Ünite 3: Maliyet-Hacim-Kâr Analizi

Maliyet-Hacim-Kâr Analizlerine Giriş

Maliyet-Hacim-Kâr analizleri; maliyet-hacim ilişkileri ile maliyet-gelir ilişkilerini bir arada ele alarak hem bahsedilen ilişkilerin hem de bu ilişkilerde farklı sebeplerle ortaya çıkan değişmelerin elde edilecek kâr üzerindeki etkilerini araştıran faaliyetler toplamıdır.

Maliyet-Hacim-Kâr Analizlerinin Kullanıldığı Yerler

Maliyet-Hacim-Kâr analizleri;

• Üretim konusunda karar alınmasında,
• Fiyatların belirlenmesinde,
• Üretme ya da satın alma kararının verilmesinde,
• Alternatif üretim yöntemleri arasında seçim yapılması veya
• Sermaye yatırım kararlarının alınması gibi birçok yönetim kararlarında kullanılabilir.

Maliyet-Hacim-Kâr Analizi Varsayımları

Maliyet-Hacim-Kâr analizleriyle ilgili varsayımlar, kullanılabilir, faydalı, hatalı sonuçlara yol açmayan, basite indirgenmiş olmalıdır. Maliyet-Hacim-Kâr analizlerinin dayandığı varsayımlar aşağıdaki gibidir:

1. Tüm maliyetler sabit ve değişken kısımlarına tam olarak ayrılabilecektir.
2. Sabit maliyetler, geçerli faaliyet alanı içinde değişmeyecektir.
3. Değişken maliyetler, hacimdeki değişmeler ile aynı oranda değişmelidir.
4. Maliyetler ve gelirler güvenilir olacak biçimde saptanmalı ve geçerli faaliyet alanı içinde bu değerler doğrusal bir eğilim gösterdiği kabul edilir.
5. Birim satış fiyatları, faaliyet hacmi ne olursa olsun değişmeyecektir.
6. Analiz edilen dönem içinde, maliyet faktörlerinin fiyatları değişmeyecektir.
7. Etkinlik ve üretkenlik değişmeyecektir.
8. Analiz bir tek ürünü kapsayacaktır veya satış karışımının tüm hacim değişmelerin de aynı kalacağı varsayılacaktır.
9. Dönem başı ve dönem sonu stoklarındaki değişmeler, sıfır ya da önemsiz bir değerde olacaktır.

Başabaş Noktası ve Maliyet Hacim Kâr Grafikleri

Başabaş Noktasının Hesaplanması

Maliyet-Hacim-Kâr analizlerinden bir tanesi olan başabaş noktası, toplam gelirin toplam maliyetlere eşit olduğu düzey olarak tanımlanabilir. Net kâr ya da net zararın olmadığı noktadır. Kapasitenin bir yüzdesi olarak da ifade edilebilen başabaş noktası genellikle satış miktarı ya da satış tutarı cinsinden ifade edilir.

Başabaş Noktasının Ürün Birimleri Cinsinden Hesaplanması

Başabaş noktasında kâr sıfır olduğu için bu noktada toplam satışlar toplam maliyetlere eşittir.

Toplam Satışlar = Toplam Maliyetler ya da (Birim Satış Fiyatı) (Satış Miktarı) = Toplam Sabit Maliyet + (Birim Değişkenken Maliyet) (Satış Miktarı)

Satış miktarını başa çekersek eşitlik şu şekilde olacaktır:

Satış Miktarı = Toplam Sabit Maliyet / (Birim Satış Fiyatı – Birim Değişken Maliyet)

Başabaş noktası satış miktarı cinsinden hesaplanırken görüldüğü gibi toplam sabit maliyetlerin birim katkı payına bölünmesi yeterli olacaktır. Birim katkı payı ise birim satış fiyatının birim değişken maliyetleri aşan kısmı olup bu tutar sabit maliyetlerin karşılanması ve kâra katkıda bulunması açısından önem kazanmaktadır. Başka bir değişle katkı payının en önemli özelliği, toplam katkı payı tutarının sabit maliyetleri aşan kısmından net kârın sağlanması olmaktadır. Böylece başabaş noktasında sağlanan toplam katkı payı toplam sabit maliyetlere eşit olacaktır.

