Ünite 2: Memuriyete Giriş ve Atama İşlemleri

Giriş

Serbestlik, eşitlik ve görevin gerektirdiği niteliklerden başka nitelik aranmaması ilkeleri memuriyete girişte uygulanan ilkelerdir. Devlet memurluğuna alınacaklarda aranacak genel ve özel şartlar ise Devlet Memurları Kanunun 48. maddesinde düzenlenmiştir.

Memuriyete Girişte Uygulanan Anayasal İlkeler

• Serbestlik ilkesi: Memur olma, kişinin isteğine bağlıdır. Serbestlik ilkesi gereği hiç kimse, isteği dışında memur yapılamaz; memur olmaya zorlanamaz.
• Eşitlik ilkesi: Memurluğa girişte, bireyler arasında görevin gerektirdiği niteliklerin dışında bir ayırım yapılmayarak aynı hukuki durumda olanlara aynı hukuki muamelenin yapılmasıdır.
• Görevin gerektirdiği niteliklerden başka nitelik aranmaması ilkesi: Memuriyete girişte ancak ve sadece görevin gerektirdiği nitelikler aranmalıdır. Görevin gerektirdiği niteliklerin neler olacağı kadro ile belirlenir.

Memuriyete Giriş Koşulları ve Sınav Yöntemi

Memuriyete giriş, Anayasa md.70/2’de yer alan kamu hizmetlerine girme hakkının bir alt türünü oluşturur. Yalnızca aday ve asli memurlar değil, istisnai memurluğa da memur olabilmenin genel şartlarını taşıyanlar atanabilirler. Bu koşulların kaybı hâlinde aksi belirtilmediği sürece, koşullarda eksiklik nedeni ile yetki ve usulde paralellik ilkesine göre atamayı yapan makamca memuriyete son verilir.

Genel koşullar şu şekildedir:

