul edilir. Bu durumda gider kalemlerinin de kendilerinden sonra gelen kâr ve gelir unsurlarını azaltmayacak büyüklükte olması istenir.
• Ele alınan kalemle ilgili olarak ortaya konan durumun geleceğe yönelik olarak işletmenin mali durumuna ve faaliyet sonuçlarına etkisi tahmin edilir.

Varlık ve Kaynak Dağılımının İncelenmesi

Varlık ve kaynak dağılımının incelenmesinde bilançoda yer alan grup toplamlarının toplam içerisinde yüzde olarak sahip olduğu pay dikkate alınarak grubun özelliğine ve işletmenin türüne göre bunun yeterli olup olmadığı araştırılır. Bu üç aşamada gerçekleşir:

• Varlık dağılımının incelenmesi
• Kaynak dağılımının incelenmesi
• Varlık-kaynak ilişkisinin incelenmesi

Varlık Dağılımının İncelenmesi:

Öncelikle dönen varlıklar ile duran varlıkların toplamlarının aktif toplamı içerisindeki payları incelenir. İşletmenin faaliyette bulunduğu işkolu ve fiyat hareketleri, varlık dağılımı üzerinde etkilidir.

Ticaret işletmelerinde dönen varlıkların duran varlıklardan daha büyük paya sahip olması normal karşılanır, çünkü bu işletmeler konuları gereği sadece mal ve likit kalemlerle çalışmaktadırlar.

Diğer taraftan sanayi işletmelerinde bunlara ilave olarak üretim söz konusu olacağından dolayı duran varlıkların payının dönen varlıklarınkinden fazla olması normal karşılanır.

Dağılımı belirlendikten sonra bu grupları oluşturan unsurların da kendi içindeki dağılımının incelenmesi gerekir. Bu durumda dönen varlıkları oluşturan kalemlerin işletmenin ana faaliyet konusunda başarılı olmasını sağlayacak ve kısa vadeli borçlarını aksatmadan ödeyebilmesini sağlayacak büyüklük ve bileşimde olması gerekir. Dolayısıyla dönen varlıklar sadece bir kaç kalemde yığılmamalıdır. Hazır değerlerin, menkul kıymetlerin ve alacakların payının yüksek olması, işletmenin likiditesinin yüksek olduğunu gösterir ve bu durum borç ödeme gücü açısından olumlu olarak yorumlanır. Diğer taraftan stokların nakde dönüşümü diğerlerine göre daha yavaş olduğu için dönen varlıklar içindeki payının çok yüksek olmaması arzulanır. Ancak üretimi ve satışı aksatacak kadar da az stok bulundurulmamalıdır. Alacaklar ise işletme likiditesini destekleyen kalemlerdir. Senetli alacakların vadeden önce nakit yaratma özelliği bulunduğu için ve senetsiz alacaklara göre daha güvenilir oldukları için toplam alacaklar içerisinde senetli alacakların payının yüksek olması da işletmenin lehine yorumlanır.

Duran varlıklar içerisinde genellikle maddi duran varlıklar en büyük paya sahiptir. Bu nedenle de işletmenin gerekli üretim kapasitesini sağlayacak maddi duran varlıklara sahip olması istenir. Maddi duran varlık kalemlerinin gereğinden az olması işletmenin arzulanan üretim ve iş hacmine ulaşamamasına, gereğinden çok olması da maliyet ve gider artışlarına yol açar.

Kaynak Dağılımının İncelenmesi :

Kaynak dağılımının incelenmesi; genel dikey yüzdelere göre kısa vadeli yabancı kaynaklar, uzun vadeli yabancı kaynaklar ve özkaynaklar şeklinde sıralanabilecek ana grupların pasif toplamı karşısındaki dağılımının incelenmesi ve sonra da ana grup yüzdelerine göre grup içi dağılımın incelenmesi olarak iki aşamada incelenir.

Ticaret işletmeleri için de sanayi işletmeleri için de kısa ve uzun vadeli yabancı kaynaklar toplamının özkaynaklardan daha az veya en fazla ona eşit olması istenir. Ancak ülkemizde para ve sermaye piyasasının yeterince gelişmemiş olması ve işletmelerin daha çok şahıs işletmesi veya aile işletmesi şeklinde olması gibi nedenlerle işletmelerin faaliyetlerini daha çok yabancı kaynakla yürütmelerine neden olmaktadır.

Yabancı kaynakların kendi içindeki dağılımına bakıldığında uzun vadelilerin kısa vadelilerden yüksek olması arzulanan bir durumdur. Diğer taraftan kısa ve uzun vadeli yabancı kaynakları oluşturan kalemlerin dikey yüzdeleri incelenerek işletmenin çeşitli kaynaklardan dengeli bir şekilde yararlanıp yararlanmadığı belirlenir. Bu kapsamda finansal borçlar işletmeye faiz yükü getiren kaynaklardır ve faiz giderlerinin işletmenin kârını yok edip etmediğinin dikkate alınması gerekir. Ayrıca küçük ve orta ölçekli işletmelerde ticari borçların kısa vadeli yabancı kaynaklar içindeki payının yüksek olması da doğal karşılanır. Alınan avanslar ise işletmeye faizsiz ve nakit şeklinde fon girişi sağladığından ve aynı zamanda işletmenin satışları konusunda sıkıntı yaşanmayacağını gösterdiğinden işletme açısından olumlu olarak yorumlanır.

