Ünite 6: Memurların Maaş Rejimleri, Yükselmeleri, Yer Değiştirmeleri, Kadronun Kaldırılması ve Personel Başarı Değerlendirmesi

Giriş

Memur hukuku çerçevesinde bu özette öncelikle aylık kavramı tanımlanarak memurun maaş rejimi açıklanmakta, ardından sırasıyla memurların yükselmeleri, yer değiştirmeleri, kadronun kaldırılması ve personel başarı değerlendirmesi başlıkları altında değerlendirmelere yer verilmektedir.

Memurların Maaş Rejimi

Maaşa hak kazanabilmek için memurun işe başlaması gerekir. Devlet Memurları Kanunu’ nun 147. maddesinde aylık terimi tanımlanmaktadır. Aylık, DMK’ya tabi kurumlarda görevlendirilen memurlara hizmetlerinin karşılığında, kadroya dayanılarak ay itibariyle ödenen parayı ifade etmektedir. DMK’nın 165. maddesi gereğince memur olarak atananlar göreve başladıkları günden itibaren aylığa hak kazanırlar. Aylığın dışındaki ödemelerin pek çoğunun “görevin fiilen yapılması” şartına ve “göreve” bağlı olarak ödendiği ve “kazanılmış hak” niteliğinde olmadığı düşünülürse, bu ödemelerin esasta istikrar arz etmediği ve güvence unsuru olmadığı görülür.

• Ücretlerde açıklık ilkesi: Ücret açıklığı, ücretin aleniliğini sağlamak için, memura ödenen para ve yan ödemelerin tam bir açıklıkla belirlenmesini ifade eder.
• Ücretlerde denklik ilkesi: Ücretlerde denklik ilkesi, mali haklar yönüyle kamu personeline benzer bir rejim uygulanması anlamına gelir. 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu’ nda da esas alınan kriterlere göre ücretin (kamu personeline yapılan ödemelerin) tespitinde;
  1. Emeğin niteliği (yetenek, eğitilmişlik, liyakat),
  2. Emeğin sarf edildiği iş ve hizmetin ağırlığı, önemi, sorumluluğu, tehlikesi,
  3. Ortaya konan olağan görev, olağanüstü başarı,
  4. İçinde bulunulan tabii, sosyal ve coğrafi
     şartlar gibi faktörler dikkate alınır.
• Gösterge tablosu: Devlet memurları 15 derecelik bir gösterge içerisinde istihdam edilirler (DMK md.43). Aylık gösterge tablosunda her derecenin başlangıç ve bitişini gösteren sayılar ve ara kademeler yer alır. Buna göre, bir memurun en az ve en çok aylık dereceleri kural olarak öğreniminin türü ve süresine göre belirlenir. Örneğin, lise öğrenimi yapmış olanlar 13. dereceden başlayıp en fazla 3. dereceye kadar yükselebilirler. Yükseköğrenim yapmış olanlar ise ayrık düzenleme olmayan hâllerde 10. veya 9. dereceden (2-3 yıl sureli yükseköğrenim bitirenler 10., 4-6 yıl sureli yükseköğrenim bitirenler 9. dereceden) başlayıp 1. dereceye kadar yükselebilirler (DMK md. 36). Kanun’da öngörülen bütün sınıflara DMK md. 43’de yer alan aylık gösterge tablosu uygulanmaktadır. Gösterge tablosunda her derecenin başlangıç ve bitimini gösteren sayılar ve kademeler yer almaktadır.
• Değişen katsayı: Katsayı, memurların aylık tutarlarının hesaplanmasında, gösterge rakamıyla çarpılmak üzere saptanan bir sayıdır. Aylık gösterge tablosunda yer alan rakamlar ile ek gösterge ve kıdem aylığı gösterge rakamlarının aylık tutarlarına çevrilmesinde uygulanacak aylık katsayısı ile memurluk taban aylığı göstergesine uygulanacak taban aylık katsayısı üçer ve altışar aylık dönemler itibariyle uygulamak için Genel Bütçe Kanunu ile saptanır. Ancak, mali yılın 2. yarısında, ülkenin ekonomik gelişmesi, genel geçim koşulları ve Devletin parasal olanakları göz önünde tutularak, Cumhurbaşkanı anılan katsayıları yılın 2. yarısının tümünde ya da üçer aylık dönemlerde uygulanmak üzere değiştirmeye yetkilidir. (DMK md. 154/1)
• Ek gösterge, taban aylığı, kıdem aylığı: Ek göstergeler, memurun sınıf, unvan ve derecesi dikkate alınarak saptanmaktadır. Aylık gösterge sistemi esasen öğrenim ve kıdeme dayandığı için, hizmetle ilişkisi zayıf kalmış ve ek gösterge yoluyla bu eksiklik giderilmeye çalışılmıştır. Ek göstergeler başlangıçta genel idare hizmetleri sınıfı için öngörülmüş, ancak zamanla diğer sınıflara da yayılmıştır. Ek göstergeler ile Devlet Memurları Kanunu’nda zaman zaman yapılan değişiklikler sonucu tek ücret ve açık ücret ilkesi bozulmuştur. Memur aylıklarının hesaplanmasında 1000 gösterge rakamının katsayı ile çarpılması sonucu bulunacak miktara “taban aylığı”, hizmet yıllarına göre değişen göstergelerin katsayı ile çarpılması sonucu bulunacak miktara da “kıdem aylığı” denir.
• Yan ödemeler, zam ve tazminatlar: Bunlar ücret sisteminin bir parçası hâline gelmiş olan çeşitli zam ve tazminatlardır. Örneğin, iş güçlüğü zammı, iş riski zammı, eleman temininde güçlük zammı, mali sorumluluk zammı, özel hizmet tazminatı, eğitim ve öğretim tazminatı, din hizmetleri tazminatı, emniyet hizmetleri tazminatı, mülki idare amirliği özel hizmet tazminatı, denetim tazminatı, adalet hizmetleri tazminatı gibi (DMK md. 152). Yine maktu (belirli) olan yabancı dil tazminatı da vardır.

