Ünite 5: Habercilik ve Medya Etiği

Giriş

Haberciliğin amacı önemli güncel durumlar, olaylar ve konular hakkında gerçeği anlatmaktır. Basının gerçekleri vermedeki tarafsızlığının ve doğruluğunun önemi basının toplumsal gücünden kaynaklanmaktadır. Çünkü medya insanların dünya görüşlerini şekillendirebilmekte, düşünce ve fikirlerin temel kaynağı olabilmektedir (Burton, 1995). Buradaki en önemli tartışma medyanın “mülkiyetini” ve “kontrolünü” elinde bulunduranların medyanın olayları tarif etmede ve gerçeği şekillendirmedeki potansiyelini kamusal çıkarlara uymayan, adil ve doğru olmayan şekillerde kullanabilmeleridir.

Medyanın mülkiyeti ve kontrolü elinde bulunduranların medyanın bireyleri etkileme ve gerçekleri şekillendirebilme gücünü kendi isteklerine, ilgilerine, beklenti ve ihtiyaçlarına göre kullanmaları toplumda adaletsiz ve eşit olmayan durumlar yaratabilir. Bu nedenle medya çalışanlarına özellikle gazetecilere önemli sorumluluklar düşmektedir. Ancak öncelikle gazetecilerin, daha sonra da yayıncı kuruluşların ve diğer unsurların sorumluluk alanlarının iyi tarif edilmesi gerekmektedir. Gazetecilerin görev ve sorumlulukları haberle çizildiği için önce gazetecilerin birincil sorumluluk alanı olan habere, haber üretim sürecine odaklanılmalıdır.

Haber Nedir?

Arapça bir sözcük olan ‘haber’in birçok tanımı yapılmıştır. İletişim alanının ünlü gazetecileri ve bilim insanlarının çok bilinen birkaç haber tanımı şöyle sıralanmaktadır:

• Amerikalı Gazeteci Charles Anderson Dana, “Bir köpeğin adamı ısırması haber değildir, ancak bir adam bir köpeği ısırırsa haberdir” diyerek haberin ilginçliğiyle ilgili en bilinen tanımı yapmıştır.
• Walter Lippman haber için “saklanan gerçeklere ışık tutan, olaylar arasında bağlantı kuran ve olaylar arasındaki gerçeği ortaya koyan bilgi” demiştir.
• Cohen ve Young; “Gazeteciler tarafından üretilen gerçekler”,
• Gieber “Haberler gazetecilerin yaptıklarıdır”,
• Fishman ise “haber, çalışanların uyguladıkları yöntemlerin sonucu ortaya çıkan şeydir” şeklinde tanımlamalar yapmışlardır.
• Haber içinde yer alan, düşünceleri, etkenleri inceleyerek haberi tanımlamaya farklı açılardan yaklaşanlar arasında Van Dijk haberi sadece bir bilgi değil, bir söylem olarak ele almakta, haberdeki söylemi toplumda var olan egemen söylemlerin bir ürünü görmektedir.

Bütün bu farklı yaklaşımlarla beraber şöyle bir haber tanımı yapılabilir: Haber toplumda çok sayıda kişiyi ilgilendiren, etkileyen, herhangi bir olayın ya da düşüncenin tam ve doğru bir şekilde verildiği yeni ve anlaşılır bir bilgidir.

Medya tarihi incelendiğinde haber günlük yaşamın içinde, hayatı değiştiren dönüştüren bir yapıtaşıdır. Haber, toplumun bilgisini arttıracak ve ilgisini çekecek, belli düzeyde bile olsa düşüncesini dönüştürecek ya da teyit edecek gerçek konu ve olayların medya kurumlarının yayın şekline ve teknolojisine uygun bir biçimde yeniden kurgulanmasıdır. Bu nedenle toplumda bu kadar etki uyandırabilen haber çok tartışmalı bir kavramdır.

Haberin Nitelikleri

Yeni duyulmuş her bilgi insanlarda merak uyandırır. Haber duyulduğu andan itibaren eskimeye başlar ve daha yeni bir bilgiyle desteklenmediği sürece yeni olma halini yitirir. Başka bir ifadeyle haber dayanaksızdır. Haber bu anlamda güncel olandır. Güncelliğini sürdürmesi haberin büyüklüğü ve etkisiyle ilişkilidir. Haber genellikle bir düşünceye, soruna veya olaya dayanır. Bütün bu özellikler haberlerin özünü oluşturmaktadır. Herhangi bir durum haberlerde genellikle özetlenerek ya da hikâye edilerek anlatılır.