• Vatandaşlık: Bir ferdi belirli bir devlete bağlayan bağ olan vatandaşlık, siyasi bir kamu hakkı olup (AY md.66), kamu hizmetine girme hakkının sadece Türklere ait olduğu Anayasa md.70/1’de vurgulanmıştır. Vatandaşlık hakkı, siyasal kamu haklarından birisi olduğu için sınırlanması ancak kanunla olur.
• Mahkumiyet: Devlet Memurları Kanunu md.48 A/-5’de cezanın miktarı ve suçun türü esas alınmıştır. DMK md. 48/A-5’te; “Türk Ceza Kanununun 53. maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa bile; kasten işlenen bir suçtan dolayı bir yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına ya da affa uğramış olsa bile devletin güvenliğine karşı suçlar, Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye kullanma, hileli iflas, ihaleye fesat karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama veya kaçakçılık suçlarından mahkûm olmamak” hükmü yer almaktadır.
• Yaş: Devlet Memurları Kanunu’nda genel kural on sekiz yaşını tamamlamadır (DMK md.40). Bir meslek veya sanat okulunu bitirenler, en az on beş yaşını doldurmuş olmak ve Medeni Kanun’un 12. maddesine göre, kazai rüşt kararı almak şartı ile devlet memuru olabilirler (DMK md.40/2). Memuriyete giriş konusunda Devlet Memurları Kanunu m. 48’de asgari yaş düzeyi belirlenmiştir. Yaşın üst sınırı konusunda 657 s. DMK Ek Madde 40’da hüküm bulunmaktadır. Söz konusu düzenleme şöyledir: “(Ek: 3/6/2011 – KHK-643/9 md.; Değişik: 12/7/2013 - 6495/73 md.) Mesleğe özel yarışma sınavına tabi tutulmak suretiyle alınan ve 36 ncı maddenin “Ortak Hükümler” bölümünün (A) fıkrasının (11) numaralı bendinde sayılan kadrolara atanmak amacıyla kurumlarca yapılacak olan özel yarışma sınavlarına başvurularda üst yaş sınırı; özel mevzuatında yer alan yaş şartına ilişkin hükümlere bağlı kalınmaksızın giriş sınavının yapıldığı yılın ocak ayının birinci günü itibarıyla otuz beş yaşını doldurmamış olmak şeklinde uygulanır. (Değişik fıkra: 2/7/2018-KHK- 703/173 md.) Kanunlarla veya Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle kurulmuş diğer kamu kurum, kurul, üst kurul ve kuruluşları tarafından mesleğe özel yarışma sınavına tabi tutulmak suretiyle yapılacak alımlarda da birinci fıkra hükmü uygulanır.”.
• Askerlik: Ülkemizde olduğu gibi askerliğin zorunlu bir vatandaşlık ödevi olduğu ülkelerde aranan bir koşuldur. Bu bağlamda memuriyete giriş bakımından askerlikle ilgisi bulunmama koşulu getirilmiştir.
• Öğrenim koşulu: Devlet Memurları Kanunu’nun yürürlüğe girdiği dönemde genel olarak ortaokul mezunu olmak ancak istekli bulunmadığı takdirde ilkokul mezunu olmak koşulu getirilmiştir (DMK md.41). Ancak günümüzde ülkemizde 4+4+4 sistemi ile 12 yıllık zorunlu eğitim kabul edilmiştir. Bazı memuriyetlere giriş bakımından üniversite mezunu olma veya elit (seçkin) eğitim, örneğin lisansüstü öğretim olan yüksek lisans veya doktora yapmış olma koşulu getirilebilir. Öğrenim konusunda üzerinde durulabilecek diğer bir husus; bazı memuriyet sınavlarında lise mezunu olmak gerekmekle birlikte, yüksekokul mezunlarının başvuru taleplerinin kabul edilmemesidir.
• Sağlık: DMK md. 48/A-7’de, 53 üncü madde hükümleri saklı kalmak kaydı ile görevini devamlı yapmasına engel olabilecek (...) akıl hastalığı (...) bulunmamaktan söz edilmiştir. Bu bentte yer alan “vücut veya” ile “veya vücut sakatlığı ile özürlü” ibareleri 21/4/2005 tarihli ve 5335 sayılı Kanunun 29 uncu maddesiyle yürürlükten kaldırılmıştır. 25/4/2013 tarih ve 6462 sayılı Kanunun 1. maddesiyle, DMK’nin 53. maddesinde yer alan özürlü ibareleri engelli, özür ibareleri ise engel olarak değiştirilmiştir. Engelli personel çalıştırma yükümlülüğü konusunda DMK md. 53’te önemli hükümler getirilmiştir (RG., T. 25.02.2011, 6111 s. K./99 md.).
• Kamu haklarından mahrum bulunmamak: Memuriyete girişteki olumsuz koşullarından birisi de kamu haklarından yasaklı olmamaktır (DMK md.48/A-4). Kamu hakları kısıtlanmış kimsenin devlet memuru olması mümkün değildir.
• Güvenlik soruşturması ve/veya arşiv araştırması yapılmış olmak: Devlet Memurları Kanunun 48. maddesinde yer alan genel şartlara, 03.10.2016 tarihinde 676 sayılı KHK’nın 74. maddesi ile ekleme yapılmıştır. DMK md. 48/A-8’de, “Güvenlik soruşturması ve/ veya arşiv araştırması yapılmış olmak” hükmü yer almaktadır.
• Özel koşullar: Kurumların özel kanunlarıyla veya genel, objektif nitelikteki düzenleyici işlemlerle özel koşullar getirilebilir. Özel koşul olarak belirli bilgi düzeyi, fiziksel performans veya yeterlilik, yaş sınırlaması, iş tecrübesi, cinsiyet gibi özellikler aranabilir.

Memurluğa alınma usullerinden sınav yöntemi ise bir ölçme değerlendirme yöntemidir. Liyakatin belirlenmesinde önemli bir göstergedir. Belirtelim ki, memuriyete giriş sınavının düzenlenmesinde ilgilinin hilesi veya yalan beyanından kaynaklanmayan, idarenin hatalı ve usulsüz işlemleri, işlemin tesis edildiği tarihten itibaren dava açma süresi içerisinde geri alınabilir. Bu süre geçtikten sonra geri alma idari istikrar ve güven ilkelerine aykırılık oluşturur. Genel ve özel şartları sağlayan her Türk vatandaşı idareye başvurarak memur olarak atanmasını sağlayamaz. İdare boş kadroları tespit ederek bu kadrolara atama yapmak için her zaman sınav açabilir.

