Ünite 2: Maliye ve Para Politikalarının Nispi Etkinliği

Maliye ve Para Polı·tı·kalarının Nı·spı· Etkı·nlı·ği

1980’den sonra Yeni Klasik teori etkinliğini artırmıştır. Dünyanın globalleşmesi yani ülkeler arası ticaretin, mal ve sermaye dolaşımının artmasıyla bir ülkede ortaya çıkan ekonomik problemler, bütün ülkeleri etkilemeye başlamıştır. Böylece maliyeciler maliye ve para politikalarının nispi etkilerini yalnız bir ülke için değil, ülkeler arası etkileri yönüyle değerlendirmeye başlamışlardır. Tartışmalar ortaya çıkan ekonomik sorunlar karşısında para ve maliye politikalarının birleşimi ne olacağı noktasındadır.

Global kamusal zarar, tam kamusal mal tanımından türetilmiştir. Etkisi global ölçekte herkes tarafından hissedilen, ancak verdiği zarar bireyler arasında bölümlenemeyen bir durumu ifade eder. Son 20 yıl içerisinde meydana gelen ve etkisi ülkeler arasında hızla yayılan mali krizlerin zararlı etkileri bu duruma örnektir.

Kapalı Bir Ekonomide Maliye ve Para Politikalarının Nispi Etkinliği

Kapalı ekonomi, ithalat ve ihracatın olmadığı bir ekonomiyi ifade eder. Kapalı ekonomide denge, mal ve para piyasalarının aynı anda dengede olmasıyla sağlanır.

Mal piyasası, ekonomideki tasarrufu, yatırıma eşit kılan faiz oranı ve gelir düzeyinde dengededir. IS eğrisi, mal piyasasında dengeyi sağlayan faiz oranı ve gelir düzeyi alternatiflerini gösterir. Para piyasası ise ekonomideki sabit para arzını, spekülasyon ve işlem amaçlarıyla para talebine eşitleyen faiz oranı ve gelir düzeyinde dengededir. LM eğrisi, para piyasasını dengeye getiren faiz oranı ve gelir düzeyi alternatiflerini gösterir. Fiyat düzeyi sabit iken, IS ve LM eşitliklerinin eşanlı çözümü, mal ve para piyasalarını aynı anda dengeye getiren faiz oranı ve gelir düzeyini verir. Nispeten gelişmiş ülkelerde, hükümet para politikasını tahvil alımı/satımı yaparak yürütür. Bu bağlamda, para piyasasının dengede olması demek, tahvil piyasasının da dengede olması demektir. Dolayısıyla IS ve LM eğrilerinin kesiştiği noktada mal, para ve tahvil piyasaları dengededir.

IS eğrisi, negatif eğimlidir. IS eğrisi üzerinde, kamu harcamaları ve vergilerden oluşan maliye politikası araçları etkilidir. LM eğrisi, pozitif eğimlidir. LM eğrisi üzerinde, para arzından oluşan para politikası aracı etkilidir. Fiyat düzeyi sabit iken, nominal para arzındaki değişiklik, reel para arzındaki değişikliğe denktir. Merkez Bankası, tahvil satın alarak piyasadaki para miktarını arttırır veya tahvil satarak piyasadaki para miktarını azaltır. Merkez Bankası’nın tahvil satın alması, piyasadaki tahvil miktarını azaltır. Bu durum, tahvil fiyatının yükselmesine ya da tahvil getirisinin düşmesine neden olur.

Dengeden ayrılma durumunda, hükümet maliye ve para politika araçlarını kullanarak faiz ve gelir düzeyini etkileyebilir ve mal ve para (ve tahvil) piyasalarını tekrar dengeye getirebilir. Kamu harcamalarındaki artış (azalış),vergilerdeki düşüş veya yatırımlardaki otonom bir artış, IS eğrisini sağa kaydırır. Para arzındaki artış, LM eğirisini sağa kaydırır.

Dengeye tekrar dönülmesi sürecinde maliye ve para politikalarının nispi etkinliği, basit klasik ve basit Keynesyen modeller çerçevesinde açıklanabilir. İki model arasındaki temel fark, basit Keynesyen modelde para piyasasının ihmal edilmiş olmasıdır.

Keynesyenlere göre, monetaristlerin savunduğu gibi para arzını arttırmak suretiyle faiz oranını düşürerek yatırımları ve dolayısıyla gelir düzeyini arttırmak, faiz oranı yatırım yapmayı cazip olmaktan çıkaran belli bir düzeye indikten sonra, mümkün değildir.