Haberlerin özetlenmesi sırasında en çok kullanılan formül 5N-1K formülüdür. Ne, nerede, ne zaman nasıl, neden ve kim sorularının yanıtları haberin kısaca ve kolayca özetlenmesi sağlar. Nasıl sorusunun yanıtı haberin hikaye edildiği bölümdür. Bununla birlikte bir haber konusu hikâyeleştirilirken, okur-izler kitlenin ilgisini çekecek noktaları ön plana çıkartılmakta, merak uyandıran, olayları seyirlik hale getiren, çoğunda duygulara yakından hitap eden bir anlatı şekli kullanılmaktadır. Haber metinleri kolay anlaşılır olmalı, yalın ifadeler kullanılmalıdır. Metin açık bir ifadeyle yazılmalı herkes aynı anlamı çıkartmalıdır. Uzun ve devrik cümleler kullanılmamalıdır. Noktalama işaretleri yazım kurallarına uygun şekilde doğru yerlerde kullanılmalıdır. Edebi cümleler, süslü ifadeler yazmak yerine olay ya da durumları açıkça anlatan basit cümlelerden kurulu metinler yazılmalıdır. Halkın tümünün anlayabileceği sözcükler kullanılmalı, toplumun her kesimi düşünülerek haber yazılmalıdır. Haberlerde kişisel düşüncelere yer verilmemeli ve yorum yapılmamalıdır.

Haberin taşıması gereken nitelikler şu başlıklar altında toplanabilir:

• Doğruluk,
• Gerçeklik,
• Kesinlik,
• İnanılırlık,
• Nesnellik.

Haber Değerleri

Geçmiş iletişim ve gazetecilik araştırmalarına birçok defa konu olmuş olan haber değeri kavramı, gazetecilerin bir konu ya da olayın haber kabul edilmesine ve değerli sayılmasına neden gösterdiği özelliklerdir. Bu değerler bir anlamda haberde merak uyandıran soruların yanıtlarıdır.

Gazetecilerin neyin haber olduğuna ve neyin olmadığına ilişkin değerlendirme yaparken başvurdukları ölçütler haber değerleri başlığı altında incelenmektedir. Bir olayın haber olabilmesi için bazı özellikleri, bilgileri taşıması gerektiği düşünülmektedir. Bunlar şöyle sıralanabilir:

• Önemlilik,
• Zamanlılık,
• Yakınlık,
• Olumsuzluk,
• İlginçlik,
• Nadirlik,
• Ünlülük.

Haber Türleri

Profesyonel kaygılar çoğu zaman ne tür bir haber yapıldığından çok o gün gazete ya da televizyonda neyin ses getireceği telaşı etrafında yoğunlaşsa da uzmanlık alanlarının oluşması bakımından haberler basında farklı şekilde sınıflanabilmektedir.

Temelde haberleri arz ettikleri önem bakımından ciddi ve eğlenceli olarak sınıflamak gibi bir yaklaşım olmakla beraber genellikle haberler, konularına ve haber kaynaklarına göre sınıflanmaktadır.

Türk basınında haber kaynaklarına göre bir sınıflama ve uzmanlaşma söz konusu olmakla birlikte bu sınıflamanın aynı zamanda haber konularına göre de yapıldığı da söylenebilir. Bunlar şöyle sıralanabilir:

• Televizyon Haberi,
• Gazete Haberi,
• İnternet Haberi.

Haber Verme Süreci ve Etik Durumlar

Seksenli yıllara kadar genellikle iki farklı ideoloji etrafında kümelenen gazeteler, Türkiye’deki ekonomik değişim ile beraber küreselleşmenin etkisi altına girmiştir. Yeni ekonomi politikaları ve dünyadaki küreselleşme Türkiye’deki iletişim politikalarını da etkilemiştir. Medyaya yapılan yatırımlarla beraber giderek büyüyen sektörde, habercilik anlayışı değişmeye başlamıştır. Bu dönemde üzerinde çok konuşulan enformasyon toplumu ve yeni iletişim düzeni tartışmalarında en önemli konulardan biri gazetecinin nesnel gerçekliğe olan bağlılığıdır. Haberin doğruluğunu, nesnelliğini, önemini, rolünü, niteliğini ve toplumsal sonuçlarını önemli ölçüde belirleyen haberi hazırlayan gazetecidir.

Çevremizde olup biten olayların tekrar edilme şansı neredeyse yoktur. Bütün bu olayları habercilerin bizlere aktardığı şekilde biliriz. Habercinin buradaki sorumluluğu haberin gerçeğe en yakın şekilde okur izlere kitleye iletilmesidir. Haberin gerçeğe en yakın şekilde verilmesindeki en önemli unsurlardan birisi haber kaynaklarıdır. Haber verme süreci içinde haberi kaynağından almak önemli bir aşamadır. Bu nedenle haberde verilecek bilgilerde, haber kaynakları en az haberciler kadar önemlidir. Haber kaynaklarıyla habercilerin ilişkileri haber içerikleri üzerinde önemli bir etkendir.

Haber kaynaklarının güvenilirliği aynı zamanda habercilerin güvenilirliği anlamına gelmektedir. Haber kaynağının güvenliği için bazı durumlarda haberciler haber kaynaklarını gizleyebilirler. Basın kanununda bu konuyla ilgili bir düzenleme bulunmaktadır. 5187 Sayılı Basın Kanunun 12. Maddesinde, “Süreli yayın sahibi, sorumlu müdür ve eser sahibi, bilgi ve belge dahil her türlü haber kaynaklarını açıklamaya ve bu konuda tanıklık yapmaya zorlanamaz” denilmektedir.