Memurların Yükselmeleri

• Kademe ilerlemesi: Görev ve unvanında değişiklik olmaksızın memurun belirli bir hizmet süresine bağlı olarak aylıkça ilerlemesine “yatay ilerleme” ya da “kademe ilerlemesi” denir. Koşulları yerine getiren her memurun kademe ilerlemesi yasal hakkı olup, bu konuda idarenin takdir yetkisi olmayıp, bağlı yetki söz konusudur.
• Derece yükselmesi: Derece yükselmesi ile memurun mali hakları, görev ve sorumluluğu artar. Derece yükselmesi yapılabilmesi için:
  • Üst dereceden boş bir kadronun bulunması,
  • Derecesi içinde en az 3 yıl ve bu derecenin 3’üncü kademesinde 1 yıl bulunmuş,
  • Kadronun tahsis edildiği görev için öngörülen nitelikleri elde etmiş olmak gerekir.

Memurların Yer Değiştirmesi ve Kadronun Kaldırılması

Kamu kurum ve kuruluşları; atama, yer değiştirme, görevde yükselme, unvan değişikliği ve Devlet Personel Başkanlığınca belirlenecek diğer personel hareketlerini bildirmek zorundadır. Kadrosu kaldırılan memurlar da, kurumlarında atama imkânı bulunmaması hâlinde aynı süre içinde başka bir kurumdaki kadrolara atanmak üzere Devlet Personel Başkanlığına bildirilir. DMK md. 231’in uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar ile istisna tutulacak kamu kurum ve kuruluşları Cumhurbaşkanınca belirlenir.