Monetaristlere göre ise para piyasası dengede olduğunda kamu harcamalarındaki bir artış tüketim harcamalarını arttırarak gelir ve toplam talep düzeylerini yükseltir.

IS Eğrisinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği: Yatırım talebinin faiz oranındaki değişmelere tamimiyle duyarsız, yani, yatırımın faiz esnekliğinin sıfır olduğu durumda IS eğrisi dik konumdadır. IS eğrisi dik konumda olduğunda, maliye politikasının etkinliği, Keynesyenlerin savunduğu gibi tamdır.

Yatırımın talebinin faize duyarlılığı arttıkça, IS eğrisi dikliğini kaybederek yatıklaşır. IS eğrisi yatıklaştıkça maliye politikasının etkinliği azalır. Faiz oranı artışı, kamu harcamaları artışının gelir düzeyini basit Keynesyen modelin öngördüğü düzeye kadar arttırmasına engel olur. Faiz oranı artışı başta kamu harcamaları artışının ilk başta yarattığı genişletici etkiyi kısmen azaltır. Özel yatırım harcamalarındaki azalma nedeniyle gelir düzeyindeki artış, IS eğrisindeki kayma miktarının çok altında kalır. Monetaristler, maliye politikasının etkinsizliğini söz konusu dışlama etkisine dayandırmaktadır.

IS Eğrisinin Eğimine Göre Para Politikasının Etkinliği: yatırım talebinin faiz oranındaki değişmelere tamamiyle duyarsız, yani IS eğrisinin dik olduğu durumda para politikası etkin değildir. para arzındaki artış LM eğrisini sağa doğru kaydırır. Para arzı artışının faiz oranını düşürmesi, yatırım harcamalarını arttırması ve geliri yükseltmesi beklenirken yatırım faizine duyarsız olması nedeniyle gelir düzeyi değişmez. Bu durumda para piyasasında dengenin sağlanması için faiz oranının düşmesi gerekir. Keyneslere göre, para politikasının gelir düzeyini arttırmada etkili olmadığı durumlardan biridir.

LM Eğrisinin Eğimine Göre Maliye Politikasının Etkinliği: Spekülasyon amacıyla para talebinin faize tamamen duyarsız olduğu durumda LM eğrisi diktir. LM eğrisinin dik olduğu durumda, maliye politikası etkin değildir. Para talebinin faize duyarlılığı arttıkça LM eğrisi dikliğini kaybederek yatıklaşır, maliye politikasının etkinliği artar.

Para talebinin faizdeki değişikliklere tamamen duyarsız ve dolayısıyla LM eğrisinin dik olduğu durumda, gelir düzeyini arttırmada para politikası etkinliği tamdır.

Para talebinin faizdeki değişikliklere duyarlılığı arttıkça LM eğrisi yatıklaşır, gelir düzeyini yükseltmede genişletici para politikasının etkinliği azalır. Spekülasyon amacıyla para talebi esnekliğinin sonsuza yaklaştığı durumda LM eğrisinin nispeten daha yatık olur.

LM Eğrisinin Eğimine Göre Para Politikasının Etkinliği: Para talebinin faizdeki değişikliklere tamamen duyarsız ve LM eğrisinin dik olduğu durumlarda, gelir düzeyi arttırmada para politikası etkinliği tamdır. Faiz oranı düşüşü, yatırım ve gelir düzeyini yükseltir. Gelir düzeyindeki yükseliş, bollaşan para miktarı muamele amacıyla para talebi tarafından emilinceye kadar sürer. Para talebindeki faizdeki değişikliklere duyarlılığı arttıkça LM eğrisi yatıklaşır, gelir düzeyini yükseltmede genişletici para politikasının etkinliği azalır.

Açık Bir Ekonomide Maliye ve Para Politikalarının Nispi Etkinliği

Açık bir ekonomide maliye ve para politikalarının nispi etkinliğini Mundell-Fleming IS-LM-BP Modeli ile açıklamak mümkündür. Açık bir ekonomide para piyasası denge koşulu, yani, LM eğrisi, kapalı ekonomideki gibidir. Ms = Md(Y, i) ifadesi, reel para arzının reel para talebine eşit bir şekilde dengede olduğu anlamına gelir.