Aday Memuriyet

Devlet memurluğuna girmek isteyenlerden yarışma sınavını kazanmış bulunanlarla, sınavsız olarak kabul edilenlerden ihtiyaca göre alınacaklar, kurumlarınca “memur adayı” olarak atanırlar. Adaylık döneminde kişi, disiplin amirleri tarafından sınanmaktadır.

Adaylığa kabul edilme ve adayların yetiştirilmesi: Sınavlarda başarılı olanlardan devlet memurluğuna girmek isteyenler başarı listesindeki sıraya ve DMK md.47’ye göre ilan edilen kadro sayısı kadar kurumlarınca memur adayı olarak atanırlar. Aday olarak atanmış devlet memurunun adaylık süresi bir yıldan az iki yıldan çok olamaz ve bu süre içersinde aday memurun başka kurumlara nakli yapılamaz (DMK md.54).

Aday Memurların Yetiştirilmelerine İlişkin Genel Yönetmeliğe göre aday memur; ilk defa devlet memurluğuna atanacaklar için uygulanan merkezi sınavı kazanarak temel, hazırlayıcı eğitim ve staja tabi tutulmak üzere herhangi bir kurum veya kuruluşa atananları ifade eder. Aday memurlar, temel eğitim ve hazırlayıcı eğitime tabi tutulur. Temel eğitim; bütün aday memurların, asli memur olabilmeleri için tabi tutuldukları, Devlet memurlarının ortak vasıfları ile ilgili hususları kapsayan eğitimdir. Hazırlayıcı Eğitim; aday memurların atandığı kurum veya kuruluşu, sınıfı ve görevi ile ilgili olarak yapılan eğitimdir. Staj ise aday memurlara kurum veya kuruluşlarındaki görevleri ile ilgili olarak yapılan uygulamalı eğitimdir. Temel eğitim en az 10 gün, en çok 2 ay olabilir. Hazırlayıcı eğitim, bir aydan az 3 aydan çok olamaz. Staj, 2 aydan az olmamak üzere adaylık süresi içinde tamamlanır.

Adaylığın sona ermesi ise aşağıda belirtilen hallerde olur:

• Asli memurlığa atanma: DMK md. 58’de, “Adaylık devresi içinde eğitimde başarılı olan adaylar disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya yetkili amirin onayı ile onay tarihinden geçerli olmak üzere asli memurluğa atanırlar. Asli memurluğa geçme tarihi adaylık süresinin sonunu geçemez.” hükmü yer almaktadır. Atamaya yetkili amirin onayı ile asli memurluğa atanılır.
• Adaylık süresi içinde göreve son verme: Adaylık süresi içinde temel ve hazırlayıcı eğitim ve staj devrelerinin her birinde başarısız olanlarla adaylık süresi içinde hâl ve hareketlerinde memuriyetle bağdaşmayacak durumları, göreve devamsızlıkları tespit edilenlerin disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya yetkili amirin onayı ile ilişkileri kesilir. İlişkileri kesilenler ilgili kurumlarca derhâl Devlet Personel Başkanlığına bildirilir (DMK md.56).
• Adaylık süresi sonunda başarısızlık: DMK’nın adaylık süresi sonunda başarısızlık başlıklı 57. maddesinde, “Adaylık süresi içinde aylıktan kesme veya kademe ilerlemesinin durdurulması cezası almış olanların disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya yetkili amirin onayı ile ilişikleri kesilir. İlişikleri kesilenler ilgili kurumlarca derhâl Devlet Personel Başkanlığına bildirilir.” hükmü yer almaktadır.

Adaylık devresi içinde veya sonunda, DMK madde 56 ve 57 hükümlerine göre ilişikleri kesilenler (sağlık nedenleri hariç) 3 yıl süre ile devlet memurluğuna alınmazlar (DMK md.57/2).