Özkaynaklar geri ödemesi ve faiz ödemesi olmayan bir kaynaktır ve işletme ortaklarının varlıklar üzerindeki haklarını gösterir. Bu bakımdan özkaynakların otofinansman yönünü temsil eden kâr yedekleri ve dönem kârının en büyük payı alması istenir. Otofinansman işletmenin kendi kendini finanse edebilmesidir. Bu nedenle özkaynakların içinde otofinansmanı temsil eden kalemlerin payının yüksekliği her tür işletme açısından olumlu bir göstergedir. Ancak, ortaklarca fiilen işletmeye yatırılan sermaye büyüklüğü arttıkça kârdan pay alacak hisse sayısı da artacağından ve kârın işletmede kalan kısmı da o oranda azalacak ve işletmenin otofinansman yönü zayıflayacaktır.

Varlık-Kaynak İlişkisinin İncelenmesi:

Varlık kaynak ilişkisinin incelenmesi kapsamında dönen ve duran varlıkların hangi kaynaklarla finanse edildiği ve bu finansman şeklinin işletme açısından uygun olup olmadığı incelenir. Aktif ve pasif toplamlarının 100 olarak kabul edilmesi sayesinde böyle bir inceleme yapılabilmektedir.

Dönen varlıkların günlük faaliyetlerin sürdürülebilmesi için, yani net çalışma sermayesinin oluşabilmesi için özkaynaklardan veya uzun vadeli yabancı kaynaklardan da finanse edilmiş olması gerekir. Duran varlıklar ise özkaynaklar ve uzun vadeli yabancı kaynaklarla finanse edilmelidir. Bu durum, işletmenin kısa vadeli borçlarını mevcut dönen varlıklarla ödeyebildiğinden başka üretim, satış ve gider karşılamada başarılı olacağı ve bunun sonucunda dönem kârlılığının daha da kuvvetleneceği anlamına gelir. Aksi bir durumda ise yani kısa vadeli yabancı kaynakların genel dikey yüzdesinin dönen varlıkların dikey yüzdesinden büyük olması durumunda, net çalışma sermayesi noksanı söz konusu olacaktır. Bu nedenle de işletmenin kısa vadeli borçlarını ödeyemeyeceği ve mali gücünün sarsılarak zarara uğrayacağı söylenebilir.

Dönen varlıklar aynı zamanda nakit, mal ya da hizmet şeklinde ödenecek kısa vadeli borçları, müşteri taleplerini ve üretimi karşılayacak çeşitlilikte kalemleri içermelidir. Dönen varlıkların likit yapısının nakitle ödenecek borçları, stoklar kaleminin mal teslim edilerek ödenecek borçları karşılayıp karşılayamayacağı incelenir. Ayrıca aralarında doğrudan ilişki bulunan varlık ve kaynak kalemlerinin genel toplama göre bulunmuş dikey yüzdeleri karşılaştırılmalıdır.

Dikey Yüzdelere Göre Hazırlanmış Gelir Tablolarının Yorumu

Her bir gelir tablosu kaleminin net satışlara göre oransal büyüklüğünün, kalemin özelliği de dikkate alınarak hasılat ve kârlılık açısından yeterli ve uygun olup olmadığı incelenir. Hasılat ve kâr kalemleri açısından yeterli büyüklük, kendilerinden sonra gelen gider ve zararları karşılayıp diğer bölümlere ve dönem net kârına katkıda bulunacak büyüklükte oluşlarıyla ölçülür. Kâr kalemlerinin net satışlar karşısındaki payı ne kadar yüksekse o kadar iyidir ve dönem kârına katkısı itibarıyla değerlendirilir. Dönem kârına katkıda bulunamıyorsa dikey yüzdesi yetersizdir. Ayrıca dönem kârının dikey yüzdesinin yeterliliği incelenirken onun da daha çok işletmenin ana faaliyet konusundan kaynaklanıp kaynaklanmadığına, otofinansman ve kâr dağıtımına olanak sağlayıp sağlamadığına bakılır.

Durum gider ve zarar kalemleri açısından ele alınacak olursa bu kalemlerin dikey yüzdelerinin yeterli ve uygun büyüklükte olup olmadıkları incelenirken gelir tablosunda kendilerinden önce gelen hasılat ve kârı yok edecek kadar büyük olup olmadıkları, ancak üretimin ve hizmetin de kalitesini düşürecek kadar az olup olmadıkları araştırılır.

Dikey Yüzdeler Analiz Tekniğine yönelik uygulama örneği için kitabınızın 27-32. Sayfaları incelenebilir..