Ünite 5: Finansal Piyasa İşlemlerinde Çağdaş Uygulamalar

Online Yatırım Kavramı

Online yatırım, en genel tanımıyla, sermaye piyasası araçlarına, internet, telefon ve bankamatik gibi elektronik iletişim araçları kullanılarak yatırım yapılmasını ifade etmektedir. Bununla birlikte söz konusu iletişim araçlarının bugünkü kullanımları da dikkate alındığında online yatırımı kısaca sermaye piyasası işlemlerinin internet üzerinden yapılması şeklinde ifade etmek daha doğru olacaktır. Bu durumda sermaye piyasası işlemlerini, internet üzerinden direkt olarak ve kendi başına yapan yatırımcı türü online yatırımcı, geleneksel yöntemlerle yatırım işlemlerini yürüten, diğer bir deyişle, emirlerini direkt bir aracı kurumdan veya telefon aracılığıyla veren yatırımcı türü ise o ine yatırımcı olarak ifade edilebilir.

Geleneksel aracılık faaliyetlerinin aksine, internet, piyasa ve işletme verileri gibi bilgilere birkaç düğmeye basarak topluca ulaşmayı mümkün kıldığından online yatırımcılar kendi portföylerinin yönetiminde daha aktif rol oynamakta ve bu sayede de online yatırımlarda geleneksel aracılık faaliyetlerinde ortaya çıkan emrin brokerlere iletilmesinin zaman kaybına sebebiyet vermesi ve brokerlerin tecrübesi gibi yatırımcı açısından olumsuz sonuçlar doğurabilen durumların önüne geçilebilmektedir.

Online Yatırımların Avantajları ve Dezavantajları

Online yatırım işlemlerinde insan ve telefon görüşmelerinin yerini bilgisayar ve şifreler almaktadır. Bu durum da işgücünden ve diğer birtakım maliyetlerden büyük ölçüde tasarruf sağlanması anlamına gelmektedir. Online yatırımlar sayesinde yatırımcıların portföylerini izlemesi, emir teyidi vb. işlemler haftanın yedi günü ve yirmi dört saat neredeyse sıfır maliyetle erişime açık hâle gelmektedir. Daha önce sadece brokerlerin sahip olabildikleri bilgiye erişim ayrıcalığına artık online yatırımcılarda sahip durumdadır. Bunun sonucunda bu yeni dönemde yatırımcılar insana dayalı aracılık faaliyetlerinden uzaklaşarak internet yoluyla kendi yatırım işlemlerini gerçekleştirir duruma gelmektedir.

Bununla birlikte bazı yatırımcılar ise tüm avantajlarına rağmen online yatırımları tercih etmemekte, daha doğru ifadeyle yatırımlarını elektronik bir şekilde gerçekleştirmeyi tercih etmemekte bunun yerine karşılarında muhatap alacakları bir insan faktörünün olmasını tercih etmektedir. Bunun sebeplerinin başında ise elektronik ortama olan güvensizlik gelmektedir

Online Yatırımların Gelişimi

Online sermaye piyasası işlemlerinin ilk uygulamaları 1990’lı yılların başlarına dayanmaktadır. Bu anlamda online yatırım işlemlerinin öncülüğünü Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nde faaliyet gösteren aracı kurumlar yapmıştır. Menkul kıymet işlemleri için elektronik altyapının oluşturulduğu ilk borsa ise Nasdaq tezgahüstü hisse senedi piyasasıdır. Daha sonra ise Londra, Tokyo ve Frankfurt gibi dünyadaki diğer birçok borsa da online yatırımlar için gerekli elektronik altyapıyı oluşturmuşlardır.

Sadece hisse senedi alım satımı değil sermaye piyasalarında işlem gören birçok menkul kıymet elektronik ortamda online olarak alınıp satılabilmektedir. Hatta ABD’de bugün artık future kontratlar, kredi temerrüt swapları (CDS) ve benzeri birçok menkul kıymet büyük ölçüde online olarak işlem görmektedir. Menkul kıymetlerin online olarak işlem görme oranları her geçen sene biraz daha artış göstermektedir.

Türkiye’de online işlemler 1998 yılından sonra ve tüm dünyada olduğu gibi telefon vasıtasıyla gerçekleşmeye başlamıştır. Daha sonra ülkede internet kullanımının yaygınlaşmasına paralel olarak 2000’li yılların başlarından itibaren aracı kurumlar internet üzerinden online işlem hizmeti sunmaya başlamışlardır.