Başabaş Noktasının Satışların Tutarı Cinsinden Hesaplanması

Başabaş noktasının satışların toplam tutarı cinsinden hesaplanması birim satış fiyatları ve birim değişken maliyetler verilmediğinde daha önemlidir. Özellikle işletmelerin birden fazla ürün üretmesi ve değişik ürünlerin değişik satış fiyatlarıyla satılması nedeniyle başabaş noktasının satışların tutarı cinsinden belirlenmesi gerekmektedir. Başabaş noktasının toplam satış tutarı cinsinden hesaplanmasında, formülümüz şöyle olacaktır:

Başabaş Noktası Satış Tutarı ( ? ) = Toplam Sabit Maliyetler / Katkı Oranı

ya da

Başabaş Noktası Satış Tutarı ( ? ) = Toplam Sabit Maliyetler / [(Toplam Net Satışlar – Toplam Değişken Maliyetler) / Toplam Net Satışlar]

Birim tutarlar üzerinden katkı oranı ise şöyle hesaplanır;

Birim Katkı Oranı = (Birim Satış Fiyatı – Birim Değişken Maliyet) / Birim Satış Fiyatı

Birim katkı oranı, satılan her birimin katkı payının, ürünün birim satış fiyatına bölünmesi ile hesaplanmaktadır.

Başabaş Noktası ve Hacim Kâr Grafikleri

Maliyet Hacim Kâr analizi grafikleri, maliyet-hacim ve hacim-gelir ilişkilerini bir arada ele alan ve değişik nedenlerle bu ilişkilerde oluşan değişmelerin kâr üzerindeki etkilerini bütün olarak bir düzlem üzerinde gösteren yararlı yönetim araçlarıdır. Bu amaçla yararlanılan grafikler;

1. Başabaş Grafiği
2. Hacim-Kâr Grafiğidir.

Başabaş Grafiği

İşletmenin üretim ya da satış hacminin kâr ile olan ilişkilerinin grafik şeklindeki analizidir ki bu analizde, toplam sabit maliyet, toplam değişken maliyeti ve toplam satış geliri doğruları yer alır. Bir başabaş grafiği, kârın sıfır olduğu noktayı grafiksel olarak gösterir.

Hacim-Kâr Grafiği

Hacim-kâr grafiğinde, başabaş grafiğinde olduğu gibi, toplam gelir ve toplam maliyet doğruları görülmeyip, sadece bunların fonksiyonunu oluşturan kâr doğrusu görülür. Bu grafik, esas olarak net kâr hacmindeki değişmelerin etkileriyle ilgilenen yöneticiler tarafından tercih edilir. Bu grafikleri ve ayrıntılarını kitabınızdan sayfa 65-67’de inceleyebilirsiniz.

Maliyet Hacim Kâr Analizleri ile İlgili Özel Kavramlar

Maliyet Hacim Kâr ilişkilerinin analizinde söz konusu ilişkilerin daha ayrıntılı olarak anlaşılmasına yardımcı olacak; hedeflenen net kâr analizi, güvenlik payı, maliyet yapısı ve faaliyet kaldıracı konularını incelemek gerekir:

Hedeflenen Net Kâr Analizi

İşletmenin belli miktarda net kâr elde etmeyi amaçladığını varsayarsak, bu kârı elde etmesi için ne kadar satış yapması gerektiğini şu eşitlik ile hesaplayacaktır:

Toplam Satışlar = Toplam Değişken Maliyetler + Toplam Sabit Maliyetler + Hedeflenen Kâr

Güvenlik Payı ve Oranı

Güvenlik payı, satışların başabaş noktasındaki satışları aşan kısmı olarak tanımlanabilir. Bu pay, işletmede zararlar başlamadan önce satışların azaltılabileceği düzeyi, tutar olarak belirtir. Bunun hesaplanması için şu formül kullanılır:

Güvenlik Payı = Toplam Satışlar – Başabaş Noktası Düzeyindeki Satışlar

Maliyet Yapısı Analizi

Maliyet yapısı, bir işletmede sabit ve değişken maliyetlerin göreceli oranını ifade eder. Bir işletmede sabit maliyetlere daha çok yatırım yapılarak az işgücüyle üretim yapılıyorsa bu işletme sermaye yoğun işletme olarak kabul edilir. Tersi durumda ise emek yoğun işletme olarak adlandırılır. Sermaye yoğun veya emek yoğun işletmenin hangisi en iyi maliyet yapısına sahip olduğuna ilişkin cevap, yöneticilerin risk almaya karşı davranışları, satışlar düzeyindeki yıldan yıla dalgalanmalar ve satışlardaki uzun dönemli eğilimleri kapsayan pek çok faktöre bağlıdır. Satışların artması halinde sermaye yoğun işletmeler, satışların düşmesi halinde ise, emek yoğun işletmeler en iyi maliyet yapısına sahip olacaktır.

