Ünite 5: Devlet Memurlarının Ödevleri, Yükümlülükleri ve Yasaklar

Giriş

Devlet Memurları Kanunu’nun 1. kısım 2. bölümünde Devlet memurlarının ödev ve sorumlulukları, 4. bölümünde ise memurlar için getirilen yasaklar düzenlenmektedir. Kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken uymaları gereken etik davranış ilkeleri ise Kamu Görevlileri Etik Kurulu tarafından belirlenmektedir.

Devlet Memurlarının Ödev ve Yükümlülükleri

1. Anayasa ve devlete bağlılık: Devlet memurları görevlerini yerine getirirken anayasaya bağlı kalmak zorundadır. Anayasa, memurların ve diğer kamu görevlilerinin “Anayasa ve kanunlara sadık kalarak faaliyette bulunmakla yükümlü” olduklarını belirtmiştir (m.129/1). Devlet Memurları Kanunu, memurların “sadakat” yemini edeceklerini ve “yemin belgesi” imzalayacaklarını öngörmektedir.
2. Tarafsızlık: Memurlar, görevlerini dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ayrımı yapmadan yerine getirmekle yükümlüdür. Memurlar, herhangi bir siyasi parti veya kişinin yararını veya zararını hedef tutan bir davranışta bulunamaz. Görevlerini tarafsız olarak yerine getirmek zorundadırlar (md.7).
3. Emirlere uyma ve hukuka aykırı emir: Memur üstünün emirlerine, hukuka aykırı emre ilişkin kurallar saklı kalmak üzere, uymak zorundadır. Memur üstünden aldığı emri, hukuka aykırı görürse emri yerine getirmez ve aykırılığı emri verene bildirir. Üstün emrinde direnmesi, emrini yazılı olarak tekrarlaması durumunda, memur emri yerine getirir; emri veren sorumlu olur (DMK md.11/2). Konusu suç olan emir ise, hiçbir biçimde yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz (AY md.137/2, DMK md.11/3). Anayasanın ve ceza hukukunun temel ilkelerinden olan “cezaların şahsiliği” temel kuraldır (AY md. 38). Konusu suç teşkil eden emrin yerine getirilmesi durumunda, sadece bu emri yerine getiren değil, emri veren de iştirak hükümlerine göre sorumludur.
4. İşbaşında bulunma ve çalışma saatlerine riayet: Memurlar, günlük çalışma saatlerinde işbaşında bulunmak ve hizmeti kişisel olarak yürütmekle görevlidir. Devlet Memurları Kanunu, günlük çalışma saati saptama yerine, haftalık çalışma saati saptama yoluna gitmiştir. Buna göre, memurların haftalık çalışma süresi, cumartesi ve pazar günleri çalışmamak üzere 40 saattir. Ancak DMK’ya, özel kanunlara, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerine veya bunlara dayanılarak çıkarılacak yönetmeliklerle, kurumların ve hizmetlerin özellikleri dikkate alınmak suretiyle farklı çalışma süreleri tespit olunabilir. Cumhurbaşkanı, yurt dışı kuruluşlarda hizmetin gerektirdiği hallerde, hafta tatilini Cumartesi ve Pazardan başka günler olarak tespit edebilir (DMK md. 99). Günün 24 saatinde devamlılık gösteren hizmetlerde çalışma saat ve usulünün tesbitine gelince, DMK md. 101’deki düzenleme şöyledir: “Günün yirmidört saatinde devamlılık gösteren hizmetlerde çalışan Devlet memurlarının çalışma saat ve şekilleri kurumlarınca düzenlenir. Ancak, kadın memurlara; tabip raporunda belirtilmesi hâlinde hamileliğin yirmidördüncü haftasından önce ve her hâlde hamileliğin yirmidördüncü haftasından itibaren ve doğumdan sonraki iki yıl süreyle gece nöbeti ve gece vardiyası görevi verilemez. Engelli memurlara da isteği dışında gece nöbeti ve gece vardiyası görevi verilemez.”.
5. Mal bildiriminde bulunma: Devlet memurları, kendileriyle eşlerine ve velayetleri altındaki çocuklarına ait taşınır ve taşınmaz malları, alacak ve borçları hakkında, özel kanunda yazılı hükümler uyarınca, mal bildirimi verirler.
6. Uyumlu giyinme: Devlet memurları, kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve yönetmeliklerin öngördüğü kılık ve kıyafet kurallarına uymak mecburiyetindedirler.
7. Resmi belge, araç ve gereçleri iade: Devlet memurları, görevleri sona erdiğinde, görevle ilgili belge, araç ve gereçleri geri vermekle yükümlüdür. Bu yükümlülük, memurların mirasçılarına da geçmektedir. Memurlar, görevleri ile ilgili belge, araç ve gereçleri yetki verilen yerlerin dışına çıkaramayacakları gibi özel işlerinde de kullanamazlar (DMK md.16).
8. Davranış ve iş birliği: Devlet memurları, resmî sıfatlarının gerektirdiği itibar ve güvene layık olduklarını hizmet içindeki ve dışındaki davranışlarıyla göstermek zorundadırlar. Devlet memurlarının iş birliği içinde çalışmaları esastır (DMK md. 8).
9. Basına bilgi ve demeç verme yasağı: Devlet memurları, kamu görevleri hakkında basına, haber ajanslarına veya radyo ve televizyon kurumlarına bilgi veya demeç veremez. Bu konuda gerekli bilgi ancak bakanın yetkili kılacağı görevli, illerde valiler veya yetkili kılacağı görevli tarafından verilebilir.

