Ünite 2: Aynî Haklar

Mülkiyet

Aynî hak, sahibine en kapsamlı yetkiyi veren mülkiyet hakkıdır. Mülkiyet hakkı sahibine sahip olduğu eşya üzerinde kullanma, yararlanma ve tasarruf etme yetkileri verir. Aynî hakkın kazanılması yoluyla aynî hak bir kişiye bağlanabilir ve bu durum ülkemizde taşınır ve taşınmaz mülkiyeti ile yasalaştırılmıştır. Ancak aynî haklar sadece mülkiyet hakkından ibaret değildir.

İçerdiği yetkilere, konusunda, hak sahibi sayısına ve belirleniş tarzına göre sınıflandırılabilir. İçerdiği yetkilere göre aynî haklar;

1. Sadece doğrudan egemenlik yetkileri içeren aynî haklar,
2. Tam aynî haklar ve
3. Sınırlı aynî haklardır.

Konusunda göre aynî haklar,

1. Taşınır mülkiyeti (doğal güçler, alacaklar ve diğer haklar) ve
2. Taşınmaz mülkiyeti olarak ikiye ayrılır.

Hak sahibinin sayısına göre aynî haklar ise

1. Tek kişinin aynî hakkı (bireysel, ferdi ya da yalın mülkiyet) ve
2. Birlikte (toplu) aynî haklar olarak iki başlıkta ele alınmaktadır.

Hak sahibinin belirleniş tarzına göre aynî haklara taşınmaza bağlı aynî hak ya da arzi aynî hak da denilmektedir. Başka bir deyişle bir eşyaya bağlı mülkiyet hakkı sahipliğinin başka herhangi bir bağa bakılmaksızın belirlendiği durumda kişiye bağlı mülkiyet ortaya çıkmaktadır.

Mülkiyet Hakkının Kapsamı

Mülkiyet hakkı yukarıda belirtilen çeşitli şekillerde sınıflandırılırken, mülkiyet hakkı kapsamında bütünleyici parça ve eklentiden söz edilmiştir. Bütünleyici parça; bir bütünü tamamlayan ve bütünün diğer parçalarından bağımsız olarak aynî haklara konu edilemeyen eşya parçalarıdır. Eşyanın maliki kim ise, bütünleyici parçanın maliki de o olur. Her durumda taşınır eşya olan ürünler, bir taşınmazda sürekli olan yapılar, dikilmiş ağaçlar ve kaynaklar bütünleyici parça kapsamındaki mülkiyete dahildir. Ürün kapsamında ise süt, meyve, pamuk gibi doğal ürünler ve kira, faiz gibi haktan elde edilen hukuksal ürünler yer almaktadır. İşlevsel olarak bir eşyanın diğerinin ekonomik amaçlarına hizmet ettiği eşya işbirliği, asıl eşya ile eklenti ilişkisini ifade eder. Eklentiye örnek olarak dolabın anahtarı, atın eyeri veya pencerenin panjuru verilebilir.

Aynî hakların kazanılmasında genel olarak aynî hakların kazanılması, taşınmaz mülkiyetinin kazanılması, taşınır mülkiyetinin kazanılması ve aynî hakların kaybına değinilmiştir. Genel olarak aynî hakların kazanılması;

1. Esasında halen bir kişinin mülkiyetinde bulunan bir malın, o kişinin iradesine dayanmaksızın üçüncü bir kişi tarafından kazanılması halleri aslen kazanma durumudur.
2. Aynî haklar halefiyet yoluyla da kazanılabilir. Külli halefiyet, bir malvarlığının hak ve borçlarıyla tüm olarak birinden bir başkasına geçişini ifade eder. Cüz’i halefiyet ise malvarlığının aktifine dahil bir aynî hakkın bireysel olarak hem devren hem tesisen kazanılması halidir.

Taşınmaz mülkiyetinin kazanılması;

1. Cebri icra, mahkeme kararı, işgal ve olağan ve olağanüstü zaman aşımı ile aynî haklar kazanılabilir.
   1. İşgal ile; sahibi tarafından mülkiyet taşınmaz sahipsiz hale gelir ve malik sıfatıyla zilyetlik tesis eden kişi tarafından kazanılır.
   2. Olağanüstü kazandırıcı zaman aşımı ile yolsuz tapu siciline güvenen iyiniyetli üçüncü kişi tarafından aynî hak kazanılır.
   3. Kendisinin adı yolsuz olarak aynî hak sahibi sıfatıyla iyiniyetli üçüncü kişi davasız ve kesintisiz sürece 10 yıllık olağan zaman aşımıyla aynî hak kazanılır.
2. Geçerli bir hukuksal sebep, tescil talebi ve tescil zinciri ile aynî haklar kazanılır.

Taşınır Mülkiyetin Kazanılması;

1. Sahipsiz bir taşınırı sahiplenme, emin sıfatıyla zilyetten iyiniyetli aynî hak kazanan üçüncü kişilerin kazanımı ve kandırıcı zaman aşımıyla hakların aslen kazanımı gerçekleşebilir.
2. Taşınır mülkiyet aynî hakların devri ya da tesisine aracılık ederek, devren kazanılabilir.
3. Fiziksel varlıkları olmadığı, eşya olmadıkları halde elektrik enerjisi, su gibi doğal güçler taşınır mülkiyete dahildir ve kullanılırken zilyetliği ve mülkiyeti elde edilen eş zamanlı tüketilen şeylerdir.

