Ünite 2: Basın ve Yayın Faaliyetleri ve Yasal Düzenlemeler

Basın Kanunu’ndaki Temel Kavramlar

Gelişen teknolojiyle beraber haberleşme, bilgiye ulaşma ve düşünceyi açıklama olanakları alışılmış sınır ve yapıların ötesine geçmiştir. Bu bağlamda artık evrensel bir fenomen haline gelmiş iletişim kavramı ve düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğü ile onun temel araçlarından olan basın özgürlüğü kavramlarının yeniden ele alınması, çağdaş ilkelerin benimsendiği kuralların oluşturulması, içselleştirilmesi ve yürürlüğe konulması ihtiyacı hasıl olmuştur. Bu ihtiyaç uyarınca 2004 tarihli 5187 Sayılı Basın Kanunu yürürlüğe girmiştir.

Basın Kanunu’nun Amacı: Bu kanun, basın özgürlüğü ve bu özgürlüğün kullanımını düzenlemeyi amaçlamakta ve basılmış eserlerin basım ve yayımını kapsamaktadır.

Basın Kanunu’ndaki Tanımlar : Kanunda, kanunun uygulanması bağlamında geçen kavramlar, kanunun 2. maddesinde tanımlanmışlardır. Bu kavramlar:

• Basılmış Eser : Yayımlanmak üzere her türlü basım araçları ile basılan veya diğer araçlar ile çoğaltılan yazı, resim ve benzeri eserler ile haber ajansı yayınları basılmış eser kapsamına girer.
• Süreli Yayın: Belirli aralıklarla yayımlanan gazete, dergi gibi basılmış eserler ile haber ajansı yayınlarını ifade eder. Yaygın, bölgesel ve yerel süreli yayın olarak üç kademede tanımlanmıştır:
  • Yaygın süreli yayın , tek bir basın yayın kuruluşu tarafından aynı isimle basılan ve her coğrafi bölgede en az bir ilde olmak üzere, ülkenin en az yüzde yetmişinde yayımlanan süreli yayınlar ve haber ajansı yayınlarını ifade eder.
  • Bölgesel süreli yayın , tek bir basın yayın kuruluşu tarafından basılan ve en az üç komşu ilde veya en az bir coğrafi bölgede yayımlanan süreli yayınlardır.
  • Yerel süreli yayın , tek bir yerleşim biriminde yayımlanan süreli yayınlar ile haftada bir veya daha uzun aralıklarla yayımlanan yaygın ve bölgesel yayınlardır.
• Eser Sahibi : Süreli veya süresiz yayının içeriğini oluşturan, yazı veya haberi yazan, çeviren, resmi ya da karikatürü yapan kişidir.
• Yayın Sahibi : Bir eseri basılmış eser haline getirip yayımlayan gerçek veya tüzel kişi yayın sahibi sayılmaktadır.
• Basımcı : Bir eseri basım araçları ile basan veya diğer araçlarla çoğaltan gerçek veya tüzel kişiler basımcıdırlar.

Süreli Yayın Faaliyeti

Süreli Yayın Çıkarmak : Süreli yayın denildiğinde gazete, dergi ve haber ajansı yayınlarından bahsedilmektedir. Süreli yayın denildiğinde akla ilk olarak gazete gelmektedir. Gazete , politika, ekonomi, kültür ve daha başka konularda haber ve bilgi vermek için, yorumlu ya da yorumsuz olarak çıkarılan basılı yayındır.

Uzmanlar ve gazeteciler gazeteyi kendilerine özgü biçimlerde tanımlamışlardır.