• Yer değiştirme(nakil) kavramı ve benzer müesseseler: Naklen atama ile idari işlemlerin maddi tasnifi yönünden şart-tasarruf ya da koşul (durum) işlem tesis edilmiş olur. Yani, nakledilen memur nakil işlemiyle atandığı yeni görevin önceden mevzuat hükümleriyle tespit edilmiş hak ve yükümlülüklerine dâhil edilir. Nakil işleminin amacı, ilke olarak kamu hizmetinin iyi işlemesi, idarenin fonksiyonlarını rasyonel ve verimli olarak yerine getirmesi olup, bu yönüyle kamu yararına yönelik olmalıdır. Memurun görevinin ya da görev yerinin değiştirilmesi, kural olarak, kadro değişikliği yoluyla olur. Ancak, gerek bir kısım mevzuatta, gerekse mevzuatta yer almamakla birlikte yargısal içtihatlarla kabul edilen geçici görevlendirme, görevlendirme, vekaleten atama, ikinci görev gibi bazı işlemlerle memurun asıl kadrosunda değişiklik yapılmamakla birlikte, fiilen yaptığı görevinde değişiklik yapılabilmekte ya da kadro görevinin yanında ek bazı görevler de verilebilmektedir.
• Hizmet bölgeleri ve bölgelerdeki zorunlu çalışma süreleri: Türkiye’nin ekonomik, sosyal, kültürel ve ulaşım şartları yönünden benzerlik ve yakınlık gösteren illeri gruplandırılarak, gelişmişlik sırasına göre 6 hizmet bölgesine ayrılmıştır. Zorunlu yer değiştirmeye tabi personel ve en az iki yıl olmak üzere hizmet bölgelerindeki zorunlu çalışma süreleri, bölgelerin özellikleri, teşkilat yapısı, hizmetin ülkenin her yerine etkin olarak götürülebilmesi ve diğer hizmet gerekleri göz önünde bulundurulmak suretiyle kamu kurum ve kuruluşlarınca tespit edilir.
• Yer değiştirme suretiyle atanma dönemleri: Yer değiştirme sureti ile atanmalar her yılın Haziran- Eylül döneminde yapılır. Ancak, iş mevsimi bu dönemi kapsayan hizmetler için Mart ve Ekim ayları esas alınır.
• Yer değiştirme suretiyle atanmalarda göz önünde bulundurulacak hususlar: Kurumlarda yer değiştirme suretiyle atanmalar; hizmetlerin gereklerine, özelliklerine, Türkiye’nin ekonomik, sosyal, kültürel ve ulaşım şartları yönünden benzerlik ve yakınlık gösteren iller gruplandırılarak tespit edilen bölgeler arasında adil ve dengeli bir sistem içinde yapılır.
• Zorunlu hizmet süresi tamamlanmadan yapılabilecek yer değiştirmeler: Hizmetin gereği olarak (Yönetmeliğin 11. maddesinde belirtilen nedenlerle) ya da memurun isteği üzerine (Yönetmeliğin 12. maddesinde belirtilen nedenlerle), zorunlu çalışma süreleri tamamlanmadan yer değiştirme suretiyle atanma yapılabilir.
• Hizmetin gereği olarak yapılabilecek yer değiştirmeler: Haklarında adli veya idari bir soruşturma yapılmış ve bu soruşturma sonucunda o yerde kalmasında sakınca görülmüş olan memurun hizmet bölgelerindeki ve/veya hizmet alanlarındaki zorunlu çalışma sürelerini tamamlamadan ve yer değiştirme suretiyle atanma dönemi beklenmeksizin hizmetin gereği olarak yer değiştirme suretiyle ataması yapılabilir.
• Memurun isteği üzerine yapılabilecek yer değiştirmeler: Sağlık, aile birliği ve can güvenliği mazeretlerinin belgelendirilmesi hâlinde, hizmet bölgelerindeki ve/veya hizmet alanlarındaki zorunlu çalışma süreleri tamamlanmadan memurun isteği üzerine yer değiştirme suretiyle ataması yapılabilir.
• Zorunlu çalışma süresinin doldurulması: Memurun bulunduğu hizmet bölgesinde zorunlu çalışma süresini doldurmasına rağmen, atanacağı bölgede kadro bulunmaması nedeniyle atamanın yapılamaması hâllerinde bulunduğu hizmet bölgesinde zorunlu çalışma süresinden fazla geçen süreler, (1. Bölge hariç) bir üst bölgedeki zorunlu çalışma süresinden indirilir.
• Atamalarda hizmet bölgesi: Aşağıda belirtilen durumlarda kadro imkânları göz önünde bulundurulmak suretiyle;
  • İlk kez Devlet Memurluğuna asaleten atananların,
  • 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’ nun 71. maddesi uyarınca bir sınıftan başka bir sınıfa geçen memurların,
  • 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’ nun 74. maddesi uyarınca bir kurumdan başka bir kuruma naklen atanan memurların,