IS ve LM eğrilerine ek olarak açık ekonomide dış ödemeler dengesi eğrisi de (BP) dikkate alınır. Bu eğri, belli bir döviz kurunda dış ödemeler dengesinin gerçekleşmesini sağlayan faiz oranı ve gelir düzeylerini gösterir. BP eğrisinin altındaki IS-LM denge noktaları dış ödemeler açığı olduğunu, BP eğrisinin yukarısındaki ISLM denge noktaları ise dış ödemeler fazlası olduğunu ifade eder. Bozulan dış ödemeler dengesini tekrar sağlama süreci, ülkenin benimsediği döviz kuru rejimine göre değişir. Sabit döviz kuru sisteminde, ülke parasının değeri, belli bir ülkenin para birimine ya da birden fazla ülkenin para birimlerinden oluşan bir döviz demetinin değerine sabitlenir. Merkez Bankası döviz alım/satımı yaparak para değerinin belirlenen değerde kalmasını sağlar. Sabit döviz kuru sisteminde, Merkez Bankası belirlenen döviz kuru değeri üzerinden döviz almakla/ satmakla yükümlüdür. Esnek döviz kuru sisteminde ise döviz kuru, Merkez Bankasının bu tür müdahalesine gerek kalmadan döviz piyasasında serbestçe belirlenir.

Dış ödemelerin dengede olması, resmi rezervler işlem dengesinin sıfır olması demektir. Ülkeye net sermaye girişi, yerli faiz oranı, yabancı faiz oranından yüksek olduğunda gerçekleşir.

BP eğrisi sermaye hareketliliğinin tam olmadığı durumda, yukarı doğru pozitif eğimlidir. Bu durumda yerli ve yabancı varlıklar (örneğin, tahviller) tam olmamakla beraber birbirinin ikamesidir. Gelir arttıkça ithalat talebi artar. Bu durumda dış ödemeler dengesini korumak için sermaye girişinin artması gerekir. Bu da ancak yerli faiz oranı nispeten daha yüksekse mümkündür. Sermaye hareketliliğinin tam olduğu durumda, yerli ve yabancı varlıklar birbirini tam olarak ikame etmektedir. Bu durum dengesizlik hâlinde yatırımcıların ülkeler arasında hareket ederek faiz oranlarını eşitlemesini sağlar. Varlıklardan birinin geçici bir süreliğine olsa dahi daha yüksek bir faize sahip olduğu durumda, yatırımcılar kaynaklarını faizi artan varlığa yöneltir. Bu süreç faiz oranları eşitleninceye kadar sürer.

Açık bir ekonomide kamu harcamalarındaki artış, vergilerde azalış, yabancıların gelirindeki artış ya da döviz kuru artışı, IS eğrisini sağa doğru kaydırır. Yabancıların gelirindeki artış genişletici etki yaratır, ihraç edilen mallara talebi arttırır. Döviz kuru artışı da ihracatı daha ucuz hâle getirerek arttırmak ve ithalatı daha pahalı hâle getirerek düşürmek suretiyle genişletici etki yaratır. Benzer şekilde, ithalattaki otonom bir azalış da genişletici etki yaratır. Bu değişkenlerde ters yönlü bir değişiklik IS eğrisini sola doğru kaydırır. Para arzındaki bir artış, LM eğrisini sağa kaydırır. Tersi bir durum LM eğrisini sola kaydırır. Döviz kurundaki artış, yabancıların gelirindeki artış veya yabancı faiz oranındaki düşüş BP eğrisini sağa kaydırır. Bu durumların tersi BP eğrisini sola kaydırır.

Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Maliye Politikasının Etkinliği: Genişletici maliye politikası, örneğin, kamu harcamalarının artması, IS eğrisini sağa doğru kaydırır. Yeni denge daha yüksek bir faiz oranı ve daha yüksek bir gelir düzeyinde gerçekleşir. Yeni denge noktasında dış ödemeler açığı ya da fazlası olması BP eğrisinin LM eğrisine kıyasla daha yatık ya da daha dik olmasına bağlı olarak değişir. Yeni denge noktasının BP eğrisinin üstünde olduğu durumda dış ödemeler fazlası; BP eğrisinin altında olduğu durumda ise dış ödemeler açığı ortaya çıkar.

Genişletici para politikası izlenmesi, yani, para arzının artması hâlinde LM eğrisi sağa doğru kayar. Yeni denge daha düşük bir faiz oranı ve daha yüksek bir gelir düzeyinde gerçekleşir. Genişletici para politikası gelir düzeyini arttırak, ithalatı cazip hâle getirir. Faiz düşmesi ise ülkeden sermaye çıkışına neden olur. Bu durumda ülkede bir dış ödemeler açığı meydana gelir. Sabit döviz kuru sistemini korumak için Merkez Bankası döviz satarak müdahale eder.

Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Para Politikasının Etkinliği: Genişletici para politikası izlenmesi, para arzının artması halinde LM eğrisi sağa sola doğru kayar. Yeni denge daha düşük bir faiz oranı ve daha yüksek bir gelir düzeyinde gerçekleşir. Genişletici para politikası gelir düzeyini arttırarak, ithalatı cazip hale getirir. Faiz düşmesi ise ülkeden sermaye çıkışına neden olur. Ülkede dış ödemeler açığı meydana gelir. Sabit döviz kuru sistemini korumak için merkez bankası döviz satarak müdahale eder. Sterilizasyon parasal taba üzerinde yabancı para girişinden kaynaklanan etkilerin nötr hale getirilmesidir. Sterilizasyon müdahalesi Merkez Bankası elindeki yabancı rezervler tükenene kadar devam eder. Sabit döviz kuru sisteminde ve sermaye dolaşımı sınırlı iken daha yüksek bir gelir düzeyine; genişletici maliye politikası uygulandığında daha yüksek bir faiz oranında, genişletici para politikası uygulandığında ise daha düşük bir faiz oranında ulaşılır. Devalüasyon, döviz kuru ayarlaması yoluyla paranın değerinin düşürülmesidir.

Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Maliye Politikasının Etkinliği: Genişletici maliye politikası, kamu harcamalarındaki bir artış IS eğrisini sağa doğru kaydırır. Döviz kuru esnek olduğu için Merkez Bankası müdahalesine gerek yoktur. Döviz kuru, döviz piyasasında dengeyi sağlayacak şekilde değişir. Yeni denge daha yüksek faiz oranında ve gelir düzeyinde gerçekleşir.

Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Sınırlı Olduğunda Para Politikasının Etkinliği: Genişletici para politikası para arzındaki artışı LM eğrisini sağa doğru kaydırır. Döviz kuru esnek olduğunda Merkez Bankası Müdahalesi yoktur. Döviz kuru piyasada dengeyi sağlayacak şekilde değişir. Yeni denge noktası daha düşük faiz oranı ve daha yüksek gelir düzeyinde gerçekleşir. Dış ödemeler dengesi açığı vardır. Döviz kuru artar, ihracat artar ve ithalat azalır, IS eğrisi sağa doğru kayar. Yeni denge noktası daha yüksek faiz oranı daha yüksek gelir olur.

Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Maliye Politikasının Etkinliği: genişletici maliye politikası etkindir. Kamu harcamaları artışı IS’yi sağa doğru kaydırır. Kamu harcamalarındaki artış, yerli faiz oranını yabancı faiz oranının üzerine çıkarır ve ülkeye sermaye girişi olur. Merkez Bankası müdahale eder, yerli para bollaşır, para arzı yükselir. LM eğrisi sağa doğru kayar. Gelir düzeyi yükselir.

Döviz Kuru Sabit ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Para Politikasının Etkinliği: Para politikası etkin değildir. Para arzındaki artış LM eğrisini sağa kaydırır. Yerli faiz oranı yabancı faiz oranının altına düşer. Yatırımcılar yerli paradan kaçar ve ülkeden sermaye çıkışı olur. Merkez bankası sabit döviz kurunu korumak için müdahale etmesi, para arzını ilk düzeye geri dönmesine neden olur. Gelir düzeyi ilk düzeyine döner ve para politikası etkisi sıfırdır.

Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Maliye Politikasının Etkinliği: Döviz kuru esnek ve sermaye dolaşımı serbest olduğunda kamu harcamalarının artması durumudur. Maliye politikası etkin değildir. Genişletici maliye politikası, IS eğrisini sağa kaydırır. Yerli faiz oranı yabancı faiz oranının üzerine çıkar. Gelir düzeyi yükselir. Merkez bankası müdahalesi yoktur, döviz kuru esnektir. Ülkeye sermaye girişi olur. Döviz kuru düşer, ve yerli para değerli hale gelir, ihracat düşer, ithalat artar. IS eğrisi sola doğru kayar. Yerli faiz oranı yabancı faiz oranına eşit olana kadar sola doğru kayar. Gelir azalarak eski düzeyine döner, maliye politikasının başlangıçtaki genişletici etkisi ortadan kalkar.

Döviz Kuru Esnek ve Sermaye Dolaşımı Serbest Olduğunda Para Politikasının Etkinliği: para arzının artması durumunda para politikası etkindir. Para arzındaki artış LM eğrisini sağa doğru kaydırır. Merkez bankası müdahale etmez. Yatırımcı yerli parayı satar döviz kuru yükselir, yerli paranın değeri düşer. İhracat artar, ithalat düşer. IS eğrisi sağa kayar. Genişletici para politikası yabancı faiz oranına sabitlendiği içen yerli faiz oranı yoluyla değil, döviz kuru ve dolayısıyla net ihracat yoluyla etkilidir.