Örneğin;

• Nezih Demirkent gazeteyi “insan davranış ve düşüncelerini doğrudan yansıtan kitle iletişim aracı” olarak tanımlamıştır.
• Ahmet Emin Yalman için gazete, “Günlük olaylara ilişkin haberleri, bunlara ilişkin yorumları kapsayan, bir haftayı aşmayan aralarla, çokça basılan ve belirli bir eder karşılığında, isteyenlere satılan bir yayım aracıdır”.
• Cevat Fehmi Başkut gazeteyi bir fabrikaya benzetmiştir. Başkut’a göre gazete toplumsal yönü olan bir kurumdur. Bu çerçevede gazete kamuoyunu yaratmak görevi ile de yükümlüdür. Yani gazete, “olaylardan halkı sürekli haberdar ederek kamuoyu oluşumuna yardımcı olan, yönetici otoriteleri uyaran, ele aldığı konular yönünden uğraş alanı sınırsız olan, bir yayın organıdır”.

Süreli Yayın Faaliyetinde Bulunmak : Süreli yayın çıkarmak için, süreli yayının çıkarılacağı yerin Cumhuriyet Başsavcılığına bir beyanname verilmesi gerekmektedir. Bu beyannamede aşağıdaki unsurların bulunması gerekmektedir (Tablo 2.1, s. 22):

• Süreli Yayının Adı
• Süreli Yayının Mahiyeti
• Yayın Periyodu
• Yönetim Yeri Adresi
• Tüzel Kişilik
• Süreli Yayın Sahibinin Adı, Soyadı, Adresi ve Telefonu
• Süreli Yayın Sorumlu Müdürünün Adı, Soyadı, Adresi ve Telefonu
• Yayın Türü

Beyanname ekine ikametgâh ilmühaberi, nüfus cüzdanı fotokopileri, diploma fotokopileri ile sabıka kaydı eklenmelidir. Yayın sahibi tüzel kişilik ise tüzük ya da ana sözleşmenin ya da vakıf senedinin ve yayın faaliyeti ile ilgili alınmış olan kararın bir örneği beyannameye eklenmelidir.

Basın kanunundan doğan hak ve yükümlülükler Basın Kanunu kapsamındaki kişiler bakımından ayrı ayrı değerlendirilmek durumundadır. Öyleyse basın kanundaki kişiler bakımından bu hak ve yükümlülükleri ayrı ayrı sayalım.

Sorumlu Müdür : Sorumlu müdür, periyodu ne olursa olsun, Türkiye’de yayımlanan gazete ve dergilerin sorumluluğunu taşıyan ve bu görevi üstlenmek için yaş, öğretim durumu ve sabıkasızlık yönünden belli şartlara sahip olması gereken kişidir. Bu şartlar şöyle sıralanabilir:

• On sekiz yaşını bitirmiş olmak,
• Türkiye’de yerleşim yeri sahibi olmak ve devamlı oturuyor olmak,
• En az ortaöğretim veya dengi bir eğitim kurumundan mezun olmak,
• Kısıtlı veya kamu hizmetlerinden yasaklı olmamak,
• Yüz kızartıcı suçlardan mahkûm olmamak,
• T.C. vatandaşı olunmadığı takdirde karşılıklılık şartı aranmaktadır.

Eser Sahibi : 5187 Sayılı Basın Kanunu Madde 2’ye göre, süreli veya süresiz yayının içeriğini oluşturan yazıyı veya haberi yazan, çeviriyi yapan resim veya karikatürü yapan kişidir.

Süreli Yayın Sahibi/Yayımcı: Süreli yayın sıfatına sahip yayınların sahibi olan gerçek veya tüzel kişilerdir.

Basımcı: Bir eseri basım araçları ile basan veya diğer araçlarla çoğaltan gerçek veya tüzel kişidir. Bazı durumlarda basım işi aynı zamanda yayının sahibi olan kişi tarafından yerine getirilmektedir. Böyle bir durumda yayımcı aynı zamanda basımcı sıfatını da üstlenmiş olur.

Beyanname Verilmesi: Süreli bir yayın çıkarmak için, kaydedilmek üzere yönetim yerinin bulunduğu yerdeki Cumhuriyet Başsavcısına bir beyanname verilmesi gerekmektedir. Bu, kayıtla alenidir.

