Ünite 8: Medyada Özdenetim Sistemleri

Giriş

Gazete, televizyon, radyo, sinema, mobil uygulamalardan internete kadar geniş bir çerçevede yer alan kitle iletişim araçlarının barındırdığı haber, eğlenme gibi farklı içeriklerden faydalanan, bunları deneyimleyen topluluklar izlerkitle olarak adlandırılır. Kitle iletişim araçlarıyla izlerkitleye ulaştırılan iletiler ise gazeteci, televizyoncu, radyocu gibi medya mensupları tarafından oluşturulur, onlar tarafından yayılması sağlanır. Bu medya mensupların da medya kuruluşları ya da mesleki kuruluşlarının oluşturduğu kural dizinlerine uymaları beklenir. Bunların ürettikleri içerikten zarar görenlerin hukuki yollara başvurma imkanı da bu yollarla sağlanmış olur.

Özdenetim Kavramı

Medya çalışanlarının özellikle gazetecilerin yasal zorunluluklar, yaptırımlar ve çevreden gelen tepki, öneri ve görüş dışında kendi kendilerini denetleyebilmesini ifade eden özdenetimle, medya çalışanlarının bireysel ve toplumsal sorumluluklarının bilincinde olarak çalışmaları esas alınır. Basında özdenetiminin olması ise basın özgürlüğünün kötüye kullanılmasını ve basına yapılan dış müdahaleleri önleyici rol oynar.

Medyadaki özdenetimi sağlamaya yönelik faaliyetler izlerkitleye ve medya çalışanlarına şu tür işlevsel etkileri bulunur:

1. İletişim araçlarında editöryel bağımsızlığın korunması
2. Devletin veya kamunun iletişim araçlarına müdahalesinin önüne geçilmesi
3. Medyanın içerik ve çalışma pratikleri açısından kalitesinin artırılması
4. Medyanın izlerkitleye hesap verebilir olması
5. İzlerkitlenin medyaya erişebilmesi

Türk Basın Tarihinde Özdenetim Çalışmaları

1908 yılında ilk faaliyetlerine başlayan Matbuat-ı Osmaniye Cemiyeti gazetecilerin biraraya gelerek oluşturduğu bir meslek kuruluşu olarak, dernek tüzüğünde özdenetimle ilgili maddelere yer vermiştir. Daha sonraki yıllarda gazetecilerin meslek örgütü olarak yapılandırıldığı kuruluşlar olmuştur. Bunlardan en önemlisi ise 1960 yılında kurulan Basın Şeref Divanıdır ve gazetecilerin biraraya gelerek oluşturduğu ilk özdenetim kuruluşudur.

Özdenetim Uygulamaları

Bu uygulamaların en önemlisi medya çalışanlarına meslek örgütleri tarafından sunulan temel ahlak kuralları ve gazetecilerin uymaları gereken temel etik kurallarıdır. Bu kurallar içerisinde haber kaynaklarıyla ilişkiler, haber yazımında dikkat edilmesi gereken hususlar gibi kurallar yer alır. Ancak temel etik kurallarına aykırılık halinde gazeteciler açısından öngörülen bir yaptırım söz konusu değildir. Bu nedenle bu kuralların ne kadar etkili olduğu da tartışmalıdır. Bir diğer özdenetim kuruluşu olan basın dışında katılımcılarında yer aldığı Basın Konseyi, basında çıkan haksız, yanlış, olumsuz haberlere ilişkin bir şikayet mercii görevini üstlenerek söz konusu şikayetleri karara bağlar ve bu kararları kamuoyu ile paylaşır.

Medyada gerçekleştirilen özdenetim faaliyetlerinin;

1. Basın özgürlüğünün korunması
2. Medya kuruluşları ve mensuplarının hangi etik kuralları içinde hareket edeceğinin belirlenmesi
3. Medyanın toplum önünde saygınlığının ve güvenirliğinin korunması

gibi işlevleri mevcuttur.

Basın Ombudsmanlığı

Arabulucu, aracı kişi, vatandaş koruyucusu, temsilci gibi anlamları bulunan ombudsman medya kuruluşlarının haber yapma ve yayma aşamasında ortaya çıkan yanlışlıklarını, eksikliklerinin tarafsız ve deneyimli bir gazeteci tarafından düzeltilmesi faaliyetidir. Ombudsmana dilekçe ile başvuruda bulunulur ve o da yaptığı araştırma neticesinde duruma göre cevap veya düzeltme hakkı verilmesine karar verir. Kimi zaman da şikayetin haklılık durumuna göre ayrıntılı bir soruşturma yaparak, haberi yazan gazeteciye kınama veya uyarma cezası verilmesini sağlayabilir.