  • 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 92. maddesi uyarınca tekrar memurluğa dönmek isteyenlerin, hangi hizmet bölgesinde göreve başlayacakları kurumlarınca belirlenir.
• Bölge hizmetinden sayılacak süreler: Memurun kadrosunun bulunduğu yerin bölge hizmetinden sayılacak süreler aşağıda gösterilmiştir.
  • 657 sayılı Kanun’ un 102., 103. ve 104. maddelerinde öngörülen izinlerin tamamı ile 105. maddesi gereğince verilen izinlerin toplamının altı ayı geçmeyen kısmı.
  • Görevden uzaklaştırılan ve görevleri ile ilgili olsun veya olmasın herhangi bir suçtan tutuklanan veya gözaltına alınan memurların 657 sayılı Kanun’ un 143. maddesinde sayılan durumların gerçekleşmesi hâlinde bu sürelerin tamamı.
  • Yılda toplam 90 günü geçmeyen geçici görev süreleri.
  • Hizmet içi eğitimde başarılı geçen sürelerin tamamı. Yılda toplam 90 günü aşan geçici görev süreleri, aynı unvanda aday memur olarak geçen süreler ile başka yerdeki bir görevin 657 sayılı Kanun’ un 86. maddesi uyarınca memura vekaleten gördürülmesi hâlinde bu sürelerin tamamı geçirildiği yerin bölge hizmetinden sayılır.
• Karşılıklı olarak yer değiştirme: DMK’de, memurların isteğine bağlı olan bir yer değiştirme şekli öngörülmüştür. Aynı kurumun başka başka yerlerde bulunan aynı sınıftaki memurları karşılıklı olarak yer değiştirme suretiyle atanmalarını isteyebilirler. Ancak, bu isteğin yerine getirilmesi, taleplerin her iki kurumun atamaya yetkili amirlerince uygun bulunmasına bağlıdır (DMK md.73).
• Memurların bir kurumdan diğer bir kuruma nakilleri: Memurların DMK’ye tabi kurumlar arasında, kurumların uygun bulmaları ile kazanılmış hak dereceleri üzerinden veya DMK md.68’deki esaslar çerçevesinde derece yükselmesi suretiyle bulundukları sınıftan veya öğrenim durumları itibarıyla girebilecekleri sınıftan, bir kadroya nakilleri mümkündür. DMK’ye bağlı kurumlar, DMK md.1/1’de sayılmıştır. DMK’ye bağlı olmayan kurumlar ise, aynı maddenin 3’üncü fıkrasında sayılmıştır. Bunun dışında DMK’ye bağlı olmadıkları hâlde, kendi personel yasaları çıkmadığından ek geçici maddelerle bu yasaya geçici olarak bağlanan kurumlar da sözü edilen ek geçici maddelerde sayılmıştır. DMK’ye bağlı olmayan kurumlarda görevli memurların, bu yasaya bağlı kurumlardan herhangi birisine atanma suretiyle nakilleri 74. maddenin son fıkrası ile sağlanmıştır.
• Sınıf değişikliği suretiyle atama: Memurların eşit dereceler arasında veya derece yükselmesi suretiyle sınıf değiştirmeleri mümkündür. Bu şekilde sınıf değiştireceklerin geçecekleri sınıf ve görev için bu Kanunda, kuruluş kanunlarında veya Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde belirtilen niteliklere sahip olmaları şarttır. Bu durumda sınıfları değişenlerin eski sınıflarının derecesinde elde ettikleri kademelerde geçirdikleri süreler yeni sınıflardaki derecelerinde dikkate alınır. Kurumlar, memurlarını meslekleri ile ilgili sınıftan, genel idare hizmetleri sınıfına veya genel idare hizmetleri sınıfından meslekleri ile ilgili sınıfa görev ve unvan eşitliği gözetmeden kazanılmış hak aylık dereceleriyle atayabilirler.
• Memurların kurumlarınca görevlerinin ve yerlerinin değiştirilmesi: Kurumlar, görev ve unvan eşitliği gözetmeksizin kazanılmış hak dereceleriyle, memurları, bulundukları kadro derecelerine eşit veya daha üst dereceden kurum içinde aynı veya başka yerdeki diğer kadrolara atayabilirler.
• Kadronun kaldırılması: “Kadrosu kaldırılan memurlar, en geç altı ay içinde kendi kurumlarında niteliklerine uygun bir kadroya atanırlar. Bu memurlar, kurumlarında atama imkânı bulunmaması hâlinde aynı süre içinde başka bir kurumdaki kadrolara atanmak üzere Devlet Personel Başkanlığına bildirilir. Bunlar, atama işlemi yapılıncaya kadar kurumlarında niteliklerine uygun işlerde çalıştırılır ve yeni bir kadroya atanıncaya kadar eski kadrolarına ait mali haklardan ve sosyal yardımlardan yararlanmaya devam ederler.