Beyanname içeriği “süreli yayın faaliyetinde bulunmak” alt başlığı çerçevesinde yukarıda belirtildiği üzere hazırlanır.

Beyanname teslim edildikten sonra, savcılık tarafından bir alındı belgesi verilir.

Beyanname ve eklerinin gerekli veya gerçek bilgileri içermemesi, eksik veya hatalı olması durumunda veya temsilci veya sorumlu müdürün kanunda yazılı şartlara sahip olmadığı hallerde, Cumhuriyet Başsavcılığı, beyannamenin teslim edildiği tarihten itibaren iki hafta içinde eksikliğin giderilmesi ya da gerçeğe aykırı bilgilerin düzeltilmesini yayın sahibinden ister. İstemin verilen sürede yerine getirilmemesi halinde Cumhuriyet Başsavcılığı, Asliye Ceza Mahkemesi’nden yayının durdurulmasını talep eder. Mahkeme en geç iki hafta içinde karar verir. Bu karara karşı itiraz yolu açıktır.

Beyanname içeriğinde meydana gelen her değişiklik, iki hafta içinde, gerekli belgelerle birlikte yeni bir beyanname ile ilgili makama bildirilir.

Sorumlu müdürün bu görevden ayrılması halinde, yenisi tayin edilinceye kadar sorumluluk, yayın sahibine veya temsilcisine aittir.

Teslim Yükümlülüğü : Basın Kanunu’nun 10. Maddesine göre; basımcı, bastığı her türlü yayının iki nüshasını, dağıtım veya yayımın yapıldığı gün, mahalli Cumhuriyet Başsavcılığına teslim etmekle yükümlüdür. Bu yükümlülük, basılmış eserin içerik ve biçim yönünden herhangi bir değişikliği içeren daha sonraki basımları ve tıpkıbasımları için de geçerlidir. Basımcı bu yükümlülüğünü yerine getirdiğinde kendisine Başsavcılık tarafından alındı belgesi verilir.

Zorunlu Bilgiler: Basın Kanunu’nun 4. Maddesine göre, basılmış bir eserdeki künye bölümünde aşağıdaki bilgilere yer verilmelidir:

• Her basılmış eserde basıldığı yer ve tarih
• Basımcı ve yayımcının adları ve ticari unvanları ile iş adresleri
• Haber ajansı hariç her türlü süreli yayınlarda yönetim yeri, sahibinin, varsa temsilcisinin adları ve yayının türü

Bu kanun hükmü, ilan, tarife, sirküler ve benzerleri hakkında uygulanmaz.

Basın Kanunu’ndaki Hak ve Yükümlülükler

5187 Sayılı Basın Kanununun amacı, basın özgürlüğünü ve basın özgürlüğünün kullanımını düzenlemektir. Bu nedenle Basın Kanunu, hem 1982 Anayasası hem de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde korunan ifade özgürlüğü açısından önemli bir kanundur.

Basın Kanunu açısından en önemli özgürlük basın özgürlüğüdür. Kamuoyunu bilgilendirmek amacı olan bu özgürlük şunları içerir:

• Bilgi ve haberlere ulaşmak
• Bu haber ve düşünceleri yaymak
• Bu haber ve düşünceleri eleştirmek ve yorumlamak
• Bütün bunlardan bir eser yaratmak ve bunu yaymak

Gazeteci ve Haber Kaynağı: Gazeteci ile haber kaynakları arasındaki ilişkide güven sağlayıcı bir yaklaşımın izlenmesi gerekmektedir. İlişkiler belirli bir düzeyin üzerine çıkarılarak gazetecilik ve habercilik hatır-gönül ilişkisine dönüşmekten korunmalıdır. Gazeteciler de sorumluluk bilinciyle hareket etmeli ve etik ve meslek ilkelerine uymalıdırlar. Gazeteci haber kaynakları tarafından yanıltıldığında, bunu profesyonel bir biçimde karşılamalı ve düzeltme hakkının kullanılmasına özen göstermelidir.