Haber merkezi medya kuruluşlarında haberlerin toplanıp yayına hazırlandığı yerdir. Haber merkezine ulaşan haberler burada yazılır ve yayın formatına göre düzenlenir. Yayına hazırlanmak üzere fotoğraflar ve görüntüler seçilir, seslendirmeler yapılır. Bu fotoğraf ve görüntüler yayınının süresine ve yerine göre kısaltılır ya da arşivden ekleme yapılır.

Haber merkezinin önemli aktörleri olan muhabirler haberde verilen bilgiler üzerinde önemli etkisi olan unsurlardır. Muhabirler dışında haber merkezinde istihbarat şefi, yazı işleri müdürü, genel yayın yönetmeni, sorumlu müdür, editörler bulunurlar.

Medya etiği kavramının geçmişten günümüze bu kadar tartışılmasının nedeni kamusal hizmet yapan medyanın ticari niteliğinin ve kitleleri etkileme gücünün ön plana çıkmasıdır. Basın kuruluşlarının pazar odaklı kurumlar haline gelmesi toplum karşısında güvenilirlik düzeyini olumsuz yönde etkilemektedir.

Liberal kapitalist toplumlarda medyanın kabul edilebilir ve güvenilir olması, piyasa koşullarından etkilenmeyen, tarafsız ve nesnel bilgi sağlayan bir kurum olma işlevine dayanmaktadır. Bu nedenle doğru haber, doğru habercilik medya kuruluşları için önemlidir. Öncelikle basın özgürlüğünü engelleyecek baskıları bertaraf etmek isteyen basın kuruluşları temelde ticari kaygılar olmak üzere hileli mal/haber istemeyen okur karşısında güvenilir bir kurum olarak yer almak için meslek ahlakını ön plan çıkarmıştır.

Ahlaki değerlendirmeler, mesleki kurallar, etik kodlar vb. gibi mesleğin kalitesini arttırmaya yönelik çabaların hem medya kuruluşları açısından kurumsal, hem de meslek kuralları bakımından profesyonel bir kaç önemli gerekçesi bulunmaktadır. Meslek ahlakı ve etik kuralların önemi şu şekilde sıralanmaktadır (Özer, 2010):

• İfade özgürlüğünü ve halkın haber alma hakkının demokratik olmayan yollarla denetim altına alma çabalarının önüne geçmek ve dışardan gelebilecek etkilere açık hale getirmemek,
• Gazetecilik mesleğinin saygınlığı korumak, mesleki ayrıcalıkların kötüye kullanımların önüne geçmek,
• İktidarlar/devlet tarafından basına yapılabilecek müdahaleleri ortadan kaldırmak ve baskıcı başka yolların önüne geçmek,
• Anayasa ya da yasalardaki boşluk ve eksikliklerden doğabilecek hukuki sorunları önlemek,
• Piyasa koşullarında serbest rekabet ortamının sürekliliğinin sağlayarak güvenilir haber toplama ve yayma faaliyetlerinin devamı için ortam hazırlamak.

Haberin Ticari Değeri

Medya şirketlerinin ürün yapıları, üretim organizasyonları, gelir ve maliyet yapıları ve faaliyet gösterdikleri piyasaların koşulları kendine özgü özellikler taşımaktadır. Medya endüstrisini genel olarak bu alana yatırımın büyük sermaye gerektirmesi, reklam gelirlerine bağımlılık ve hükümet politikaları gibi faktörler belirlerken, daha geniş açıdan bakıldığında dünyada hâkim olan ekonomi politikaları da sektör üzerinde etkili olmaktadır.

Haber medyası ister ulusal düzeyde ister bölgesel ya da yerel düzeyde yayılmış olsun devlet teşebbüsleri dışında genellikle ticari girişimdir. Medya kuruluşları bu ticari statüden elde ettikleri kar oranında kalıcı ve sürekli olurlar.

Gazetecilik mesleğine ilişkin yapılan bazı eleştirilerin temelinde haber içeriklerinde ve haberlerin veriliş tarzında kar güdülü alınan haber kararlarının etkili olduğu savı bulunmaktadır. Özellikle habercilerin haber hazırlama aşamasında mesleki kuralların ve meslek ahlakının önemsenmesinin altında, haberin, siyasal, toplumsal ve ekonomik (maddi) değerinin günümüzde her zamankinden daha değerli hale gelmesi bulunmaktadır. Bu nedenle gazetecilik sorumlulukları ile yayıncı kuruluşun ticari öncelikleri çoğu zaman birçok konuda karşı karşıya gelmektedir. Genel haber organizasyonunun işleyişinde ticari unsurların etkili olduğu savı medya kuruluşlarının güvenilirliklerini de yakından ilgilendirmektedir.