Memurluğa Atama

• Asli memurluğa atama: Adaylık devresi içinde eğitimde başarılı olan adaylar disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya yetkili amirin onayı ile onay tarihinden geçerli olmak üzere asli memurluğa atanırlar. Asli memuriyete geçme tarihi adaylık süresinin sonunu geçemez (DMK md.58). Asli memurluğa atanabilmek için aday memurun;
  1. Adaylık süresini doldurmuş olması,
  2. Adaylık devresinde eğitimde başarılı olması,
  3. Atanmasının onaylanması gereklidir.
     Asli devlet memurluğuna atandıktan sonra memurların bir ay içinde yemin belgesini imzalayarak göreve başlamaları gerekir (DMK md.6).
• İdari görevlere atama: Kurumlar, eğitim ve öğretim, sağlık ve yardımcı sağlık ve teknik hizmetler sınıflarına dahil memurlardan, kariyerlerinden yararlanmak istediklerini 2-4 üncü dereceler arasındaki idari görevlere ait olup kazanılmış hak derecelerinin iki altındaki derecelerden tespit ve ihdas edilmiş kadrolara atayabilirler. Bu suretle atanan memurların aylıkları kazanılmış hak dereceleri üzerinden ödenir.
• Vekaleten atama: Memurların kanuni izin, geçici görev, disiplin cezası uygulaması veya görevden uzaklaştırma nedenleriyle işlerinden geçici olarak ayrılmaları hâlinde yerlerine kurum içinden veya diğer kurumlardan veya açıktan vekil atanabilir. Bir görevin memurlar eliyle vekaleten yürütülmesi hâlinde aylıksız vekalet asıldır. Ancak, ilkokul öğretmenliği (yaz tatili hariç), tabiplik, diş tabipliği, eczacılık, köy ve beldelerdeki ebelik ve hemşirelik, mühendis ve mimarlık, veterinerlik, vaizlik, Kur’an kursu öğreticiliği, imamhatiplik ve muezzin-kayyımlığa ait boş kadrolara Maliye Bakanlığının izni (mahalli idarelerde izin şartı aranmaz) ile, açıktan vekil atanabilir.
• Memurluktan çekilenlerin yeniden atanmaları: İki defadan fazla olmamak üzere memurluktan kendi istekleriyle çekilenlerden veya DMK hükümlerine göre çekilmiş sayılanlardan tekrar memurluğa dönmek isteyenler, ayrıldıkları sınıfta boş kadro bulunmak ve bu sınıfın niteliklerini taşımak şartıyla ayrıldıkları tarihte almakta oldukları aylık derecesine eşit bir derecenin aynı kademesine veya 71. madde hükümlerine uyulmak suretiyle diğer bir sınıfta eşit derecedeki kadrolara atanabilirler.
• Emeklilerin yeniden hizmete alınması için yapılan atama: DMK md. 93’de, “5434 sayılı Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre emekli olanlardan (5434 sayılı Kanunun 104üncü maddesine göre emeklilikle ilgili görevlere yeniden atanamayacaklar hariç) sınıfında yazılı nitelikleri taşımakta bulunanlar Kanun’ un 92. maddesi hükümlerine göre, kurumlarda boş kadro bulunmak şartıyla yeniden memurluğa alınabilirler” hükmü yer almaktadır.
• Yer değiştirme suretiyle atama: DMK md.72 ve Devlet Memurlarının Yer Değiştirme Suretiyle Atanmaları Hakkındaki Yönetmelik hükümlerine göre yer değiştirme suretiyle atamalar gerçekleştirilir. İller gelişmişlik düzeyine göre altı hizmet bölgesine ayrılmıştır. Bu şekilde yapılan atamalar kural olarak her yılın Haziran ve Eylül ayında yapılır. Aile birliğinin korunmasına mümkün mertebe dikkat edilmelidir.
• Karşılıklı olarak yer değiştirme (becayiş): Aynı Kurumun başka başka yerlerde bulunan aynı sınıftaki memurları, karşılıklı olarak yer değiştirme suretiyle atanmalarını isteyebilirler. Bu isteğin yerine getirilmesi atamaya yetkili amirlerince uygun bulunmasına bağlıdır (DMK md.73).
• Kurumlar arası atama: Memurların Devlet Memurları Kanunu’na tabi kurumlar arasında, kurumların muvafakati ile kazanılmış hak dereceleri üzerinden veya DMK md.68’deki esaslar çerçevesinde derece yükselmesi suretiyle bulundukları sınıftan veya öğrenim durumları itibarıyla girebilecekleri sınıftan bir kadroya nakilleri mümkündür.
• Kurum içi naklen atama: Kurum içi naklen atama konusunda idareye tanınan takdir yetkisi, kamu yararı ve hizmet gereklerine uygun olarak kullanılmalıdır. Kurum içi naklen atama, memurun veya idarenin isteği ile gerçekleşir. Memurun isteğine bakılmadan yapılan yer değiştirmelerde “görev” ve “unvan” eşitliğinin gözetilmesi zorunlu olmamakla birlikte, çalışma barışının korunması açısından gerekçeli olarak işlem tesis edilmesi önemli gözükmektedir.
• İstisnai memuriyete atama: Devlet Memurları Kanunu’ nun atanma, sınavlar, kademe ilerlemesi ve derece yükselmesine ilişkin düzenlemeleri dışında, derece aylığı ile atama yapılabilen memurluklardır. Bunlar DMK md. 59’da tek tek sayılmıştır. Örneğin; aşağıdaki memurluklar istisnai memurluk kapsamındadır: Cumhurbaşkanlığı ile Türkiye Büyük Millet Meclisinin memurlukları, Bakan Yardımcılıkları, Savunma Sanayii Müsteşarlığına ait Müsteşar, Müsteşar Yardımcısı, I. Hukuk Müşaviri, Daire Başkanı ve Müşavir Avukat kadroları, Toplu Konut İdaresi Başkanlığına ait Başkan, Başkan Yardımcısı, Hukuk Müşaviri, Daire Başkanı, Uzman, Uzman Yardımcısı, Müşavir Avukat ve Şube Müdürleri, Milli İstihbarat Teşkilatı memurlukları, Valilikler, Büyükelçilikler, Elçilikler.