Memurlar İçin Konan Yasaklar

• Başka görev alma yasağı: Memur, normal olarak bir kadro işgal edebilir. Önceki Memur Kanunu da asaleten iki memuriyetin bir kimse üzerinde birleşemeyeceği esasını koymuştur. Buna rağmen, uygulamada ek görev devamlı bir duruma getirilmiş, hatta bazı kuruluşlarda bir memur için iki kadro kullanma normal sayılmıştır. Bu duruma son vermek için Devlet Memurları Kanunu kural olarak memurlara ikinci bir görev verilmesini yasaklamıştır. DMK’ye göre, memurlar çok sınırlı biçimde, yasalarda öngörüldüğü ölçüde ikinci görev üstlenebilir.
• Birlikte çekilme ve grev yasağı: Devlet memurlarının kamu hizmetlerini aksatacak şekilde memurluktan kasıtlı olarak birlikte çekilmeleri veya görevlerine gelmemeleri veya görevlerine gelip de Devlet hizmetlerinin ve işlerinin yavaşlatılması veya aksatılması sonucunu doğuracak eylem ve hareketlerde bulunmaları yasaktır.
• Siyasi partilere girme yasağı: Devlet Memurları Kanunu’nda, memurların siyasal partilere girmeleri, herhangi bir siyasal parti veya kişinin yararını veya zararını hedef tutan davranışta bulunmaları yasaklanmıştır.
• Gizli bilgileri açıklama yasağı: Memurlar, görevlerinden ayrılmış bile olsalar, kamu hizmetleriyle ilgili gizli bilgileri, yetkili bakanın yazılı izni olmadıkça açıklayamaz. Devlet sırrına ilişkin bilgi ve belgeler, 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu kapsamı dışındadır. Gizli bilgilerin hukuka aykırı olarak açıklanması hâlinde ilgililer hakkında DMK md.125’teki disiplin yaptırımları, cezai ve mali sorumluluk gündeme gelir. Yetki almadan gizli bilgileri açıklamak, Devlet memurluğundan çıkarma yaptırımını gerektiren bir fiildir.
• Dernek kurma ve derneklere üye olma yasağı: 5253 sayılı Dernekler Kanunu da, bazı kamu görevlilerin dernek kuramayacağını veya bunlar için kısıtlamalar getirilebileceğini hükme bağlamıştır. Dernek kurma hakkı başlıklı 3. maddede “Türk Silâhlı Kuvvetleri ve kolluk kuvvetleri mensupları ile kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri hakkında özel kanunlarında getirilen kısıtlamalar saklıdır.” hükmü yer almaktadır.
• Ayrıldığı kuruma karşı görev alma yasağı: Memurların görevden ayrıldıktan sonra, memurluk yetki ve imkânlarının kişisel çıkar için kullanılmasının önlenmesi amacı ile bazı önlemler alınmıştır. Görevden ayrılan memurun belli bir süre, eski kurumuna karşı görev ve iş alma yasağı bulunmaktadır. Kamu Görevlerinden Ayrılanların Yapamayacakları İşler Hakkında Kanunun 2. maddesinde, birinci madde kapsamına giren yerlerdeki görevlerinden ayrılanların, ayrıldıkları tarihten önceki iki yıl içinde hizmetinde bulundukları kuruma karşı, ayrıldıkları tarihten başlayarak üç yıl süre ile kurumdaki görevleriyle ilgili görev veya iş alamayacakları ve taahhüde giremeyecekleri, komisyonculuk ve temsilcilik yapamayacakları belirtilmiştir. Memurlar, görevden ayrıldıktan sonra, görevde iken edindikleri itibar ve güveni sonradan kişisel çıkarları için kullanmamaları bakımından bazı yasaklara tabidir. Görevden ayrılan memur belli bir süre eski kurumuna karşı iş alamaz ve görev yapamaz. 2531 sayılı Kamu Görevlerinden Ayrılanların Yapamayacakları İşler Hakkında Kanunun kapsamı 1. maddesinde belirtilmiştir.