Ombudsmanlar izlerkitle ile gazete arasında iletişimi kolaylaştırma, gazetenin kalite kontrolünü sağlayarak etik kurallara uyulmasını gerçekleştirme noktasında önemli işlevleri vardır.

Okur Temsilciliği

Okuyucudan gelen şikayet, dilek, istek ve önerileri dikkate alan, okuyucunun sorunun çözümünü sağlamaya yönelik faaliyette bulunan gazetecidir. Maaşını çalıştığı gazeteden alması ve şikayetlerin çözümünde gazetesinin halka ilişkilerini yürütme görevini de üstlenir şekilde hareket etmesi onun bağımsızlığına gölge düşürmektedir.

İzleyici Temsilciliği

Televizyon yayınlarında özdenetimin sağlanması amacıyla RTÜK ve Televizyon Yayıncıları Derneği tarafından başlatılan bu uygulama ile gönüllülük esasına dayalı olarak çalışan izleyici temsilcisi, programlarla ilgili şikayet, görüş ve önerileri dinleyip, bunları ilgili kanal yönetimine ileten kişilerdir.

Meslek Örgütleri

Mesleğin etkin bir çalışabilmesi ve işleyebilmesi için geliştirdiği standartlara uygun biçimde davranılması için yaptırımlar öngören kuruluşlardır. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti, Türkiye Gazeteciler Sendikası, Türkiye Gazeteciler Federasyonu, Çağdaş Gazeteciler Cemiyeti, Basın konseyi bu türden meslek örgütleridir. Bu örgütler medya mensuplarının mesleki etiğe uygun davranmalarının sağlanması konusunda bir mercii niteliği taşırken, iletişim özgürlüğünün sağlanması noktasında da bunların önemli işlevleri bulunur.

Basın Konseyi’nin İşlevi ve İşleyişi

Basın Konseyi basında özdenetimin uygulanmasını sağlayan, meslek ilkelerinin uygulanması noktasında çalışan, gazete sahipleri, gazeteciler ve halktan temsilcilerin bulunduğu, basın özgürlüğünü korumayı esas alan bir gönüllü bir kuruluştur. Konsey, Basın Konseyi Üyeler Kurulu ve Basın Konseyi Yüksek Kurulundan oluşur. Konseyin oluşturmuş olduğu ‘Basın Meslek İlkeleri’ basın açısından önemli bir temel etik metnidir.

Basın konseyinin basın mensupları için belirlemiş olduğu bu etik kurallar dışında, basında çıkan haksız ve yanlış haberlerden zarar gören kişilerin şikâyetlerini incelemeye alarak, sonucu kamuoyuyla paylaşması şeklinde faaliyetleri de mevcuttur.

Türkiye Gazeteciler Cemiyeti

1946 yılında kurulan ve basında özdenetim açısından önemli bir işleve sahip olan Türkiye Gazeteciler Cemiyeti, yazılı, işitsel, görsel ve elektronik iletişim araçlarını kapsayan gazetecilik mesleğini, mesleğin geleneklerini, ahlak ilkelerini koruma; herkesin bilgi edinme, gerçekleri öğrenme hakkının bir aracı olan iletişim ve düşünce özgürlüğünü sağlama, gazetecileri mesleklerinde maddi ve manevi olarak ilerletme ve yüceltme amacıyla çalışan önemli bir gazetecilik kuruluşu ve sivil toplum örgütüdür.

Yönetim kurulu, denetim kurulu, onur kurulu ve balotaj kurulu gibi organları bulunur. Konseyin tüzüğü doğrultusunda kurulmuş olan Basın Senatosu ise medya yayınlarını gazetecilik mesleğinin meslek kodu olan ‘Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’ kapsamında izlemeye alır.

