Ünite 1: Maliyet Muhasebesine Giriş

Maliyet Muhasebesinde Kullanılan Temel Kavramlar

Maliyet muhasebesinde kullanılan gider, harcama, maliyet, varlık gibi kavramlar ve bu kavramlar arasındaki ilişkiler tanımlanabilmelidir.

Gider kavramı; bilançodan hareketle ve sonuç hesaplarından hareketle tanımlanabilir. Gider kavramının kapsamına göre geniş kapsamlı ve dar kapsamlı olarak da gider tanımı yapılabilir. Bilanço yaklaşımında; “Gider, bir işletmenin belirli bir dönemdeki mamul teslimi veya üretim, hizmet kullanımı veya sürekli ana iş konusuyla ilgili diğer işlemleri sonucunda işletmenin varlıklarında meydana gelen azalışlar veya yükümlülüklerinde meydana gelen artışlardan kaynaklanan özkaynak azalışlarıdır. Gelir yaklaşımında gider, gelir tablosunda karşı akım olarak kârı olumsuz yönde etkileyen akımları belirtmek üzere faydası tükenmiş maliyetleri ifade eder. Gider, kayıp kavramını da içerecek biçimde genel olarak tanımlandığında “Gider, belirli bir muhasebe döneminde hasılattan düşülen yararı tükenmiş maliyetler’’ biçiminde tanımlanabilir. Gider kavramının kapsamının dar tutulup kayıpların ayrı tanımlandığı durumlarda, “Gider, işletmenin faaliyetini ve varlığını sürdürebilmesi ve bir ekonomik yarar sağlaması için belli bir dönemde kullandığı ve tükettiği girdilerin faydası tükenmiş maliyetlerinin hasılattan düşülen kısmıdır.” İşletme faaliyetinin sürdürülmesi ile ilgili olmayan mamul veya hizmet tüketimleri gider sayılmaz. Bilanço yaklaşımında, varlıklardaki azalışın veya yükümlülüklerdeki artışın gider olabilmesi için, işletmenin faaliyetlerinden kaynaklanmış olması gerekmektedir. Muhasebe standartlarına göre gider tanımı, bilanço yaklaşımından hareketle ve kapsamı geniş tutularak bütün arızî zarar ve kayıpları da içerecek biçimde tanımlanmaktadır. Buna göre Giderler: Raporlama döneminde (Muhasebe döneminde) gerçekleşen, özkaynak yatırımcılarına yapılan dağıtımlarla ilişkili olanlar hariç olmak üzere, işletmeden çıkan varlıklar veya işletmeye ait varlıkların değerlerinde meydana gelen azalışlar ya da borçlarda oluşan artışlar nedeniyle işletme Özkaynakların azalmasına neden olan ekonomik değerlerde meydana gelen azalışlar” olarak tanımlanır.

Harcama kavramı; bir mal, fayda ve hizmet sağlanması veya herhangi bir edim karşılığı olmaksızın ortaya çıkan bir yükümlülük nedeniyle yapılan ödeme ve borçlanmalar olarak veya işletme tarafından herhangi bir nedenle yapılan her ödeme ve borçlanma harcama olarak tanımlanabilir.

Maliyet kavramı; bir mamul veya hizmetin edinilmesi için, o dönem içinde yapılan harcamalarla, daha önceki dönemde yapılan harcamalardan o mamul ve hizmetin edinilmesinde katlanılan fedakârlıkların parasal tutarıdır. Bir başka deyişle, maliyet; herhangi bir mamulü veya hizmeti, kullanıldığı veya satıldığı yerde veya durumda elde edebilmek için doğrudan doğruya ve dolaylı olarak yapılan toplam harcamalardır. Muhasebe standartlarına göre maliyet kavramı; bir varlığın elde edilmesinde veya inşaatında ödenen nakit veya nakit benzerlerini veya verilen diğer bedellerin gerçeğe uygun değerini veya belli durumlarda diğer muhasebe standartlarında yer alan özel hükümler uyarınca ilk muhasebeleştirme sırasında ilgili varlığa atfedilen bedel olarak tanımlanabilir.

Varlık kavramı; muhasebe standartlarına göre geçmişte meydana gelen olaylar sonucunda ortaya çıkan ve hâlihazırda işletmenin kontrolünde olup gelecekte işletmeye ekonomik fayda sağlaması beklenen değerler olarak tanımlanmaktadır.

Hasılat kavramı; muhasebe standartlarına göre ortakların sermayeye katkıları dışında, özkaynakta artışla sonuçlanan ve işletmenin dönem içindeki olağan faaliyetlerinden elde edilen brüt ekonomik fayda tutarı olarak tanımlanabilir.