Faaliyet Kaldıracı

Satışların verilen bir düzeyinde satış hacmindeki yüzde olarak bir değişmenin kârları nasıl etkileyeceğinin bir ölçüsü olarak Faaliyet Kaldıracı Derecesi kullanılır.

Yüksek sabit maliyetler ve düşük birim değişken maliyetlere sahip işletmelerde faaliyet kaldıracı en yüksek düzeydedir. Aksi durumda, düşük sabit maliyetler ve yüksek birim değişken maliyetlere sahip olan işletmelerde faaliyet kaldıracı en düşüktür. Faaliyet Kaldıracı Derecesi şu formülle hesaplanır:

Faaliyet Kaldıracı Derecesi = Toplam Katkı Payı / Net Kâr

Kârı Belirleyen Etkenlerdeki Değişmeler

Maliyet hacim kâr ilişkilerinin daha sağlıklı olarak anlaşılabilmesi için, faaliyet hacmi yanında satış fiyatı, birim değişken maliyet, sabit maliyet şeklindeki diğer etkenlerin tümünün kâr üzerindeki etkilerinin incelenmesi gerekir.

Sabit Maliyetler ve Satış Hacminde Değişme

İşletme yönetimi, kârı artırmak amacıyla sabit maliyetleri artırmak isteyebilir. Örneğin; iş gücünden tasarruf sağlayan, fakat sabit maliyeti artıran makinalara yatırım yapma gereksinimi duyulabilir. Bunun için net kâr ile katkı payı üzerinde yaratacağı etkileri belirlemesi gerekecektir. Bu yeni davranış şeklinin uygulanması halinde değişen maliyet ya da gelir rakamları göz önüne alınarak çözümlemeler yapılır. Bu işleme, farklara dayanan analiz denir. Sonuçta net kârdaki artış işletme için tatmin edici ise, işletme sabit maliyetlerdeki artışı yapma kararı alacaktır.

Sabit Maliyet, Satış Fiyatı ve Satış Hacminde Değişme

Sabit maliyette artış yapılması ve satış fiyatının düşürülmesiyle satış hacminde artış olacağı varsayımı ile hareket edilir. Bu davranış ile tahmini katkı payındaki artış sabit maliyetlerin üstünde ise, yani sonuçta net kârda artış bekleniyorsa söz konusu davranış uygulanmalı sonucuna varılır.

Değişken Maliyetler, Sabit Maliyet ve Satış Hacminde Değişme

Değişken maliyetlerdeki artışla, satış hacmindeki tahmini artış, oluşacak sabit maliyetleri karşılayacak ve net kârda artışa neden olacaksa bu davranış uygulamaya konulur. Örneğin, yönetimin satış elemanlarına yaptığı ödemeleri artırması sonucunda, satışlarda da belirli bir oranda artış olacağı varsayımıyla karşılaştırmalar yapılabilir.

Satış Fiyatındaki Değişme

İşletme normal piyasa fiyatının altında bir satış teklifi ile karşılaştığında, atıl kapasite ile çalışıyorsa, analiz yaparken sabit maliyeleri hesaba katmayacaktır. Bunun için ek satış amacıyla teklif edilen fiyat ile işletmenin bu satıştan net kârını ne kadar arttırmak istediği konusu göz önüne alınır. Ek satışla oluşacak değişken giderler karşılanıp beklenen kâr sağlanıyorsa işletme bu teklifi kabul etmelidir.

Çok Ürünlü Durumda Maliyet Kâr Analizi

Çok ürünlü durumda, ilk akla gelebilecek çözüm, her mamul için analizleri ayrı ayrı yapmak olabilir. Bunun için de belirli bir dönemde değişmeyip sabit kaldığını kabul ettiğimiz toplam sabit maliyetlerin, her bir mamule düşen paylarının belirlenmesi gerekir. Bu çözüm yolu güçtür. Bu koşullar altında, çok ürünlü maliyet hacim kâr analizi çözümlemesi için şu formül kullanılabilir:

Üretilen ya da Satılan Ürünlerin Toplam Miktarı Olarak Başabaş Noktası = (Toplam Sabit Maliyetler + Hedeflenen Kâr) / Tartılı Ortalama Katkı Payı

Çok ürünlü durumda BBN hesaplamasında, işletmenin mamullerinin sabit karışım oranları tartı olarak alınmak suretiyle hesaplanan tartılı ortalama katkı payı ya da katkı oranı formülümüzün paydasını oluşturacaktır.