Personel Başarı Değerlendirmesi

Günümüzde DMK’da yer alan sicil uygulaması kaldırılmıştır. Bununla birlikte memurun özlük dosyasında memurun mesleki bilgileri, mal bildirimleri, varsa inceleme, soruşturma, denetim raporları, disiplin cezaları ile ödül ve başarı belgesi verilmesine ilişkin bilgi ve belgeler yer almaktadır.

• Sicil kavramı: Sözlük anlamıyla sicil iki anlama gelir. İlki, memurların durumu için tutulan dosya, ikincisi resmi vesikaların kaydedildiği kütüktür. Sicil tutulmasında amaç, personelin yeteneklerini kullanabileceği ve geliştirebileceği bir istihdam ortamı yaratmak, personelin kurumuna katkısını ve örgüt içi iletişimini artırmaktır.
• Personel başarı değerlendirmesinde farklı yaklaşımlar: Personel başarı değerlemesine ilişkin çağdaş sistemler yalnızca personelin belirli bir dönemdeki performansının iş gereklerine, görev tanımlarına ve performans standartlarına uygunluk derecesini belirlemeye hizmet etmekle kalmayıp aynı zamanda personelin gelecekte göstereceği gelişme düzeyi hakkında da bir yargıya varmayı amaçlar. Gerçekçi yaklaşım, kişilik faktörü büsbütün ihmal edilmeksizin mesleğin veya yapılan işin niteliğine göre ilgilinin başarı derecesinin saptanmasına ağırlık vermek olabilir.
• Memur bilgi sistemi ve özlük dosyası: 2011 yılında yeniden düzenlenen DMK md.109; “Memurlar, Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası esas alınarak kurumlarınca tutulacak personel bilgi sistemine kaydolunurlar. Her memur için bir özlük dosyası tutulur. Özlük dosyasına, memurun mesleki bilgileri, mal bildirimleri; varsa inceleme, soruşturma, denetim raporları, disiplin cezaları ile ödül ve başarı belgesi verilmesine ilişkin bilgi ve belgeler konulur. Memurların başarı, yeterlik ve ehliyetlerinin tespitinde, kademe ilerlemelerinde, derece yükselmelerinde, emekliye ayrılmalarında veya hizmetle ilişkilerinin kesilmesinde, hizmet gerekleri yanında özlük dosyaları göz önünde bulundurulur.
• Başarı, üstün başarı değerlendirmesi ve ödül: “Görevli oldukları kurumlarda olağanüstü gayret ve çalışmaları ile emsallerine göre başarılı görev yapmak suretiyle kamu kaynağında önemli ölçüde tasarruf sağlanmasında, kamu zararının oluşmasının önlenmesinde ve önlenemez kamu zararlarının önemli ölçüde azaltılmasında, kamusal fayda ve gelirlerin beklenenin üzerinde artırılmasında veya sunulan hizmetlerin etkinlik ve kalitesinin yükseltilmesinde somut olaylara ve verilere dayalı olarak katkı sağladıkları tespit edilen memurlara, merkezde bağlı veya ilgili bakan, illerde valiler, ilçelerde kaymakamlar tarafından başarı belgesi verilebilir. Türk Silahlı Kuvvetlerinde görevli Devlet memurları için Milli Savunma Bakanı bu yetkisini devredebilir. Üç defa başarı belgesi alanlara üstün başarı belgesi verilir. Üstün başarı belgesi verilenlere, merkezde bağlı veya ilgili bakan ve illerde valiler tarafından uygun görülmesi hâlinde en yüksek Devlet memuru aylığının (ek gösterge dâhil) % 200’üne kadar ödül verilebilir.