Gazetecilik Etik ve Meslek İlkeleri

Gazetecilik etik ve meslek ilkeleri, gazetecilik mesleğinin icra edilmesinde doğruluk, dürüstlük, eşitlik, hakkaniyet, toplumsal sorumluluk gibi temel değerlere dayanan, toplumun bilgilendirilmesi ve haberdar edilmesi açısından önem taşıyan kurallardır. Bu kurallar gazetecilik görevini koruma altına almak ve gazetecilik mesleğinin güvenirliğini, saygınlığını korumak amacıyla ortaya çıkarılmıştır.

Gazetecilik etik kuralları etik kodlar olarak, meslek üyelerinin genel ve ortak davranış biçimlerini belirler. Bu etik kodlarla meslekte yetersiz ve ilkesiz üyelerin ayıklanması, meslek içi rekabetin düzenlenmesi, hizmet ilkelerinin korunması, gazeteciliğin özerkliğinin korunması ve gazetecilik faaliyetinin kamunun çıkarlarına hizmet etmesi amaçlanır.

Mesleki etik kodlarından haberin gerçek olmasını bekleyen okuyucu veya izleyici, gazetecilerin haber sağladıkları adlarının gizli tutulmasını isteyebilecek haber kaynakları ve habere konu olan ve bu doğrultuda özel hayatlarına saygı duyulmasını bekleyen ve bu yönde talepleri olabilecek insanlar yararlanır.

Dünyanın hemen her yerinde geçerli olan bu mesleki kodlar başlıca şu şekildedir:

1. Doğru haber, bilgilendirme ve gerçeğe saygı: Haber gerçeğe uygun ve doğru olmalı kasıtlı olarak eksik bırakılmamalı, haberde yönlendirme olmamalı
2. Haber ve yorum ayrımı: Haber ile kişisel ya da kurumsal düşünce, inanç ve yargıları yansıtan yorum arasında belirgin bir çizgi olmalı
3. Özel hayata ve mahremiyete saygı: Özel hayat ve mahremiyete getirilecek sınırda kamu yararı kavramı ile hareket edilmeli
4. Eleştiri sınırını aşmama, hakaret ve iftira içermeme: Kişilerin onurunu ya da ahlaki karakterini hedef alan hakaret, iftira, karalamalardan kaçınılmalı, dayanağı olmayan iddia ve ifadeler kullanılmamalı
5. Cevap, yalanlama ve düzeltme hakkına saygı: İddia ve suçlamalara ilişkin haberde adı geçen kişilere cevap ve düzeltme hakkı verilmeli
6. Gazeteciliğin bireysel menfaatler için kullanılmaması: Gazeteciler haber yapmaları karşılığı haberin doğruluğunu ve yansızlığını etkileyecek hediye gibi kişisel menfaatler elde etmesini amaçlayan davranışlara girmemeli
7. Şiddet, savaş, terörizm ve ayrımcılık: Toplumu her tür ayrımcılığa iten ifadelerden kaçınılmalı
8. Mahkeme kararı sabit oluncaya kadar kişilerin suçsuz olduğu ilkesi: Haklarında suç işlediklerine ilişkin kesin bir karar olmayan zanlı durumundaki bireyler haberde suçluymuş gibi yansıtılmamalı
9. Mesleki gizliliği korumak ve gözetmek: Gazetecilerin araştırmacı gazetecilik bağlamında faydalandıkları haber kaynaklarını koruma ve gözetme adına, onlardan haber kaynaklarının açıklanması istenilmemeli
10. Pornografi ve şiddet içeren yayınlar: Yapılan bu tür yayınların çocukların gelişimin etkilemesi nedeniyle yapılmamalı veya çocuklara ulaşmıyor olmalı

Bu etik kodların uygulanmasında piyasa koşullarındaki rekabet, medyadaki tekelleşme durumu, gazetecilerin sosyal güvencelerinde yaşadıkları sorunlar, gazetecilerin çalışma koşulları, patron etkisi, medya sahiplerinin ticari faaliyetlerde bulunması, haberin hızlıca kitlelere aktarılmasının sağlanması gibi nedenlerle zorluklar yaşandığı da görülmektedir.

Türkiye Gazetecilik Hak ve Sorumluluk Bildirgesi

Her gazeteci ve basın-yayın organı, aşağıda tanımlanan hak ve sorumluluklar çerçevesinde mesleklerini yerine getirmeye çalışmalıdır:

• İnsan ve yurttaş hakkı
• Gazeteci tanımı
• Gazetecinin sorumluluğu
• Gazetecinin hakları