Piyasa Ortalamaları ve Endeksler

Piyasa ortalamaları ve endeksler hisse senedi fiyatlarının zaman içerisinde sergilediği genel davranışların ölçülmesi amacıyla kullanılan göstergelerdir. Ortalamalar genel olarak temsili bir hisse senedi grubunun spesifik bir zaman aralığı içerisinde gösterdiği fiyat davranışlarının aritmetik ortalamasını yansıtmaktayken endeksler ise belirli bir hisse senedi grubunun geçmişteki fiyat hareketlerine bağlı olarak hisse senetlerinin bugünkü mevcut fiyat davranışlarını ölçmektedir. Ortalamalar genel olarak endekslerin hesaplanmasında kullanılmaktayken endeksler ise daha geniş bir kullanım alanına sahiptir.

Piyasa endekslerinin hesaplanmasında genellikle üç tür ağırlık kullanılmakta ve endeks o adla anılmaktadır. Bunlar fiyat ağırlıklı endeksler, piyasa değeri ya da diğer bir ifadeyle kapitalizasyon ağırlıklı endeksler ve ağırlıksız ya da eşit ağırlıklı endekslerdir. Endekslerin hesaplanmasında genel olarak bir baz dönem ve genellikle 100 olarak kabul edilen (1, 10, 50, 1.000 gibi başka sayılarda kullanılabilmektedir) bir baz değer kullanılır.

Özellikle online yatırımlar açısından değerlendirildiğinde piyasa ortalamaları ve endeksleri son derece önem arz etmektedir. Bunun en büyük sebebi online yatırımlarda yatırımcıların brokerlere ihtiyaç duymaksızın yatırım kararlarını verebilmeleri ve kendi portföylerini yönetebilme imkanına sahip olabilmeleridir. Bu anlamda her gün yayınlanan söz konusu ortalama ve endeks verileri online yatırımcıların yatırım kararları açısından kilit rol oynamaktadır. Ulusal ve uluslararası bazda önemli piyasa ortalamaları ve endekslerinin bazıları şunlardır:

• Dow Jones Ortalamaları
• Nikkei-Dow Jones Ortalaması
• Standard and Poor’s Endeksleri
• NYSE, AMEX ve Nasdaq Endeksleri
• Value Line Endeksleri

Türkiye’de hisse senedi piyasa endeksi ilk kez İstanbul Menkul Kıymetle Borsası (İMKB)’nın kurulmasıyla hesaplanmaya başlamıştır. Söz konusu bu ilk endeks bileşik endeks adıyla hisse sentlerinin kapanış fiyatları kullanılarak baz dönemi Ocak 1986 ve baz değeri 100 kabul edilerek hesaplanmıştır.

Menkul Kıymet Yatırımlarında Emir Türleri

Emirler genel olarak, müşteri tarafından alım-satım emrinin aracı kuruma iletildiği “Müşteri Emirleri” ve müşteri tarafından aracı kuruma iletilen müşteri emrinin aracı kurum tarafından borsaya intikal ettirildiği “Borsa Emirleri” olmak üzere iki grupta değerlendirilmektedir. Online yatırımlarda müşteriler emirlerini aracısız olarak direkt aracı kurumun sitemine elektronik ortamda girebildikleri için özellikle online yatırımcıların verdikleri emirlerin çeşidi ve işleyişi gibi konularda yeterli düzeyde bilgi sahibi olmaları gerekmektedir.

Borsada emirler “lot” şeklinde verilmektedir. 1 lot, 1 adet ya da 1 TL nominal değerli hisse senedini ifade etmektedir. Sermaye Piyasası Lisanslama Sicil ve Eğitim Kuruluşu (SPL)’nun finansal piyasalara ilişkin yayınlarında bugün itibariyle BİST’de geçerli olan emir türleri şu şekilde belirtilmektedir:

• Limit Fiyatlı Emirler
• Piyasa Emirleri
• Piyasadan Limitle Emirler
• Koşullu Emirler
• Kotasyon Emirleri
• Orta Nokta Emirleri
• Ağırlıklı Ortalama Fiyat Emirleri
• Küsurat Emirleri
• Açığa Satış Emirleri

Yatırımcı tarafından emirlerin sisteme girilmesinde önemli konulardan birisi de öncelik kuralıdır. Sisteme girilen emirler belirli bir öncelik kuralına göre işlem görmektedir. Bu anlamda fiyat, zaman ve müşteri önceliği olmak üzere üç adet öncelik kuralı söz konusudur. Bunlar; fiyat önceliği kuralı, zaman önceliği kuralı ve müşteri önceliği kuralıdır.