Basın Kanununun 12. Maddesine göre süreli yayın sahibi, sorumlu müdür ve eser sahibi, haber kaynaklarını açıklamaya ve bu konuda tanıklık yapmaya zorlanamaz. Bu, gazeteciler açısından son derece önemli bir düzenlemedir.

Zorunlu Bilgileri Göstermeme: Basılmış eserlerde gösterilmesi gereken hususların gösterilmemesi veya gerçeğe aykırı gösterilmesi halinde, süreli yayınlarda sorumlu müdür ve sorumlu müdürün bağlı olduğu yetkili, süresiz yayınlarda yayımcı ve adı ile adresini göstermeyen veya yanlış gösteren basımcının, beşyüzmilyon liradan yirmimilyar liraya kadar ağır para cezasıyla cezalandırılması öngörülmüştür*. Bu ceza bölgesel süreli yayınlarda ikimilyar liradan, yaygın süreli yayınlarda beşmilyar liradan az olamaz.

Teslim Yükümlülüğüne Uymama: Teslim yükümlülüğünü yerine getirmeyen basımcı, üçyüzmilyon liradan birmilyar liraya kadar ağır para cezasıyla cezalandırılır*.

Yeniden Yayım : Bir süreli yayında yayımlanmış haber, yazı ve resimleri kaynak göstermeksizin yeniden yayımlayanlar, beşmilyar liradan onmilyar liraya kadar ağır para cezasıyla cezalandırılırlar*.

Bu eserleri yayım hakkı saklı tutulmuş olmasına rağmen süreli yayın sahibinin izni olmadan yeniden yayımlayanlar, yirmimilyar liradan kırkmilyar liraya kadar ağır para cezasıyla cezalandırılırlar*.

Süreli Yayınlar Bakımından Yükümlülükler ve Sorumluları : Kitabınızda 26. sayfada yer alan Tablo 2.2’de gösterilmektedir, şu şekilde sıralanabilir

• Beyanname verilmesi yükümlülüğü : Süreli yayın sahibi ve sorumlu müdürün sorumluluğundadır.
• Teslim yükümlülüğü : Basımcının sorumluluğundadır.
• Düzeltme ve cevap hakkının uygulanması yükümlülüğü : Sorumlu müdürün sorumluluğundadır.
• Zorunlu bilgilerin gösterilmesi yükümlülüğü: Sorumlu müdür ve sorumlu müdürün bağlı olduğu yetkilinin sorumluluğundadır.
• Hukuki sorumluluk : Eser sahibi ile yayın sahibi ve varsa temsilcisi sorumludur.
• Cezai sorumluluk : Esas olarak eser sahibi sorumludur. Özel durumlarda sorumlu müdür, sorumlu müdürün bağlı olduğu yetkili, yayımlatan da sorumlu olabilecektir.

Süresiz Yayınlar Bakımından Yükümlülükler ve Sorumluları : Kitabınızın 26. sayfasında yer alan Tablo 2.2’de de gösterildiği gibi, şu şekilde sıralanabilir:

• Teslim yükümlülüğü: Basımcı sorumludur.
• Zorunlu bilgilerin gösterilmesi: Yayımcı ve basımcı sorumludur.
• Hukuki sorumluluk: Eser sahibi ile yayımcı, yayımcının belli olmaması halinde ise basımcı müştereken ve müteselsilen sorumludur.
• Cezai sorumluluk: Esas olarak eser sahibi sorumludur. Özel durumlarda yayımcı ya da basımcı da sorumlu olabilecektir.

* Not: Belirtilen ceza bedelleri kitabınızdaki gibi eski para birimiyle verilmiştir.