Aynî Hakların Kaybı;

• Aynî hak, sahibinin iradesi ya da eylemi sonucunda sonlanıyorsa iradi kayıp gerçekleşir. Bu durum, haktan feragat etme ya da tahrip etme veya tüketme şeklinde kendini gösterir.
• Aynî hak, şayet sahibinin iradesine değil de doğa olayları ya da üçüncü kişinin işlemi ya da eylemi sonucu gerçekleşirse buna irade dışı kayıp adı verilir. Deprem gibi bir felaket ile eşyanın kullanılamaz hale gelmesi gibi.

Sınırlı Aynî Haklar

Sınırlı aynî haklar, mülkiyet hakkı içerisindeki doğrudan egemenlik yetkilerinden bir ikisini özgülenmesiyle kurulan aynî haklardır. Bu bağlamda sınırlılık, sadece malik tarafından sınırlı aynî hak sahibine kazandırılan yetkiler olarak karşımıza çıkmaktadır. Sınırlı aynî haklar, sahibine kazandırdığı yetkilere göre

1. İrtifak hakkı
2. Taşınmaz yükü
3. Rehin olarak üçe ayrılmaktadır.

Taşınmazlarda sınırlı aynî hakların tesisen ve devren kazanımı (1) geçerli hukuksal bir sebep, (2) tescil talebi ve (3) tescil olmak üzere üç koşulda gerçekleşir. Paralel olarak taşınırlar üzerinde sınırlı aynî hak devri için (1) geçerli hukuksal bir sebep, (2) zilyetliğin devri ve (3) sınırlı aynî hakkı anlaşması gereklidir.

İrtifak Hakları

İrtifak hakkı, malike, eşyasının hak sahibi tarafından kullanılmasına katlanma ya da kendisi eşyasını kullanırken irtifak hakkı sahibine tanıdığı yasaklama yetkisini ihlalden kaçınma yükümlülüğü yükleyen haktır. Hak sahibine tanınan yetkilerin kullanış tarzına göre olumlu ya da olumsuz irtifaklar olarak ikiye ayrılır. Hak sahibinin belirleniş tarzına göre ise

1. Eşyaya bağlı irtifaklar
2. Kişiye bağlı irtifaklar
3. Hem eşyaya hem kişiye bağlı irtifaklar (karma irtifaklar)

Eşyaya bağlı irtifaklar sadece taşınmazlarda kurulan, iki taşınmaz arası bağlantı kuran, bir taşınmaz lehine diğerinin üzerinde geçit şeklinde oluşan irtifaklardır.

Kişiye bağlı irtifaklar ise eşyaya bağlı kurulmayan diğer tüm irtifakları kapsar. Oturma ve intifa hakkı yalnız kişiye bağlı kurulurken, diğer irtifaklar karma irtifak şeklinde kurulabilir.

Oturma hakkı, sahibine bir taşınmaz üzerinde sadece kullanma yetkisi verirken, intifa hakkı taşınır, taşınmaz her iki eşya içinde kurulabilen, sahibine yararlanma yetkisi sunan, mülkiyetten sonra en geniş yetkiyi tanıyan haktır.

Karma irtifaklar ise üst hakkı, kaynak hakkı gibi haklar, bir topluluk lehine kurulabilen irtifakları kapsar. Geçit, mecra, reklam panosu yerleştirme hakkı gibi.

Taşınma Yükü

Hak sahibine malikten taşınmaza eşdeğer bir şey isteme ve vermezse taşınmazı paraya çevirtme yetkisi sunan, malik borcu yerine getirmediğinde paraya çevrilerek katlanan yüktür. Burada malikin yükümlülüğü eşyaya bağlı borç şeklindedir.

Rehin Hakkı

Hak sahibine alacağını güvence altına almak amacıyla rehin olarak verilen taşınır ya da taşınmaz, ödenmediğinde cebri icra edilebilen, malın paraya çevirtilmesine katlanma yükümlüğü yükleyen haktır. Rehin hukukuna egemen olan ilkeler;

• Bağımlılık ilkesi
• Açıklık ilkesi
• Belirlilik ilkesi
• Teminat ilkesi
• Kıdeme itibar ilkesi
• Rehinli malı kendine mal etme yasağı ilkesi

şeklinde sıralanmaktadır.

Lex commissoria yasağı, borç henüz muaccel hale gelmeden önce rehin konusu taşınırın mülkiyetinin rehinli alacaklıya geçeceği hakkında yapılan anlaşmaların geçersiz olduğunu belirtir.

Rehin hakkının (1) taşınmaz rehni ve (2) taşınır rehni olmak üzere iki türü vardır. Taşınmaz rehni, bir alacağı bir taşınmazın değeriyle güvence altına almak amacıyla tapu siciline tecil edilen rehin türüdür. Bir kimse bir başkasının borcu için taşınmazı üzerinde rehin tesis ederse, sadece o taşınmazın değeriyle sorumlu olur.

Taşınır rehni ise alacaklının alacağını güvence altına almak üzere parayla değeri ölçülebilen, malikinin bağımsız ve serbest tasarruflarını engelleyen rehin türüdür. İradi ve yasal rehin olmak üzere iki türü vardır.