• Toplu eylem ve hareketlerde bulunma yasağı: Devlet memurlarının kamu hizmetlerini aksatacak şekilde memurluktan kasıtlı olarak (bilerek ve isteyerek) birlikte çekilmeleri veya görevlerine gelmemeleri veya görevlerine gelip de Devlet hizmetlerinin ve işlerinin yavaşlatılması veya aksatılması sonucunu doğuracak eylem ve hareketlerde bulunmaları yasaktır (DMK md.26)
• Ticaret ve diğer kazanç getirici faaliyetlerde bulunma yasağı: Memurlar Türk Ticaret Kanunu’na göre tacir veya esnaf sayılmalarını gerektirecek bir faaliyette bulunamaz, ticaret ve sanayi müesseselerinde görev alamaz, ticari mümessil veya ticari vekil veya kolektif şirketlerde ortak veya komandit şirkette komandite ortak olamazlar (Görevli oldukları kurumların iştiraklerinde kurumlarını temsilen alacakları görevler hariç). Memurlar, mesleki faaliyette veya serbest meslek icrasında bulunmak üzere ofis, büro, muayenehane ve benzeri yerler açamaz; gerçek kişilere, özel hukuk tüzel kişilerine veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarına ait herhangi bir iş yerinde veya vakıf yükseköğretim kurumlarında çalışamaz. DMK md. 28 ile memurların, ortaklarının sınırsız sorumlu olduğu kolektif şirketlere ortaklığı ve komandit şirketlerin sınırsız sorumlu ortağı komandite ortaklığı yasaklanmaktadır. Memurlar şahıs şirketlerine ortak olamaz. Buna karşılık, anonim veya limited şirket gibi sermaye şirketlerine ortak olabilirler fakat bu şirketlerde yönetim kurulu, denetim kurulu üyesi veya müdür olamaz. Devlet memurunun, denetimi altında bulunan veya kendi görevi veya mensup olduğu kurum ile ilgisi olan bir teşebbüsten, doğrudan doğruya veya aracı eliyle her ne ad altında olursa olsun bir menfaat sağlaması yasaktır (DMK md.30).
• Memurun özel hayatıyla ilgili diğer mali sınırlamalar ve hediyelerin durumu: Devlet memurlarının doğrudan doğruya veya aracı eliyle hediye istemeleri ve görevleri sırasında olmasa dahi menfaat sağlama amacı ile hediye kabul etmeleri veya iş sahiplerinden borç para istemeleri ve almaları yasaktır. Kamu Görevlileri Etik Kurulu, hediye alma yasağının kapsamını belirlemeye ve en az genel müdür veya eşiti seviyedeki üst düzey kamu görevlilerince alınan hediyelerin listesini gerektiğinde her takvim yılı sonunda bu görevlilerden istemeye yetkilidir. diğer bir konu ise memurun borçlanması ve borçlarını ödeyememesidir. Devlet memurları borçlarını kasten ödemeyerek hakkında yasal yollara başvurulmasına neden olursa kınama cezası alır.