İlk defa veya yeniden ya da yer değiştirme suretiyle; a) Aynı yerdeki görevlere atananlar atama emirlerinin kendilerine tebliğ gününü, b) Başka yerdeki görevlere atananlar, atama emirlerinin kendilerine tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içerisinde o yere hareket ederek belli yol süresini izleyen iş günü içinde işe başlamak zorundadırlar. Savaş ve olağanüstü hâllerde bu süre Cumhurbaşkanı kararı ile kısaltılabilir. Bu süreler; 1-Kanuni izinlerin kullanılması veya geçici bir görevin yapılması sırasında başka bir göreve atanan memurlar için iznin veya geçici görevin bitimi, 2-Hesaplarını, yerlerine gelenlere devir zorunda bulunan sayman ve sayman mutemetleri için devrin sona ermesi, 3-Eski görevlerine devamları kurumlarınca yazılı olarak tebliğ edilenler için yerlerine atanan memurların gelmesi veya yeni görev yerlerine hareketlerinin kurumlarınca tebliği tarihinde başlar.

Bir göreve ilk defa veya yeniden atananlardan belge ile ispatı mümkün zorlayıcı sebepler olmaksızın 62. maddedeki süre içinde işe başlamayanların atamaları iptal edilir ve bunlar bir yıl süreyle devlet memuru olarak istihdam edilemezler. Bunların belge ile ispatı mümkün zorlayıcı sebepler nedeniyle göreve başlamama hâli iki ayı aştığı takdirde atama işlemi atamaya yetkili makamlarca iptal edilir. Başka yerdeki bir göreve atananlardan 62. maddedeki süre içinde hareket ederek belli yol süresi sonunda yeni görevlerine başlamayanlara, eski görevlerinden ayrılış ve yeni görevlerine başlayış tarihleri arasında aylık verilmemek şartı ile 10 günlük bir süre daha verilebilir. Belge ile ispatı mümkün zorlayıcı sebepler olmaksızın bu süre sonunda da yeni görevlerinde işe başlamayanlar memuriyetten çekilmiş sayılırlar (DMK md.63).