Maliyet Muhasebesinin Tanımı ve Amaçları

Maliyet muhasebesi, bir işletmenin üretim maliyetlerinin ölçülmesi, kontrolü ve rapora bağlanması işlemleridir. Maliyet muhasebesi sistemi bir işletmede üretilen mamul ve hizmet birimlerinin elde edilmesi ve bunların alıcılara ulaştırılıp paraya çevrilmesi için, işletmenin yaptığı fedakârlığın parasal ölçüsünü gösteren maliyetlerin, hangi giderlerden oluştuğunu belirleyen, söz konusu giderleri; türleri, fonksiyonları ve gider yerleri bakımından hesap planındaki sınıflandırma doğrultusunda kaydedip izleyen, bu bilgilerin inceleme ve yorumunun yapılmasına olanak verecek raporların hazırlanmasını ve maliyetlerin kontrolünü amaç bilen işlemler bütünü olarak tanımlanabilir.

Maliyet muhasebe sistemi üretim ve pazarlama maliyet sistemini içermektedir. Üretim maliyet muhasebesinde, maliyet çalışmasının amacı; Üretilen mamul ve hizmetlerin birim maliyetlerini ölçmek, stokların değerlerini hesaplamak, geleceğe yönelik planların (bütçelerin) yapılmasına yardım etmek, giderlerin kontrolünü ve kalite standardını korumak koşulu ile olanaklar ölçüsünde maliyetlerin düşürülmesini sağlayacak yöntemleri geliştirmek, seçenekler arasında karar vermek durumunda olan yöneticilere maliyetle ilgili düzenli, etkili ve güvenilir bilgiler vermek biçiminde sıralanabilir.

Finansal Muhasebe ile Maliyet Muhasebesi Arasındaki İlişkiler ve Maliyet Muhasebesinin Muhasebe Organizasyonu İçindeki Yeri

Finansal muhasebe; kendi imkânlarıyla işletme hakkında bilgi alamayan işletme ilgililerine, alacağı ekonomik kararlarda ışık tutmak üzere genel amaçlı finansal tabloların hazırlanmasını sağlar. Finansal muhasebe; işletmede meydana gelen ekonomik ve mali olayları para cinsinden toplayıp, kaydedip, sınıflandırıp, özetlerken temelde iki amaç güder. Bunlardan ilki, işletmeye konan sermayenin niteliğini ve durumunu belirlemek, ikincisi ise faaliyet sonuçları sonucunda sermayede meydana gelen değişiklikleri ölçer. Finansal Muhasebe, dönem içinde oluşan kıymet hareketlerini kayda alıp dönem sonunda bu bilgileri işletme ilgililerine rapor ederek işletmenin finansal yapısında, performansında ve nakit akışlarında meydana gelen değişmeler hakkında bilgi verir. Maliyet muhasebesinin temel amacı ise yönetime gerekli bilgileri sağlamaktır. Maliyet muhasebesi içe yönelik bilgiler üretir. Ürettiği bilgiler yönetim aracı olarak kullanılır. Genel muhasebe ile maliyet muhasebesinin temel amaçları ve ilkeleri farklı olmasına karşın, bilgi alış verişi yönünden birbirlerine bağlı bulunmaktadırlar.

Maliyet muhasebesinin muhasebe organizasyonu içindeki yeri, işletmelerin benimseyeceği organizasyon biçimi ve kayıt düzenine göre gerçekleştirilir. Bu konuda;

1. Bağımsız muhasebe sistemi
2. Birleşik muhasebe sistemi
3. Hesap ayrılığı sistemi şeklinde üç ayrı muhasebe organizasyonu olabilir.

Giderlerin Değişik Kriterlere Göre Sınıflandırılması

Giderler, çeşitlerine, işletme fonksiyonlarına, mamullere yüklenmesine, faaliyet hacmiyle olan ilişkilerine, kontrol edilebilirlik özelliklerine, fiili olup olmaması gibi kriterlere göre sınıflandırılabilir.

Çeşitlerine göre giderlerin sınıflandırılması:

• İlk madde ve malzeme giderleri
• İşçi ücret ve giderleri,
• Memur ücret ve giderleri,
• Dışardan sağlanan fayda ve hizmetler,
• Çeşitli giderler,
• Vergi, resim ve harçlar,
• Amortismanlar ve tükenme payları
• Finansman giderleridir

İşletme fonksiyonlarına göre giderlerin sınıflandırılması:

• Tedarik (satın alma) giderleri
• Üretim giderleri
• Araştırma-geliştirme giderleri
• Pazarlama-satış-dağıtım giderleri
• Genel yönetim giderleri
• Finansman giderleri

Mamullere yüklenmesine göre giderlerin sınıflandırılması:

• Direkt giderler
• Endirekt giderler

Faaliyet hacmiyle olan ilişkilerine göre giderlerin sınıflandırılması:

• Sabit giderler
• Değişken giderler
• Yarı sabit-yarı değişken giderler

Kontrol edilebilirlik özelliklerine göre giderlerin sınıflandırılması:

• Kontrol edilebilen giderler
• Kontrol edilemeyen giderler

Fiili olup olmamasına göre giderlerin sınıflandırılması:

1. Fiili giderler
2. Standart giderler şeklindedir.

Maliyet Hesaplama Yöntemleri ve Maliyet Sisteminin Oluşturulması

Üretilen mamul ve hizmetlerin maliyetlerinin ölçülmesi, işletmenin benimsediği maliyet sistemi doğrultusunda yapılır. Bir maliyet sistemi, maliyetlerin kapsamı, nitelik ve hesaplanış şekliyle ilgili birtakım maliyet hesaplama yöntemlerinin bir arada kullanılmasından oluşur. Başka bir deyişle, çeşitli maliyet hesaplama yöntemlerinin birleşiminden maliyet sistemleri ortaya çıkar. Maliyet yöntemleri üç grupta toplanabilir. Bunlar:

• Maliyet kapsamına göre maliyet yöntemleri,
• Maliyetlerin saptanması zamanına göre maliyet yöntemleri
• Maliyetlerin saptanma şekline göre (üretim biçimine göre) maliyet yöntemleridir.

Maliyet kapsamına göre maliyeti yöntemleri dört gruba toplanabilir. Bunlar:

• Tam maliyet yöntemi
• Değişken maliyet yöntemi
• Normal maliyet yöntemi
• Asal maliyet yöntemi (direkt maliyet yöntemi)

Maliyetlerin saptanması zamanına göre maliyet yöntemleri üç grupta toplanabilir. Bunlar:

• Fiili maliyet yöntemi (Tarihi maliyet yöntemi)
• Tahmini maliyet yöntemi
• Standart maliyet yöntemi

Maliyetlerin saptanma şekline göre (üretim biçimine göre) maliyet yöntemleri iki grupta toplanabilir. Bunlar:

• Sipariş maliyet yöntemi
• Evre (safha) maliyet yöntemi

Tekdüzen Maliyet Muhasebesinde Kullanılan Hesaplar-7/A ve 7/B Seçeneği

Türkiye uygulamalarında Tekdüzen Hesap Planı’nda 7. Grup maliyet hesaplarına ayrılmıştır. Maliyet hesapları, mamul ve hizmetlerin planlanan biçim ve niteliğe getirilmesi için yapılan giderlerin toplandığı ve maliyet unsurlarına dönüştürülerek izlendiği hesaplardır. Maliyet hesapları, işletmelerin fiili maliyet veya önceden saptanmış maliyet (standart maliyet veya tahmini maliyet) yöntemleri gibi farklı maliyet hesaplama yöntemlerini uygulama olanağı verecek biçimde oluşturulmuştur. Türkiye uygulamalarında, tekdüzen muhasebe sisteminde gider hesapları 7/A ve 7/B olarak iki seçeneğe ayrılmıştır. 7/A seçeneğinde giderler defteri kebirde fonksiyon esasına göre, 7/B seçeneğinde ise çeşit esasına göre belirlenmiştir.

7/A seçeneğinde maliyet muhasebesi hesaplarının genel özelliklerini ve işleyişini şöyle özetleyebiliriz:

7/A seçeneğinde giderler, defteri kebirde fonksiyon esasına göre bölümlenmiştir.

• Gider çeşitleri ve sorumluluk merkezine göre Gider yerleri yardımcı defterde izlenmektedir.
• Maliyet hesap gruplarının her biri defter-i kebir hesabı düzeyinde gider hesapları, yansıtma hesapları ve fark hesapları olarak bölümlenmiştir.
• Eş zamanlı kayıtlama sistemi benimsenmiştir. Giderler doğdukları anda, ilgili fonksiyonel gider hesaplarına kaydedilirken, aynı anda gider çeşitleri hesaplarına ve gider yeri hesaplarına da kaydedilmektedir.
• Üretim maliyeti unsurları olan direkt ilk madde, direkt işçilik ve genel üretim giderleri ilgili yansıtma hesapları aracılığı ile önce Yarı Mamuller–Üretim Hesabına, daha sonra da Mamuller Hesabına aktarılarak üretilen mamullerin maliyetine ulaşılır.
• İsteyen işletmeler için “Bağımsız Maliyet Muhasebesi Sistemi”nin uygulanmasına da imkân tanınmıştır.

7/B seçeneğinde , giderler defter-i kebirde maliyet dönemi boyunca çeşit esasına göre izlenir. Maliyet çıkarma dönemlerinde, söz konusu giderler gider dağıtım tablosu aracılığıyla fonksiyonlarına dönüştürülerek ilgili gider yerlerine ve hizmet veya mamul maliyetlerine veya sonuç hesaplarına aktarılır.