Kamu Görevlileri Etik Kurulu

5176 sayılı Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (RG, T. 08.06.2004) uyarınca Kamu Görevlileri Etik Kurulunun görevi, kamu görevlilerinin uymaları gereken saydamlık, tarafsızlık, dürüstlük, hesap verebilirlik, kamu yararını gözetme gibi etik davranış ilkeleri belirlemek ve uygulamayı gözetmektir. Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanlar, Türk Silahlı Kuvvetleri ve yargı mensupları ve üniversiteler hakkında 5176 sayılı Kanun hükümleri uygulanmaz (5176 s. Kanun md. 1).

Cumhurbaşkanı, 5176 sayılı Kanun kapsamındaki konularda her türlü kararı almak ve uygulamak üzere; Bakanlık görevi yapmış olanlar arasından bir üye, il belediye başkanlığı yapmış olanlar arasından bir üye, Yargıtay, Danıştay, Sayıştay üyeliği görevlerinden emekliye ayrılanlar arasından üç üye, müsteşarlık, büyükelçilik, valilik, bağımsız ve düzenleyici kurul başkanlığı görevlerinde bulunmuş veya bu görevlerden emekliye ayrılanlar arasından üç üye, üniversitelerde rektörlük veya dekanlık görevlerinde bulunmuş öğretim üyeleri veya bunların emeklileri arasından iki üye, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarında en üst kademe yöneticiliği yapmış olanlar arasından bir üye olmak üzere toplam on bir üyeyi biri başkan olmak üzere seçer ve atar. Üyelerin görev süresi dört yıldır.

Kurulun görevlerine gelince, Kurul, kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken uymaları gereken etik davranış ilkelerini hazırlayacağı yönetmeliklerle belirlemek, etik davranış ilkelerinin ihlal edildiği iddiasıyla resen veya yapılacak başvurular üzerine gerekli inceleme ve araştırmayı yaparak sonucu ilgili makamlara bildirmek, kamuda etik kültürünü yerleştirmek üzere çalışmalar yapmak veya yaptırmak ve bu konuda yapılacak çalışmalara destek olmakla görevli ve yetkilidir (5176 sayılı Kanun md. 3).

5176 sayılı Kanun kapsamındaki kamu kurum ve kuruluşlarında etik davranış ilkelerine aykırı uygulamalar bulunduğu iddiasıyla en az genel müdür veya eşit seviyedeki kamu görevlileri hakkında Kurula başvurulabilir. Hangi unvanların genel müdür eşiti sayılacağı kurum ve kuruluşların teşkilat yapısı ve yürüttükleri hizmetlerin niteliği dikkate alınarak Kurul tarafından belirlenir. Diğer kamu görevlilerinin, etik davranış ilkelerine aykırı uygulamaları bulunduğu iddiasıyla yapılacak başvurular, ilgili kurumların yetkili disiplin kurullarında, Kurul tarafından çıkarılan yönetmeliklerde belirlenen etik davranış ilkelerine aykırılık olup olmadığı yönünden değerlendirilir. Değerlendirme sonucu alınan karar, ilgililere ve başvuru sahibine bildirilir. Kurul, başvurular hakkındaki inceleme ve araştırmasını etik davranış ilkelerinin ihlal edilip edilmediği çerçevesinde yürütür. Kurul, kendisine şikâyet veya ihbar yoluyla ulaşan başvurular üzerine yapacağı inceleme ve araştırmayı en geç üç ay içinde sonuçlandırmak zorundadır. Kurul, inceleme ve araştırma sonucunu ilgililere ve Cumhurbaşkanlığı ve Çalışma, Sosyal Hizmetler ve Aile Bakanlığı Makamına yazılı olarak bildirir.