Online Yatırım Platformları ve Araçları

Finansal anlamda online yatırım platformu, yatırımcıların hisse senedi, tahvil, döviz ve türev araçlar gibi finansal ürünlere ilişkin emirlerini bir iletişim ağı üzerinden aracı kurumlara iletebildikleri bir bilgisayar yazılım programını ifade etmektedir. Online yatırım platformları, yatırımcılara bir kullanıcı adı ve bir şifre vasıtasıyla istenilen her yerden sermaye piyasası işlemi yapabilme imkanı tanımaktadır.

Yatırımcıların yatırım amaçlarını ve planlarını belirlemelerinde, amaçlarına uygun menkul kıymetlerin seçiminde ve potansiyel yatırım imkanlarının analiz edilmesinde büyük öneme sahip olan ve özellikle online yatırım platformları vasıtasıyla kendi yatırım kararlarını kendileri veren online yatırımcılar tarafından sürekli olarak takip edilmesi gereken araçların bazıları şunlardır:

• Online hesap makinesi ve not defteri
• İnceleme araçları
• Grafikler
• Hisse senedi fiyatları ve portföy izleme araçları

Aracı Kurumların Online Yatırım Hizmetleri

Yatırımcıların online yatırım hizmetlerinden faydalanabilmeleri için online hizmet veren bir aracı kuruma başvurarak kendilerine bir hesap açtırmaları gerekmektedir. Daha sonra yatırımcılar aracı kurum tarafından kendilerine verilen şifreler yardımıyla açtırdıkları bu hesabı kullanarak online yatırım işlemlerinde bulunabilmektedir. Aracı kurumlar sermaye piyasalarına yönelik olarak müşterilerine genel anlamda hisse senedi ve tahvil alım satım işlemleri ile opsiyon ve future işlemlerine ilişkin hizmetler sunmaktadır. Online aracı kurumlar yatırımcılara veya müşterilerine yararlandıkları bu hizmetler kapsamında gerçekleştirdikleri online işlemlere ilişkin detaylı bildirim hizmetleri de sağlamaktadır. Online aracı kurumların sundukları hizmetleri genel olarak pay piyasası, türev araç ve kaldıraçlı alım satım işlemlerine ilişki hizmetler olmak üzere üç başlık altında değerlendirebiliriz.

Yatırım Danışmanlığı ve Yatırım Kulüpleri

Günümüzde her ne kadar online yatırımcılar finansal bilgilere birçok farklı kaynaktan rahatlıkla ulaşabilme imkanına sahip olsalar da yatırımcıların çoğu söz konusu bu bilgileri inceleyerek yatırım kararı verebilecek ne zamana ne de uzmanlığa sahiptir. Dolayısıyla yatırım kararına ilişkin zaman ve uzmanlık gerektiren bu süreci tek başlarına yerine getirmektense yatırımcılar genellikle belirli bir ücret karşılığında yatırım tavsiyesi sağlayan bir yatırım danışmanına başvurmayı tercih etmektedirler. Yatırım danışmanlarına ücret ödemek istemeyen nispeten daha küçük yatırımcılarsa yatırım kulüplerine katılarak bu sorunun üstesinden gelmeye çalışmaktadır.

Yatırım Danışmanlığı: Yetkili yatırım kuruluşunun, yatırımcı talebi doğrultusunda veya yatırımcı talebi olmaksızın sermaye piyasası araçları ile bunları ihraç eden ortaklık ve kuruluşlar hakkında, belli bir kişiye veya mali durumları, risk ve getiri tercihleri benzer nitelikteki bir gruba yönelik olarak yönlendirici nitelikteki yorum ve tavsiyelerde bulunması faaliyeti olarak adlandırılmaktadır. Yatırım Danışmanı, yetkili kuruluşlarda müşterilere sermaye piyasası araçları ile bunları ihraç eden şirket ve kuruluşlar, şirketlerin birleşme-devralma ve el değiştirmeleri ve benzeri konular hakkında yönlendirici nitelikte yorum ve yatırım tavsiyelerinde bulunulmasından ve SPK’nın yatırım danışmanlığı faaliyetine ilişkin düzenlemelerinde belirtilen faaliyetlerin kısmen veya tamamen yürütülmesinden sorumlu olan personeldir.

Yatırım Kulüpleri: Yatırım kulüpleri bir grup yatırımcıyı belirli bir amaç doğrultusunda birbirine bağlayan yasal bir ortaklıktır. Yatırım kulüplerinin amacı makul risk düzeyindeki yatırım araçlarını tespit edip yatırım yaparak, uzun vadede kabul edilebilir bir kazanç elde edilmesidir. Bireysel hedefleri benzer olan yatırımcılar genellikle kendi para ve bilgilerini kullanarak ortaklaşa sahip oldukları ve yönettikleri bir portföy oluşturmak amacıyla yatırım kulüpleri kurmaktadırlar.